2.1. Tendencje ogólne w handlu zagranicznym
Handel zagraniczny jest jednym z najwaniejszych czynników determinu-jcych rozwój gospodarczy i stosunki midzynarodowe. W wikszoci krajów warto obrotów handlowych wzrasta znacznie szybciej ni produkt krajowy brutto, co zwiksza udzia handlu zagranicznego w tworzeniu dochodu narodo-wego. Wedug danych WTO w latach 1950-2009 realny wiatowy PKB zwik-szy si 8-krotnie, a eksport wzrós ponad 23 razy. Udzia eksportu w wiato-wym PKB zwikszy si z 8% do prawie 30%35.
Historia gospodarcza wiata dostarcza wielu przykadów dynamicznego rozwoju pa stw lub konkretnych sektorów gospodarki, które byy bezporednim efektem intensywnej wymiany handlowej z zagranic36. Klasyczny ricardia ski model handlu zagranicznego zakada, e korzyci krajów z wymiany handlowej wynikaj z rónic w zdolnociach produkcyjnych i strukturze gospodarki.
W klasycznym modelu handlu zagranicznego kraje powinny eksportowa dobra, których wytwarzanie zapewnia korzyci komparatywne w stosunku do konku-rentów. Import powinien dotyczy towarów, których produkcja przynosi rela-tywn strat37. W teorii handlu zagranicznego klasyczny model zosta rozwini-ty i sformuowany, jako teoria obfitoci zasobów (factor proportions theory).
Kraje eksportuj te towary, do wytworzenia których zuywa si relatywnie duo czynnika produkcji wzgldnie obfitego, a sprowadzaj z zagranicy towary, któ-rych produkcja wymaga relatywnie duo czynnika produkcji wzgldnie rzadkie-go38. W wiatowym mleczarstwie najbardziej jaskrawymi przykadami potwier-dzajcymi suszno teorii obfitoci zasobów s Nowa Zelandia i Irlandia.
Eksport by i jest gównym stymulatorem rozwoju mleczarstwa w tych krajach, a zasoby czynników produkcji powizane z korzystnymi warunkami agroklima-tycznymi s podstawowym ródem przewag konkurencyjnych.
W podejciu klasycznym handel zagraniczny peni rol mechanizmu wy-równujcego rónice strukturalne w gospodarce. Przewagi komparatywne i rónice w zasobach nie tumacz jednak zjawiska rosncych obrotów midzy krajami rozwinitymi gospodarczo (np. w UE-15). W drugiej poowie XX w.
nasilio si zjawisko równolegego importu i eksportu przez poszczególne kraje dóbr wytwarzanych w tych samych sektorach i bdcych bliskimi substytutami.
Zjawisko to w teorii wymiany handlowej zostao zdefiniowane i opisane, jako
35 International Trade Statistics 2009, WTO, Genewa 2010.
36 J. Sodaczuk, Historia handlu midzynarodowego, SGH, Warszawa 1995.
37 P. Boek, Handel midzynarodowy, PWE, Warszawa 1980.
38 E. Hecksher, B. Ohlin, Interregional and International Trade, Harvard University Press, Cambridge 1933.
handel wewntrzgaziowy (intra industry trade)39. Czynnikami determinuj-cymi wysok intensywno takiego handlu s: relatywnie mae rónice w po-ziomie rozwoju gospodarczego handlujcych krajów (mierzone dochodami per capita), otwarcie gospodarek handlujcych pa stw, jako skutek integracji go-spodarczej (np. likwidacja barier handlowych), zblione preferencje konsumen-tów i podobie stwo kulturowe oraz niewielka odlego geograficzna rynków zbytu, która wpywa na koszty transportu i ceny40.
Rozwój midzynarodowej wymiany handlowej jest cile zwizany z procesami globalizacji wiatowej gospodarki, która jest szeroko omawiana w literaturze ekonomicznej i budzi wiele kontrowersji. Wskazuje na to chocia-by brak jednej powszechnie akceptowanej definicji tego procesu oraz due roz-bienoci w ocenie jego skutków. Globalizacja moe by definiowana, jako
ci-lejsza integracja pa stw oraz ludzi na wiecie, spowodowana redukcj kosztów transportu i telekomunikacji oraz zniesieniem sztucznych barier w przepywach dóbr, usug, wiedzy i ludzi z kraju do kraju41. Globalizacja stanowi wyszy, bar-dziej zaawansowany i zoony etap procesu umidzynarodowiania dziaalnoci gospodarczej. Proces ten jest rozumiany gównie, jako rozszerzanie dziaalnoci przedsibiorstw za granic oraz integracja rynków42. Globalizacja to
ogólno-wiatowe procesy, które sprawiaj, e wiat jako system ekonomiczny oraz
spo-ecze stwo, staj si zuniformizowane, bardziej zintegrowane i wzajemnie uza-lenione43. Przytoczone definicje wyranie wskazuj, e globalizacja jest procesem dotyczcym wszystkich sfer ycia spoeczno-gospodarczego a jej isto-t jest przede wszystkim postpujcy proces integrowania si krajowych i regio-nalnych rynków w jeden globalny rynek. Skutkiem globalizacji jest przestrzenna reorganizacja produkcji i dystrybucji (handlu). Konsekwencj powizania ryn-ków jest rosnca wymiana handlowa i inwestycje zagraniczne, które warunkuj
popraw efektywnoci wykorzystania czynników produkcji oraz stanowi pod-staw trwaego wzrostu gospodarczego. Powizania kapitaowe na rynku wia-towym uatwiaj przepyw technologii – nastpuje unifikacja norm i standardów produkcji. Wynikiem procesów globalnych jest take upodabnianie si stylów i preferencji konsumenckich na caym wiecie, które s widoczne take w po-pycie na ywno.
39 A. Zieli ska-Gbocka, Wprowadzenie do ekonomii midzynarodowej, teoria handlu i poli-tyki handlowej, Uniwersytet Gda ski, Gda sk 1997.
40 E. Czarny, Teoria i praktyka handlu wewn trzgaziowego, Monografie i Opracowania SGH, nr 496, SGH, Warszawa 2002.
41 J. E. Stiglitz, Globalizacja, PWN, Warszawa 2004.
42 A. Zaorska, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce
wiatowej, PWN, Warszawa 1998.
43 J. Wilkin, Polskie rolnictwo wobec procesu globalizacji, Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, t. III z. 1, Pozna 2001.
W literaturze ekonomicznej czsto stawia si pytanie, czy globalizacja jest procesem kierowanym (np. przez WTO, MFW, Bank wiatowy, korporacje transnarodowe), czy te rozwija si samoistnie? Podobnie jest z ocen
zaleno-ci midzy integracj regionaln (np. integracja europejska), a procesami glo-balnymi. Regionalizacja jest zarówno etapem w dochodzeniu do globalizacji, jak i form wzmocnienia si wewntrznych, w celu sprostania globalnej konku-rencji oraz form ochrony przed negatywnymi skutkami tych przemian44. Proce-sy globalizacyjne tocz si przy udziale i akceptacji rzdów pa stw, które uczestnicz w integracji regionalnej i s czonkami organizacji midzynarodo-wych. Integracja regionalna moe stanowi form zabezpieczenia si pa stw, których znaczenie jako jednostek ukadu maleje na skutek ogromnego wzrostu potencjau ekonomicznego niektórych koncernów transnarodowych (mierzone-go wielkoci obrotów, który przewysza PKB wielu pa stw), przed negatyw-nymi skutkami procesów globalizacyjnych45.
Handel zagraniczny w mleczarstwie ma bardzo dug histori, która bya zwizana przede wszystkim z rozwojem serowarstwa. Sery dojrzewajce wy-twarzano ju w staroytnoci i byy one przedmiotem wymiany handlowej mi-dzy regionami i ssiednimi krajami46. W czasach nowoytnych do obrotów han-dlowych wprowadzano w miar postpu technologicznego i rozwoju coraz wicej produktów mleczarskich (maso, mleko w proszku, wiee produkty).
Istotn rol w tym procesie odegra postp w konserwacji ywnoci oraz reduk-cja kosztów transportu, które umoliwiaj zaopatrzenie nawet najbardziej odle-gych rynków zbytu. Obecnie rozwój wiatowego mleczarstwa, w tym przede wszystkim wymiany handlowej i bezporednich inwestycji zagranicznych, wpi-suje si w przybierajce na sile procesy globalizacyjne. Procesy globalne na
wiatowym rynku mleka nie obejmuj swoim zakresem caej kuli ziemskiej. Eu-ropa Zachodnia, Ameryka Pn. (bez Meksyku) oraz Oceania stanowi wierz-choki trójkta ograniczajcego najwiksze siy ekonomiczne wiatowego mle-czarstwa, a obszar ten moe by okrelany mianem „triady wiatowego mleczarstwa”. Rosnca produkcja, i handel mlekiem w Azji Wschodniej (np.
Chiny) powoduj, e obszar triady w mleczarstwie w coraz wikszym stopniu pokrywa si trzema centrami procesów globalnych wiatowej gospodarki (Euro-pa Zachodnia, Ameryka Pn. i Azja Wschodnia)47.
wiatowe obroty handlu zagranicznego mlekiem i jego przetworami sys-tematycznie rosn. Wedug danych FAO w latach 1995-2009 wiatowy eksport,
cznie z wymian handlow midzy krajami czonkowskimi UE, zwikszy si
44 W. Szyma ski, Globalizacja. Wyzwania i zagroenia, DIFIN, Warszawa 2002.
45 S. Flejterski, P. Wahl, Gospodarka globalna. Synteza, DIFIN, Warszawa 2003.
46 W czasach Cesarstwa Rzymskiego wedug przekazów Pliniusza Starszego do Rzymu spro-wadzano znaczne iloci serów typu Caseus Halveticus i Caseus Alpinus, które byy wytwarzane na obszarze dzisiejszej Szwajcarii. M. Leszka, T. Woli ska „Konstantynopol Nowy Rzym. Mia-sto i ludzie w okresie wczesnobizantyjskim”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
47 E. Czarny Globalizacja od A do Z, s. 51, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2004.
o 57% do ok. 96,5 mln t w ekwiwalencie mleka surowego48. W tym samym okresie wiatowy import wzrós o 48% do 90,2 mln t w ekwiwalencie mleka surowego. W skali wiata wszystkie eksportowane towary s równoczenie przedmiotem importu. Rónice wystpujce midzy wolumenem i wartoci
wiatowego eksportu oraz importu wynikaj zazwyczaj z faktu, e cz towa-rów na koniec okresów obrachunkowych moe by w trakcie transportu lub oczekuje na odpraw celn. Innym powodem mog by róne terminy publikacji ostatecznych wyników handlu zagranicznego w poszczególnych krajach.
W zwizku z tym analiza zmian zachodzcych w wiatowym eksporcie dobrze obrazuje zmiany zachodzce w caym wiatowym handlu midzynarodowym.
Wyjtek stanowi analiza zmian strukturalnych w ukadzie geograficznym.
W tym wypadku konieczne jest zestawienie eksportu i importu, aby zobrazowa
saldo obrotów i wykaza, które regiony wiata s eksporterami lub importerami.
Dynamika obrotów handlowych produktami mleczarskimi przewyszaa tempo wzrostu produkcji mleka surowego, która w analizowanym okresie zwikszya si o ok. 30%. rednioroczne tempo wzrostu wolumenu wiatowego eksportu i importu wyliczone w oparciu o formu procentu skadanego49 wy-nioso odpowiednio 3,3% i 2,9%, a produkcji mleka surowego 1,9%. W wiato-wym mleczarstwie wystpiy typowe tendencje rozwojowe, jak w caej gospo-darce, gdy intensywno wymiany handlowej wzrastaa szybciej ni produkcja.
W rezultacie udzia eksportu wyraonego w ekwiwalencie surowca w wiatowej produkcji mleka zwikszy si z 11% do 14%, co wskazuje na proeksportowy charakter rozwoju mleczarstwa w niektórych regionach wiata.
48 Przeliczenie handlu zagranicznego wyrobami mleczarskimi na mleko surowe jest kwesti
problematyczn i dyskusyjn. Dobór odpowiednich wspóczynników przeliczeniowych nie jest spraw atw ze wzgldu na rónice w technologiach i strukturze przetwórstwa w po-szczególnych krajach. W literaturze przedmiotu nie ma uniwersalnego zestawu wspóczynni-ków przeliczeniowych. FAO wykorzystuje do tego celu 25 wspóczynniwspóczynni-ków umoliwiajcych przeliczanie wybranych produktów na surowiec: maso 6,6, mleko w proszku 7,6, kazeina 7,6, sery z mleka penego 4,4, sery z mleka chudego 2,0, mleko pynne chude 0,7. IERiG-PIB wykorzystuje metod, która bazuje na zawartoci suchej masy w produktach. Nastpnie uzy-skan ilo suchej masy odnosi si do jej zawartoci w mleku surowym, któr przyjto na poziomie 12%.P. Szajner, (2009): Perspektywy eksportu polskich produktów mleczarskich w zmieniaj cych si uwarunkowaniach, Studia i Monografie, nr 146, s. 65, IERiG-PIB, Warszawa. Wspóczynniki zawartoci suchej masy przyjto za A. Szczygie, J. Piekarska, (1979): Popularne tablice wartoci odywczych ywnoci, s. 9-13, PZWL, Warszawa: mleko 3,2% tuszczu – 0,102, mleko pene – 0,122, OMP – 0,904, PMP – 0,928, jogurt – 0,123, sery dojrzewajce i topione – 0,500, sery twarogowe – 0,303, mietana – 0,250, maso – 0,850, kazeina – 0,900. Metoda IERiG-PIB wymaga jednak szczegóowych danych statystycznych (kody CN z taryfy celnej – przynajmniej szeciocyfrowe), gdy w przypadku duej agregacji danych (np. jak w FAO) wyniki bd niedokadne. W zwizku z tym w niniejszym opraco-waniu wykorzystano szacunki wykonane przez FAO; www.faostat.org.
49 B. Luderer, V. Nollau, K. Vetters, Mathematical Formulas for Economists, s. 34, Springer, Chemnitz, Dresden 2009.
W ujciu wartociowym rednioroczna dynamika eksportu i importu wy-niosa odpowiednio 4,4% i 4,2%. Wiksza dynamika wartoci obrotów handlo-wych ni wolumenu bya wynikiem duego wzrostu cen produktów mleczar-skich na rynku wiatowym w ostatnich latach. W latach 1995-2003 warto
wiatowego eksportu i importu produktów mleczarskich wykazywaa niewielkie wahania w granicach 26-30 mld USD rocznie. W latach 2004-2009 warto ob-rotów wiatowego handlu wzrosa do 50-65 mld USD, pod wpywem wzrostu cen trwaych produktów mleczarskich. W 2009 r. w wyniku spadku cen wiato-wych warto wiatowiato-wych obrotów handlowiato-wych produktami mleczarskimi zmniejszya si do ok. 52 mld USD. W latach 2010-2011 wiatowe ceny pro-duktów mleczarskich ponownie wzrosy do bardzo wysokiego poziomu, co zna-lazo swoje odzwierciedlenie w duym wzrocie wartoci obrotów. W latach 2010-2011 warto wiatowego eksportu i importu artykuów mleczarskich wzrosa do 65-67 mld USD50.
Rysunek 27. wiatowy eksport produktów mleczarskich w ekwiwalencie mleka surowego wartociowo
ródo: Obliczenia wasne, dane FAO.
Analiza regresji funkcji trendu w obrotach handlowych artykuami mleczarskimi wykazaa, e w latach 1995-2009 wiatowy eksport produktów mleczarskich w ekwiwalencie surowca wzrasta liniowo o ok. 2,7 mln t rocznie.
Warto eksportu wzrastaa w tym czasie wykadniczo, a to oznacza, e kolejne lata charakteryzoway si coraz wikszymi przyrostami obrotów handlowych (rys. 27). Gównym powodem byy dynamicznie rosnce ceny, a take zmiany struktury towarowej, w której systematycznie zwiksza si
udzia produktów przetworzonych o duym udziale wartoci dodanej (value added). Przetworzone produkty konsumpcyjne oferowane s zazwyczaj
50 UNComtrade jest baz danych statystycznych dotyczcych handlu zagranicznego Interna-tional Merchandise Trade Statistics (IMTS), któr koordynuje United Nations Statistics Divi-sion. Dane statystyczne s bardziej aktualne ni w przypadku FAO, ale udostpniane wycz-nie w ujciu wartociowym, co znaczwycz-nie zawa analiz i utrudnia wnioskowawycz-nie. Dane UN Comtrade mona wykorzystywa jedynie jako uzupenienie w celu zobrazowania aktual-nych tendencji w handlu zagranicznym; www.uncomtrade.org.
50 60 70 80 90 100
1995 1998 2001 2004 2007
mln ton
20 30 40 50 60 70
1995 1998 2001 2004 2007 2010
mld USD
po wyszych cenach ni pófabrykaty i póprodukty, które s wykorzystywane we wtórnym przetwórstwie ywnoci i w przemyle paszowym.
Analiza statystyczna wykazaa jednak, e warto wiatowego handlu pro-duktami mleczarskimi wzrastaa wolniej ni caego handlu rolno-spoywczego.
W latach 1995-2008 wiatowe obroty handlowe artykuami mleczarskimi wzrosy o ok. 90% do 65 mld USD, ale w 2009 r. spady do 52 mld USD. W tym okresie handel midzynarodowy produktami rolno-spoywczymi zwikszy si dwukrot-nie do 946,8 mld USD. W konsekwencji udzia produktów mleczarskich w wia-towej wymianie handlowej produktami rolno-spoywczymi zmniejszy si z 6,5%
do 5,5%. Powodem mogy by zarówno zmiany w strukturze towarowej wiatowe-go handlu zagranicznewiatowe-go, jak i zmiany cen na wiatowych rynkach produktów
ywnociowych. W przypadku niektórych produktów dynamika wzrostu cen mo-ga by wiksza ni w przypadku cen produktów mleczarskich. Naley take pa-mita, e mleko i jego przetwory s produktami, które przede wszystkim s kon-sumowane na rynku wytworzenia (wewntrznym) w postaci wieych wyrobów.
2.2. Determinanty wiatowego handlu zagranicznego
Handel zagraniczny jest determinowany przez wiele rónorodnych czynni-ków, a zakres regulacji jest znacznie szerszy ni dziaalnoci gospodarczej ukie-runkowanej na rynek wewntrzny, co mimo pewnego postpu w liberalizacji wia-towego handlu, umoliwia kontrol obrotów i ksztatowanie odpowiedniej polityki handlowej51. Czynniki determinujce handel zagraniczny mona generalnie po-dzieli na dwie grupy. Pierwsz grup tworz czynniki o charakterze czysto ryn-kowym (popyt, poda i ceny), które stanowi fundament neoklasycznej ekonomii rynku52. Ceny na wiatowym rynku ywnoci s przede wszystkim wynikiem re-lacji popytu i poday i odzwierciedlaj koniunktur rynkow. Relacje popytu i po-day oraz poziom cen ywnoci mog by jednak w znacznym stopniu zakócane przez protekcjonistyczn polityk roln i handlow, któr prowadzi wikszo kra-jów rozwinitych gospodarczo.
W latach 1995-2009 wiatowy handel produktami mleczarskimi by silnie dodatnio skorelowany z cenami na rynku midzynarodowym (tab. 19). Badania wpywu zmiennoci cen trwaych produktów mleczarskich przeprowadzono w odniesieniu do eksportu i importu wyraonych zarówno w ekwiwalencie surow-ca, jak i wartociowo z wykorzystaniem analizy korelacji53. Wpyw zmian cen na
51 D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, Ekonomia, s. 405, PWE, Warszawa 1998.
52 P. Samuelson, W. Nordhaus Ekonomia, PWN, Warszawa 2008.
53 Wspóczynnik korelacji liniowej Pearsona, okrela poziom zalenoci midzy zmiennymi losowymi x i y. Warto wspóczynnika korelacji mieci si w przedziale domknitym [-1;1].
Im wiksza jego warto bezwzgldna, tym silniejsza jest zaleno liniowa midzy zmien-nymi. Rxy=0 oznacza brak liniowej zalenoci midzy cechami, Rxy=1 oznacza dokadn do-datni liniow zaleno midzy cechami, natomiast Rxy=-1 oznacza dokadn ujemn liniow
zaleno midzy cechami, tzn. jeeli zmienna x ronie, to y maleje i na odwrót.
eksport i import by bardzo podobny oraz istotny statystycznie, co potwierdzaj
zblione wartoci wspóczynników korelacji R (0,6-0,9). Szczególnie wyranie uwidoczni si pozytywny wpyw wzrostu cen na warto obrotów handlowych (0,8-0,9), co jest zgodne z wynikami wczeniejszej analizy, e warto wymiany pod wpywem wysokich cen rosa znacznie szybciej ni jej wolumen. Na uwag
zasuguje równie fakt, e ceny sera Cheddar miay relatywnie najsabszy wpyw na wiatowy handel produktami mleczarskimi. Sery i twarogi s gówn pozycj
w strukturze towarowej i mogoby si wydawa, e wpyw zmiennoci cen serów na wymian handlow mleczarstwa powinien by najwikszy. wiatowy rynek serów odznacza si jednak du rónorodnoci gatunków, które w duej czci s
typowe dla rynków lokalnych oraz znaczco róni si waciwociami i cenami.
Ser Cheddar, którego udzia w wiatowych obrotach jest duy, nie jest najlepszym wyznacznikiem koniunktury na wiatowym rynku serów. Zupenie odmienna sy-tuacja wystpuje w przypadku produktów o standardowych cechach, takich jak maso, OMP i kazeina. W szczególnoci dotyczy to kazeiny, której udzia
w strukturze wiatowego handlu jest niewielki, ale statystyczny wpyw zmian cen tego produktu na warto obrotów handlowych okaza si najsilniejszy (R=0,9).
Wyjania to mog bardzo wysokie ceny kazeiny w porównaniu z innymi pro-duktami mleczarskimi.
Drug grup czynników determinujcych wymian handlow mona
okre-li terminem polityki handlowej, która jest elementem skadowym polityki go-spodarczej i suy realizacji okrelonych celów. W literaturze wymienia si takie cele czstkowe, jak: wzrost eksportu i zwikszenie udziau w handlu wiatowym, poprawa struktury towarowej, zdobywanie nowych rynków zbytu (ekspansja eks-portowa), pozyskiwanie zagranicznych inwestycji bezporednich oraz poprawa równowagi patniczej54. W zalenoci od stopnia ingerencji administracji w sto-sunki gospodarcze rozrónia si polityk wolnego handlu i polityk protekcjoni-styczn. Polityka wolnego handlu polega na braku barier ograniczajcych dostp zagranicznych towarów i przedsibiorstw do rynku krajowego oraz rezygnacji z wspierania wasnego eksportu. Polityka protekcjonistyczna zakada, e w mi-dzynarodowych stosunkach ekonomicznych nie ma zgodnoci interesów, a prawa rynkowe mog dziaa na niekorzy sabiej rozwinitych krajów. W zwizku z tym konieczne jest zastosowanie odpowiednich rodków polityki handlowej, które bd chroniy rynek wewntrzny przed konkurencyjnymi dobrami z importu lub te rodków poprawiajcych konkurencyjno eksportowanych towarów.
W czystej formie, adna z koncepcji nie bya i nie jest realizowana w praktyce55,
54 J. Rymarczyk, Handel zagraniczny organizacja i technika, PWE, Warszawa 1996.
55 J. Sodaczuk, Historia handlu midzynarodowego, SGH, Warszawa 1995.
a powodem tego s czste zmiany realizowanych celów, które determinowane s
zmieniajc si sytuacj na rynku zewntrznym lub wewntrznym56.
Tabela 19. Macierz wspóczynników korelacji midzy wiatowym handlem a wiatowymi cenami trwaych produktów mleczarskich
wiatowe ceny w USD/t
OMP MAS O CHEDDAR KAZEINA
Eksport
mln t 0,693 0,645 0,596 0,694
p=0,004 p=0,009 p=0,019 p=0,004
mld USD 0,812 0,838 0,666 0,913
p=0,000 p=0,000 p=0,007 p=0,000
Import
mln t 0,703 0,645 0,614 0,699
p=0,003 p=0,005 p=0,009 p=0,005
mld USD 0,811 0,840 0,660 0,906
p=0,000 p=0,000 p=0,002 p=0,000 Uwaga: Wykorzystuj c wartoci p przeprowadzono test istotnoci wspóczynników korelacji.
Hipoteza zerowa gosi, e wspóczynnik korelacji jest równy zero (H0: R = 0). Hipoteza alter-natywna gosi, e wspóczynnik korelacji jest róny od zera (H1: R 0). Jeeli wartoci p s mniejsze od przyjtego poziomu istotnoci ( =0,05), to hipotez H0 naley odrzuci na ko-rzy hipotezy H1, a wspóczynniki R s statystycznie istotne.
ródo: Obliczenia wasne, dane FAO „Rynek mleka. Stan i perspektywy”, nr 25-41 IERiG-PIB, ARR, MRiRW, 2003-2011, Warszawa.
Wpyw ewolucji polityki rolnej, w tym take jej czci odpowiadajcej bezporednio za handel zagraniczny, dobrze wida na przykadzie unijnego han-dlu zagranicznego produktami mleczarskimi z krajami trzecimi. W ostatnich la-tach UE systematycznie zmniejszaa warto wypacanych refundacji wywozo-wych, a w 2009 r. pod wpywem bardzo wysokich cen na rynku midzynarodowym ustalia stawki refundacji wywozowych na poziomie57 zero-wym. Analiza korelacji wykazaa jednak, e unijny eksport produktów mleczar-skich do krajów trzecich by w niewielkim stopniu uzaleniony od refundacji wywozowych. Eksport wyraony w ekwiwalencie mleka utrzymywa si na po-ziomie 11-13 mln t, mimo systematycznego spadku wartoci wypacanych sub-wencji. Warto wspóczynnika korelacji R midzy wolumenem eksportu i
56 M. Chrzan, Narzdzia regulacji w handlu zagranicznym, Korzyci z wymiany midzyna-rodowej, [w:] Handel zagraniczny organizacja i technika, red. nauk. J. Rymarczyk, PWE, Warszawa 1996.
57 Rozporzdzenie Komisji (WE) nr 1113/2009 z dnia 19 listopada 2009 r. ustalajce refunda-cje wywozowe w odniesieniu do mleka i przetworów mlecznych. Rozporzdzenie Komisji (WE) nr 1116/2009 z dnia 19.11.2009 r. ustalajce stawki refundacji stosowane do mleka i produktów mlecznych wywoonych jako towary nieobjte zacznikiem I do Traktatu.
toci wsparcia wyniosa zaledwie 0,12 i bya nieistotna statystycznie. W ujciu wartociowym wyranie potwierdzi si duy wpyw wzrostu wiatowych cen na eksport, który od 2003 r. systematycznie wzrasta do 8-10 mld USD (rys. 28).
Warto wywozu bya negatywnie skorelowana z bezporednim wsparciem eks-portu (R=-0,76). Wyniki przeprowadzonej analizy upowaniaj do sformuowa-nia wniosków, e znaczenie subwencji eksportowych zmalao na rzecz innych form wsparcia podmiotów sektora mleczarskiego (np. dopat bezporednich, wsparcia inwestycji w ramach SPO i PROW), a cz produktów (np. gatunkowe sery dojrzewajce) od lat ma ugruntowan pozycj na rynkach krajów trzecich i ich eksport nie wymaga wparcia. Na niewielk skal wspiera-no take dziaania promocyjne58. Nie oznacza to jednak, e przedsibiorstwa unijnego sektora nie prowadziy wasnych kampanii promocyjnych i reklamo-wych. Wydatki na ten cel odgrywaj kluczow rol w strategii marketingowej transnarodowych koncernów mleczarskich oraz stanowi du pozycj w struk-turze kosztów dystrybucji.
Rysunek 28. Eksport do krajów trzecich i warto wsparcia eksportu w UE mln t ekwiwalentu surowca mld USD
ródo: Obliczenia wasne, dane FAO i Komisji Europejskiej.
ródo: Obliczenia wasne, dane FAO i Komisji Europejskiej.