ZNACZENIE TERMINU SYSTEM SPOŁECZNY

Pojęcie „system” pojawia się we wszystkich naukach społecznych i przyrodniczych...

Systemem jest każdy schemat relacji między elementami. Uważa się, że system ma pewne cechy własne niesprowadzalne do cech elementów i że ma on wewnętrzną tendencję do równowagi, a analiza systemów to analiza mechanizmów, które utrzymują równowagę zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną w stosunku do innych systemów².

System, to mówiąc najprościej, „zbiór elementów wzajemnie powiązanych ze sobą i z otoczeniem.

„System stanowi względnie izolowaną, wyodrębniającą się z otoczenia całość, która jest skoordynowanym wewnętrznie i posiadającym w miarę trwałą strukturę układów elementów”...³.

W tym sensie podział czegoś na system jest względny, a elementy jednego systemu mogą stanowić składniki innych systemów.

System społeczny z punktu widzenia jego organizacji jest pewną całością bądź

„funkcjonalną jednością”, a w jego ramach można wyodrębnić podsystemy – czyli jest on wewnętrznie wyspecjalizowany. System, którego elementami są inne systemy jest

nadsystemem. System jako całość ma inne właściwości, niż poszczególne jego elementy.

I tak: całość wywiera większy wpływ na funkcjonowanie swoich elementów niż odwrotnie, a oddziaływanie na jeden z elementów systemu powoduje wpływ na inne elementy (podsystemy).

Z kolei suboptymalizacja, czyli usprawnienie funkcjonowania podsystemów

tworzących całość, nie musi prowadzić bezpośrednio i bardzo często właśnie nie prowadzi do polepszenia funkcjonowania całego systemu, czyli jego optymalizacji.

2 Oxford – Słownik socjologii i nauk społecznych, pod red. G. Marshalla, Warszawa 2004, s. 373.

3 M. Ziółkowski, Teorie systemu i funkcjonalizm, [w:] Współczesne teorie socjologiczne, pod red. A. Jasińska-Kania, Warszawa 2006, s. 363.

Szczególnym przykładem systemu społecznego jest zakład pracy.

Janusz Sztumski pisze⁴:

... „każdy spośród wymienionych zakładów pracy (np. szpital, szkoła, fabryka itp.) jest konglomeratem wielu różnych systemów, w zależności od jego charakteru. Możemy wyróżnić w ich obrębie np. następujące systemy:

a) system techniczny, obejmujący urządzenia produkcyjne i narzędzia, czyli zespół środków umożliwiających działalność produkcyjną, usługową itp.;

b) system ekonomiczny, zapewniający maksimum efektów przy minimum nakładów, określonych aktualnie przyjętymi miernikami;

c) system organizacyjny, zapewniający maksimum dyspozycyjności poszczególnych elementów zakładu pracy oraz

d) system społeczny, obejmujący całokształt stosunków, jakie powstają w procesie pracy pomiędzy pracownikami danego zakładu.

... z socjologicznego punktu widzenia – najistotniejszym jest system społeczny, ponieważ w nim załamują się pozostałe, jak w zwierciadle”...

Definiując system społeczny na gruncie ogólnej teorii systemów, Janusz Sztumski stwierdza⁵:

... „do właściwości wspólnych wszystkim systemom zaliczam:

1) morfologię, czyli budowę wewnętrzną owego tworu;

2) strukturę, jaką współtworzą jego części składowe, pozostające w różnorodnych stosunkach wzajemnych;

3) swoisty układ funkcji i pozycji, realizowanych przez poszczególne części;

4) właściwą danemu systemowi hierarchię oraz 5) zdolność adaptacji.

Natomiast jedną z istotnych właściwości, jaka jest charakterystyczna dla systemów

społecznych jest występujący w ich obrębie układ wartości. Godną odnotowania jest też taka ich właściwość, jak zdolność do czynnej adaptacji, związana z praktyką społeczną”...

Ad. 1.

Placówki lecznictwa stacjonarnego z punktu widzenia analizy socjologicznej posiadają dość złożoną budowę. Można zauważyć, że występują w nich różne zbiory i zbiorowości społeczne. Najogólniej składają się z personelu medycznego i administracyjno –

4 J. Sztumski, Socjologia pracy, Katowice 1999, s. 93.

5 Ibid., s. 95.

technicznego. W każdej z tych zbiorowości wytworzyła się pewna więź społeczna, mająca charakter psychospołeczny, powodująca powstanie podziałów („my”- personel biały i „oni”-pozostały pomocniczy, czyli administracyjno-techniczny).

W ramach tych zbiorowości można wyróżnić różnego rodzaju kategorie społeczne:

płci, wieku, wykształcenia, zawodu, stażu pracy itp.

Oprócz grup formalnych powstałych w oparciu o schemat organizacyjny placówek, można wyróżnić pracowników pełniących różne funkcje w samorządzie zakładowym, związkach zawodowych oraz tzw. „nieformalnych” przywódców, pracowników społecznie aktywnych, których znaczenie jest szczególnie duże, np. podczas różnego rodzaju akcji protestacyjnych i strajkowych.

Ad. 2.

System społeczny każdego zakładu pracy, aby mógł prawidłowo funkcjonować, powinien być właściwie zorganizowany, gdzie współdziałanie członków w jego obrębie pozwala na niezakłócone realizowanie zadań i celów tegoż systemu.

Służą temu dwa istotne układy: komunikacyjny i informacyjny.

Utrzymywanie stosunków społecznych w płaszczyźnie poziomej (międzysobnych) łączymy z istnieniem układu komunikacyjnego, typowego dla tzw. organizacji

nieformalnych. Natomiast utrzymywanie stosunków służbowych w płaszczyźnie pionowej-łączymy z układem informacyjnym, występującym w każdej organizacji formalnej. Oba te układy dopełniają się wzajemnie, podobnie jak dopełnia się też organizacja formalna i nieformalna w każdym systemie społecznym. Na tej zasadzie można mówić o

komplementarności układu komunikacji i informacji w systemach społecznych⁶.

Mówiąc o strukturze systemu należy odróżniać endostrukturę (strukturę wewnętrzną lub architekturę systemu) od egzostruktury (struktury zewnętrznej). Na endostrukturę składają się relacje wewnętrzne wiążące składniki systemu.

Egzostrukturę tworzą relacje zachodzące między składnikami systemu i obiektami

należącymi do jego środowiska (w przypadku szpitali są to np.: NFZ, organ założycielski, samorząd lekarski, pielęgniarski itp.).

Całkowita struktura systemu obejmuje wszystkie relacje, w jakich jego składniki pozostają do siebie oraz do obiektów tworzących środowisko systemu.

6 Ibid., s. 97.

Strukturę systemu społecznego szpitali należy więc rozpatrywać w ujęciu

holistycznym, a nie na podstawie wiedzy o prawidłowościach rządzących się składnikami.

Ad. 3.

Budowa i organizacja danego systemu społecznego, powiązana z jego charakterem i celami dotyczy przede wszystkim wpływu na integrację systemu społecznego, jego

sprawność działania, czy też użyteczność; determinuje pewien podział obowiązków dla poszczególnych części składowych – tworząc swoisty układ funkcyjny.

W przypadku placówek ochrony zdrowia jest to podział na oddziały, pracownie, poradnie, których działania są nakierowane na ochronę zdrowia i życia pacjentów.

Z punktu widzenia realizacji celów można mówić o dysfunkcjach (pojawiające się zachowania negatywne), jak i o eufunkcjach (zachowania pozytywne – np. przywracanie zdrowia pacjentom).

„Funkcje realizowane przez poszczególne elementy dowolnego systemu społecznego są nie tylko zróżnicowane ze względu na swoją treść, ale także ze względu na swoje

znaczenie dla istnienia systemu. Mamy do czynienia nie tylko z różnymi funkcjami, ale również z funkcjami o pierwszorzędnym, drugorzędnym, trzeciorzędnym... i n-torzędnym znaczeniu dla danego systemu, czyli z funkcjami szczególnie ważnymi, wyspecjalizowanymi i tym samym niełatwymi do zastąpienia oraz z funkcjami mniej istotnymi, czy nawet

podrzędnymi dla istnienia konkretnego systemu i łatwymi do zastąpienia”⁷.

Wykonywane funkcje określają pozycję danego elementu w systemie. Z kolei pozycja danego elementu w systemie zależy od:

- miejsca w układzie funkcjonalnym, - wykonywanych zadań w danym systemie, - stopnia złożoności elementu,

- od prestiżu wynikającego z powyższych zmiennych.

Inaczej mówiąc: im bardziej wyspecjalizowane, złożone czy unikalne są funkcje

wykonywane przez jakiś element w systemie społecznym, do którego on przynależy – tym większa jest jego pozycja w danym systemie, czyli zespół uprawnień⁸.

7 Ibid., s. 98.

8 Ibid., s. 99.

Ad. 4.

W systemie społecznym hierarchiczną jest taka struktura, w której osoby jednej z podgrup (dominujące) wywierają wpływ na zachowania osób innej podgrupy

(zdominowanej); występują określone stopnie nadrzędności i podrzędności (np. ordynator i lekarz, kierownik działu i referent).

Ten układ sytuuje jednostkę w grupie społecznej według kryterium pozycji społecznej.

Hierarchia społeczna może być wyznaczona przez czynniki obiektywne, takie jak zawód, wykształcenie, wysokość dochodu, czy zakres posiadanej władzy lub czynniki

subiektywne wyrażane miarą prestiżu społecznego okazywanego jednostkom, czy też grupom społecznym. Na podstawie istniejącej hierarchii ustalamy stosunki i zależności, jakie istnieją pomiędzy poszczególnymi elementami. Wyróżniamy stosunki nadrzędności, podrzędności oraz równorzędności⁹.

Hierarchia określa liczbę stanowisk organizacyjnych i kierowniczych oraz sposób ich powiązania w układzie pionowym, czyli takie uporządkowanie struktury organizacyjnej, które ustala stosunki nadrzędności i podporządkowania, wprowadzając podział na przełożonych i podwładnych.

Hierarchia w systemie społecznym wpływa na formalizację organizacji, a więc:

- zapewnia ład wewnętrzny poprzez skodyfikowanie podziału zadań i odpowiedzialności między członków organizacji,

- zapewnia pożądany poziom pewności wyniku i powtarzalności sposobu działania poszczególnych części składowych,

- zmniejsza poziom napięć między członkami organizacji, mogących powstać w wyniku zrodzenia się konfliktów na tle kompetencyjnym.

Ważne jest osiągnięcie właściwego stopnia sformalizowania poszczególnych części systemu, aby nie doszło do jego przeformalizowania (zbyt wiele szczegółowych,

rygorystycznych przepisów nie pozwalających na działania elastyczne) lub niedoformalizowania (zbyt dużo swobody w wyborze zadań i sposobów realizacji

powodujących dokonywanie niewłaściwych wyborów z punktu widzenia celów systemu lub jego elementów).

Są to zagadnienia ważne z punktu widzenia właściwej organizacji pracy placówek medycznych.

9 Ibid., s. 99.

Ad. 5.

Systemy społeczne posiadają określone zdolności adaptacyjne do otaczającej ich rzeczywistości społecznej. Adaptacja jest związana z zapewnieniem ze strony środowiska wystarczających środków ułatwiających systemowi funkcjonowanie, a następnie rozdzielenie tych środków pomiędzy poszczególne segmenty systemu.

Zakres możliwości kształtowania systemu społecznego zależy od stanu rozwoju sił wytwórczych i od odpowiadających im stosunków społecznych.

W systemach społecznych ścierają się dwie tendencje:

- adaptacyjna, która w efekcie zmierza ku zmianom oraz

- konserwatywna, która dąży do utrzymania istniejącego stanu rzeczy.

Ponieważ systemy muszą przystosować się do zmian w otoczeniu, należy wykorzystać obydwie tendencje, gdyż w równomiernym stopniu są potrzebne temuż systemowi:

- pierwsza tendencja umożliwia zmiany, - druga zaś zapewnia systemowi stabilność.

Najtrudniejszym problemem przed jakim stoi ochrona zdrowia w Polsce to adaptacja poprzez możliwie głęboką i wszechstronną transformację systemu opieki zdrowotnej do

zmieniających się relacji z otoczeniem zewnętrznym (np. coraz większą roszczeniowością pacjentów), jak i dokonanych zmianach wewnątrzsystemowych (np. niewspółmiernie wysoki przyrost wynagrodzeń personelu medycznego, głównie lekarskiego, w stosunku do

uzyskiwanych przychodów z NFZ za realizację procedur medycznych).

Specyficzną właściwością systemu społecznego jest występujący w nim układ wartości. Wartości społeczne są to przekonania uznawane w określonych zbiorowościach i dotyczą norm zachowania społecznego oraz hierarchii wartości. Wyznaczają kierunek aktywności zarówno jednostki, jak i społeczności.

Układ wartości ... „obejmuje szereg przeróżnych wartości, jakie dotyczą jego naczelnych celów, oceny własnej i innych systemów, oceny poszczególnych własnych elementów ze względu na realizowane role i konkretne zadania, wynikające z naczelnego celu danego systemu i tym podobnego zjawiska.

Na istniejącym układzie wartości opiera się ideologia systemu, która sankcjonuje jego hierarchię, uzasadnia funkcjonowanie istniejących w nim instytucji, zwyczajów i obyczajów

oraz określa myślenie, postawy i zachowania poszczególnych jego elementów, tzn. zarówno jednostek jak i zbiorów ludzi. Układ ten jest więc także podstawą, na której opiera się morale systemu, czyli obowiązujące wzory etyczne, a nawet estetyczne, bez których żaden system społeczny nie mógłby istnieć”¹⁰...

Niezmiernie ważną z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania zakładów opieki zdrowotnej, jest funkcja zabezpieczająca układ wartości systemu opieki zdrowotnej.

Jest to funkcja, która wskazuje, co w systemie jest dobre, a co złe, co wolno, a czego nie wolno czynić; tym samym określa tzw. morale każdego, kto w ten system wchodzi i jest jego uczestnikiem. Pozwala zarządzającym na wprowadzenie takich czynników, które przyniosą wymierne korzyści firmie, a samym pracownikom zadowolenie z wykonywanej pracy.

10 Ibid., s. 100-101.