Kom plek sy glaci ge nicz ne z Lisi cy (po³udnio wa czê œæ Kotli ny P³ockiej)
w œwie tle badañ lito fa cjal nych i petro gra ficz nych
Ma³gorzta Roman*
Wyro bi sko daw nej cegiel ni w Lisi cy znaj du je siê na po³udnio wym obrze ¿e niu Kotli ny P³ockiej w oko li cach Gosty ni na, ok. 1,5 km na pó³noc od linii mak sy mal ne go zasiê gu l¹dolo du zlo do wa ce nia wis³y. W pó³noc nej œcia nie gli nian ki o wyso ko œci 9 m, ods³aniaj¹ siê trzy gli ny lodow co we. Gra ni ce pomiê dzy pok³ada mi glin s¹ wyra Ÿne, pod -kre œlo ne powierzch nia mi œciê cia, obec no œci¹ zabu rzo nych gla ci dy na micz nie mu³ków, a tak¿e pakie tów osa dów gla ci -flu wial nych (ryc. 1). Ponad to w stro pie dol nej i œrod ko wej gli ny lodow co wej wystê puj¹ struk tu ry pery gla cjal ne w posta ci kli nów z pier wot nym i z³o¿onym wype³nie niem. Dotych cza so we bada nia glin lodow co wych z Lisi cy obej mo wa³y: ana li zê lito lo giczn¹ i u³o¿e nia d³u¿szej osi kla -stów (Skomp ski, 1969; Klat ko wa, 1992; Roman, 2003), dato wa nia metod¹ TL (Klat ko wa, 1993), ana li zê lito fa -cjaln¹ i kopal nych struk tur pery gla cjal nych (Roman, 1999, 2003), bada nia petro gra ficz ne ¿wi rów frak cji 5–10 mm (Roman & Lisic ki, 2000), ana li zê sk³adu petro gra ficz ne go frak cji ¿wi ro wej >20 mm z wydzie le niem era ty ków prze -wod nich (Czu bla, 2001). Wyni ki tych badañ pro wa dzi³y auto rów do roz bie ¿nych wnio sków co do ilo œci (roz dziel no œci), cha rak terystyki facjal nej oraz wie ku glin lodow co
-wych, a w kon se kwen cji, tak¿e co do pale oge ogra fii
po³udnio wej czê œci Kotli ny P³ockiej.
Na pod sta wie prze pro wa dzo nych w Lisi cy badañ lito fa cjal nych, wydzie lo no trzy kom plek sy glaci ge nicz ne repre -zen tuj¹ce odrêb ne nasu niê cia l¹dolo du (ryc. 1). O wie ko wym zró¿ ni co wa niu pok³adów glin œwiad czy obec noœæ facji gli ny
bazal nej w ka¿dym z wydzie lo nych kom plek sów, a tak¿e
wystê po wa nie kopal nych struk tur pery gla cjal nych.
Dol ny kom pleks glaci ge nicz ny (I) budu je ila sty, masyw ny dia mik ton (Dmm) o bru nat nej bar wie i p³ytko -wo-gru ze³kowej oddziel no œci. Cechu je go niska zawar toœæ drob ne go ¿wi ru przy bra ku okru chów > 20 mm. Gli nê tego
kom plek su okre œlo no jako bazaln¹ z od³o¿e nia. Sk³ad
petro gra ficz ny frak cji 5–10 mm, przy wspó³czyn ni kach O/K = 0,7, K/W = 1,5, A/B = 0,6 (ryc. 1) mo¿e odpo wia daæ
lito ty po wi S1 uto ¿sa mia ne mu w dorze czu Wis³y z glin¹
star sze go sta dia³u zlo do wa ce nia sanu 1 (Lisic ki, 2001, 2003; Roman & Lisic ki, 2000).
Kom pleks œrod ko wy (II) jest wykszta³conyw sp¹gu jako cien ki pok³ad war stwo wa ne go dia mik to nu (Dms) z roz wle czo ny mi rów no le gle do kie run ku œci na nia inklu zja mi drob no ziar ni stych osa dów pod³o¿a i o wyso kiej orien ta
-cji d³u¿szej osi kla stów (S1 = 0,680), wy¿ej zaœ jako
mi¹¿szy, masyw ny dia mik ton (Dmm) z g³aza mi o œred ni cy do 1 m (ryc. 1). W obrê bie lito fa cji Dmm, o doœæ wyra Ÿnej
orien ta cji kla stów (S1 = 0,598), wystê puj¹ porwa ki z
zacho wan¹ pier wotn¹ struk tur¹ sedy men ta cyjn¹ (gla -cio-ero sio nal rafts) oraz ¿wi ro wo-piasz czy ste wype³nie nia kana³ów wód ingla cjal nych. W gór nej par tii masyw ne go dia mik to nu poja wiaj¹ siê smu gi nie wy sor to wa nych pia -sków ze ¿wi rem. Kom pleks glaci ge nicz ny II obej mu je zatem cienk¹ war stwê gli ny bazal nej z od³o¿e nia oraz spo
-czy waj¹c¹ na nim gli nê wytop nie niow¹ z pokryw¹ gli ny abla cyj nej. Sk³ad petro gra ficz ny ¿wi rów frak cji 5-10 mm jest ró¿ ny w zale ¿no œci od odmia ny facjal nej gli ny kom -plek su II (ryc. 1).
W dol nej prób ce (II/a) iloœæ ¿wi rów wapie ni pale ozo icz nych i ska³ kry sta licz nych jest zbli¿ ona i brak jest dolo mi -tów. W prób ce II/b domi nuj¹ wapie nie pale ozo icz ne (ponad 50%). Gór na prób ka (II/c) cha rak te ry zu je siê nie znaczn¹ prze wag¹ wapie ni nad ska³ami kry sta licz ny mi, co zgod ne jest z wyni ka mi badañ frak cji > 20 mm wyko na nych przez Czu blê (2001) (ryc. 1). Dol na prób ka pobra na z gliny bazal
-nej z od³o¿e nia ma sk³ad petro gra ficz ny podob ny do gli ny
kom plek su (I), co suge ru je mo¿li woœæ wymie sza nia mate ria³u skal ne go gli ny II i gli ny j¹ podœ cie laj¹cej. Wspó³czyn ni ki petro gra ficz ne O/K–K/W–A/B ró¿ ni¹ siê wyra Ÿnie dla
poszcze gól nych pró bek i facji gli ny, i s¹ nastê puj¹ce:
0,9–1,2–0,7 (prób ka II/a), 2,0–0,5–1,7 (II/b) oraz 1,2–0,9–1,0 (II/c). Prób ka œrod ko wa cha rak te ry zu je lito typ O2 uto ¿sa mia ny w dorze czu Wis³y z glin¹ m³odsze go sta dia³u zlo do wa ce nia krz ny, prób ka gór na nale ¿y do lito ty pu W2, repre zen tuj¹cego gli nê m³odsze go sta dia³u zlo do wa ce nia war ty (Lisic ki, 2003; Roman & Lisic ki, 2000).
Gór ny kom pleks glaci ge nicz ny III jest zbu do wa ny z piasz czy ste go, war stwo wa ne go w sp¹gu dia mik to nu (DSms), a wy¿ej dia mik tonu masywnego (Dmm), czer wo nobr¹zowego o gru ze³kowa tej oddziel no œci (ryc. 1). War -stwo wa na struk tu ra lito fa cji DSms wyra ¿ona jest lokal nie jako prze war stwie nia masyw ne go dia mik to nu i piasz czy -sto-¿wi ro wych osa dów o zatar tej pier wot nej struk tu rze sedy men ta cyj nej. Wystê pu je tu znacz na kon cen tra cja
d³u¿szych osi kla stów (S1 = 0,648). Pod kre œliæ nale ¿y
zmia nê po³o¿e nia wek to ra wypad ko we go orien ta cji kla -stów w gli nie III w sto sun ku do gli ny II (ryc. 1). Sp¹gow¹ par tiê kom plek su III sta no wi gli na bazal na z od³o¿e nia. Bada nia petro gra ficz ne frak cji 5–10 mm z dol nej czê œci gli ny (prób ka III/a) wyka za³y znacz ny udzia³ ska³ lokal
-nych, co potwier dzaj¹ rów nie¿ wyni ki Czu bli (2001).
Iloœæ tych ska³ prze kra cza 40%, a wœród zespo³u ska³ skan -dy naw skich prze wa ¿aj¹ wapie nie pale ozo icz ne (ryc. 1).
Gli na ta, o wska Ÿni kach O/K=2,2, K/W=0,5 A/B=1,4
odpo wia da lito ty po wi B3 wyró¿ nio ne mu dla dorze cza
Wis³y i wi¹zane mu z m³odszym sta dia³em ostat nie go zlo -do wa ce nia (Lisic ki, 2003; Roman & Lisic ki, 2000). Gór na par tia gli ny jest zwie trza³a (prób ka III/b). Tutaj ska³y kry -sta licz ne prze wa ¿aj¹ nad wapie nia mi pale ozo icz ny mi, choæ udzia³ ska³ lokal nych jest nadal wyso ki. Wspó³czyn
-ni ki petro gra ficz ne tej prób ki s¹ zbli¿ one do poda nych
przez Czu blê (2001) (ryc. 1).
Czu bla (2001) zwra ca uwa gê na sto sun ko wo wysok¹ zawar toœæ ska³ lokal nych, a w nich krze mie ni i czer tów, stwier dzon¹ w obu (œrod ko wej i gór nej) gli nach z Lisi cy (ryc. 1). Zda niem auto ra jest to cecha cha rak te ry stycz na dla glin ostat nie go zlo do wa ce nia i wyró¿ niaj¹ca je od utwo rów war cia ñskich ubo gich w ska³y lokal ne.
Wyni ki ana liz petro gra ficz nych frak cji ¿wi ro wej i kamie ni stej pos³u¿y³y lito stra ty gra ficz ne mu roz po zio mo -wa niu glin z Lisi cy. Wysnu te na ich pod sta wie suge stie stra ty gra ficz ne s¹ nie raz trud ne do zaak cep to wa nia w œwie -437 Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 5, 2004
*Kate dra Badañ Czwar to rzê du, Uni wer sy tet £ódz ki, ul. Kop ciñ skie go 31, 90-142 £ódŸ
tle szcze gó³owych badañ geo lo gicz nych i geo mor fo lo gicz -nych (Roman, 2003). Odno si siê to do suge ro wa ne go, na pod sta wie badañ petro gra ficz nych frak cji > 20 mm, okre su zlo do wa ce nia wis³y œrod ko we go (II) i gór ne go (III) pok³adu glin z Lisi cy (Czu bla, 2001). Z ana li zy roz prze -strze nie nia i po³o¿e nia glin (II i III) w sto sun ku do sta no wisk osa dów inter gla cja³u eem skie go w Kali skiej (Bara niec ka, 1989; Domos³awskaBa ra niec ka, 1969) i w £aniê tach (Bal -wierz & Roman, 2002) wyni ka, ¿e tyl ko naj wy ¿ sza gli na z Lisi cy zosta³a z³o¿ona w okre sie ostat nie go zlo do wa ce nia.
War to wska zaæ na koniecz noœæ dok³adniej sze go
pozna nia czy, i w jaki spo sób sk³ad petro gra ficz ny gli ny zale ¿y od jej typu facjal ne go. Przyk³adem jest zró¿ ni co wa ny facjal nie kom pleks II z Lisi cy, z³o¿ony w cza sie nasu
-niê cia i zani ku jed ne go l¹dolo du, a maj¹cy ró¿ ne
cha rak te ry sty ki petro gra ficz ne (ryc. 1). Lite tra tu ra
BALWIERZ Z. & ROMAN M. 2002 — A new Eemian Inter gla cial and Ear ly Vistu lian site at £aniê ta, cen tral Poland. Geol. Quart., 46: 207–217. BARANIECKA M. D. 1989 — Zasiêg l¹dolo du ba³tyc kie go w œwie tle sta no wisk osa dów eem skich na Kuja wach. Stud. Mat. Oce an. 56, Geol. Morza, 4: 131–135.
CZUBLA P. 2001 — Era ty ki fen no skandz kie w utwo rach czwar to rzê -do wych Pol ski œrod ko wej i ich zna cze nie stra ty gra ficz ne. Acta Geo gr. Lodz., 80: 1–174.
DOMOS£AWSKABARANIECKA M.D. 1965 — Stra ty gra fia czwar -to rzê du oko lic Chod cza na Kuja wach. Biul. Inst. Geol., 187: 85–106. KLATKOWA H. 1992 — Nie któ re wska Ÿni ki kie run ków trans por tu lodo we go w œrod ko wej Pol sce i ich przy dat noœæ do wyró¿ nieñ facjal -nych i stra ty gra ficz -nych oraz rekon struk cji pale oge ogra ficz -nych. Acta Geo gr. Lodz., 63: 39–80.
KLATKOWA H. 1993 — Nie któ re cechy glaci ge nicz nych osa dów war -ty w œrod ko wej Pol sce. Acta Geo gr. Lodz., 65: 99–140.
LISICKI S. 2001 — Kore la cja lito stra ty gra ficz na wybra nych pro fi lów osa dów czwar to rzê do wych dorze cza œrod ko wej i dol nej Wis³y. [W:] A. Kostrzew ski (red.), Gene za, lito lo gia i stra ty gra fia utwo rów czwar -to rzê do wych. Wyd. Nauk. UAM, Ser. Geo gr., 64: 249–259.
LISICKI S. 2003 — Lito ty py i lito stra ty gra fia glin lodow co wych plej -sto ce nu dorze cza Wis³y. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 177: 1–105.
ROMAN M. 1999 — Buried peri gla cial struc tu res near Gosty nin and the ir pala e oge ogra phi cal signi fi can ce. Mater. Symp. Peri gla cial Envi -ron ments: Past, Pre sent and Futu re, 27–30 sep tem ber 1999, Uniw. £ódz., £ódŸ: 32–33.
ROMAN M. 2003 — Roz wój rze Ÿby plej sto ce ñskiej oko lic Gosty ni na. Acta Geo gr. Lodz., 84: 1–154.
ROMAN M. & LISICKI S. 2000 — Stra ty gra fia oko lic Gosty ni na w aspek cie badañ osa dów glaci ge nicz nych z Lisi cy. Acta Geo gr. Lodz., 78: 73–88.
SKOMPSKI S. 1969 — Stra ty gra fia osa dów czwar to rzê do wych wschod niej czê œci Kotli ny P³ockiej. Biul. Inst. Geol., 220: 175–258.
438
Przegl¹d Geologiczny, vol. 52, nr 5, 2004
Uproszczony sk³ad petrograficzny frakcji > 20 mm oraz wskaŸniki petrograficzne (wg Czubli, 2001) Lk – ska³y lokalne Wp – wapienie paleozoiczne Dp – dolomity S – piaskowce i kwarcyty FQ – wapienie i czerty Kr – ska³y krystaliczne Procentowy sk³ad petrograficzny
frakcji 5 – 10 mm i wykresy wspó³czynników petrograficznych Ska³y pó³nocne: Kr – krystaliczne Wp – wapienie Dp – dolomity Pp – piaskowce i kwarcyty Ska³y lokalne: W – wapienieL P – piaskowceL M – mu³owce i i³owceL Kr Wp Dp Pp WLPLML
glina górna (III)
g li n a g ór na ( II I)
glina œrodkowa (II)
litotyp S1
O/K, K/W, A/B – wspó³czynniki petrograficzne O – ska³y pó³nocne osadowe K – ska³y krystaliczne i kwarc W – ska³y wêglanowe
A – ska³y nieodporne na wietrzenie B – ska³y odporne na wietrzenie
Lk 7% Wp 37% S 8% 6%Dp FQ 5% Kr 37% Wp 34% S 9% Dp 4% FQ 3% Kr 45% Lk 5%
próbki bruzdowe do badañ petrograficznych frakcji 5 - 10 mm
V – wektor wypadkowy (azymut/nachylenie)1 S , S – wartoœci wektorów 1 3
N – liczba pomiarów
Diagram konturowy: projekcja na doln¹ pó³kulê, interwa³ miêdzy izoliniami 0,2,4,6...%
FSd I-III V =17,2° / 5,0°1 S = 0,648, S = 0,0941 3 N = 50 Lisica III I/a II/a II/b II/c III/a III/b Dmm Dmm Dmm Dms DSms FSd Sm, FSm Sp, SGp 1,0m 0m m p i ¿ I II III
Syntetyczny profil litofacjany
z diagramami u³o¿enia d³u¿szej osi klastów w glinach (Roman, 2003)
powierzchnia œciêcia
zaburzenia glacidynamiczne
kliny z pierwotnym wype³nieniem piaszczystym kliny ze z³o¿onym wype³nieniem kompleksy glacigeniczne
symbole litofacji
120,5 m n.p.m.
I/a – numery próbek
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 O/K O/K K/W K/W A/B A/B 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2 1,4 1,6 49 33 28 29 35 52 4 0 3 4 4 3 2 0 3 2 4 4 2 2 2 3438 2 4 4 3 2 18 20 33 18 0 0 6 13 38 50 3 3 0 0 III/a III/b 0,9 1,3 0,7 2,2 0,5 1,4 II/c 1,2 0,9 1,0 II/b 2,0 0,5 1,7 II/a 0,9 1,2 0,7 I/a O/K K/W A/B 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 0,7 1,5 0,6 V =340° / 8,2°1 S = 0,598, S = 0,0941 3 N = 50 V =349° / 6,2°1 S = 0,680, S = 0,0941 3 N = 50 Lisica II b Lisica II a g li n a œ r o d k o w a ( II ) gl in a g ór n a (I ) litotyp O2 litotyp W2 litotyp B3
I/a – numery próbek
I/a
N N
N N
N N
