Ka te dra Ge o gra fii Fi zy cz nej
Zak³ad Bio ge o gra fii i Ochro ny Przy ro dy asa la sa@op.pl
Cha ra kte ry styka uwa run ko wañ te r mi cz nych w okre sie astro nomi cz ne go lata na sta no wi sku omie ga gó r skie go (Do ro ni cum au stria cum Jacq.)
w do li nie Bia³ej Przemszy
The de scri p tion of the the r mal con di tio ning
of Do ro ni cum au stria cum Jacq. in the Bia³a Prze msza val ley in the pe riod of astro no mi cal sum mer
Abs tract: The re se arch on the the r mal con di tions of the po si tion of Do ro ni cum au stria cum Jacq. in the Bia³a Prze msza val ley was con du c ted be twe en June 22 and Se p te m ber 22, 2004.
Do ro ni cum au stria cum Jacq. be longs to the mo un ta in spe cies; its pre sen ce on up lands and lo w lands has not been tho ro u g hly ex p la i ned un til now. The re is lack of tho ro ugh and exact eco lo gi cal cha rac te ri stics of the in di vi du al mo un ta in spe cies pre sent on up lands and lo w lands. The aim of the re se arch was to con duct the sta ti sti cal stu dy and the ana ly sis of the data con ce r ning con di tions of the po si tion of Do ro ni cum au stria cum Jacq. in Bia³a Przemsza valley.
Key words: Do ro ni cum au stria cum Jacq., the r mal con di tions, mo un ta in spe cies, up lands and lo w lands, eco lo gi cal cha rac te ri stics
S³owa klu czo we: omieg gó r ski Do ro ni cum au stria cum Jacq., uwa run ko wa nia te r mi cz ne, ga tun ki gó r skie, wy ¿y ny i ni zi ny, cha ra kte ry styka eko lo gi cz na
Wstêp
Omieg gó r ski Do ro ni cum au stria cum Jacq. na le ¿y do ga tun ków gó r skich, któ rych obe cnoœæ na wy ¿y nach i ni zi nach nie zo sta³a do tej pory w pe³ni wy ja - œ nio na. Ga tun ki gó r skie sta no wi¹ przed miot zain te re so wañ wie lu na uko w - ców, pi sa li o tym miê dzy in ny mi: W. Sza fer (1930); M. Cia ciu ra (1988);
R. Gra dzi ñ ski, M. Gra dzi ñ ski, S. Mi cha lik (1994); T. No wak (1999); A. Czy - lok, J. Sta nek (2000); A. Ur bisz (2000); M. Zaj¹c (1990, 1992, 1996);
M. Zaj¹c, A. Zaj¹c (1999, 2000). W ba da niach tych prze wa ¿ nie po da wa na by³a lo ka li za cja po szcze gó l nych ga tun ków lub pra ca mia³a na celu ze sta wie - nie ga tun ków gó r skich z flor¹ okre œlo ne go obszaru.
Po mi mo prze pro wa dze nia wie lu ba dañ nad ga tun ka mi gó r ski mi w li te ra tu - rze, za zna cza siê brak dok³ad nej cha ra kte ry styki eko lo gi cz nej po szcze gó l nych
Wa r sza wa 2006
ga tun ków gó r skich, wy stê puj¹cych poza gó ra mi, któ ra niew¹tpli wie w mery - to ry cz ny spo sób wp³ynê³aby na roz wa ¿a nia nad tak isto t nym za gad nie niem geo gra fi cz nym.
Wa run ki mikro sied li sko we, w tym mikro klima ty cz ne, wy daj¹ siê od gry waæ istotn¹ rolê w od nie sie niu do wy stê po wa nia ga tun ków gó r skich poza ich g³ów nym za siê giem.
Cel ba dañ
Ce lem ba dañ by³o okre œle nie uwa run ko wañ mikro ter mi cz nych na sta no wi sku omie ga gó r skie go Do ro ni cum au stria cum Jacq. w do li nie Bia³ej Prze mszy (ryc. 1).
Ni nie j szy ar ty ku³ tra ktu je o wp³ywie jed ne go z czyn ni ków, ja kim s¹ uwa - run ko wa nia mi kro ter micz ne przy powie rzch nio wej wa r stwy po wie trza atmo - sfe rycz ne go, na obe cnoœæ w da nym, chara ktery sty cz nym sie d li sku gó r skie go ga tun ku, poza g³ów nym za siê giem wy stê po wa nia.
Me to dy ka ba dañ
Wspo mnia ne ba da nia prze pro wa dzo no w do li nie Bia³ej Prze mszy w okre sie od 22 cze r w ca do 22 wrze œ nia 2004 roku.
W mie j s cu wy stê po wa nia omie ga gó r skie go umie sz czo no re je stra tor (log - ger HOBO H8), w nie da le kiej od leg³oœci (s¹sia duj¹ce sie d li sko ta k ¿e po ra sta - ne przez omie ga) umie sz czo no czu j nik ze w nê trz ny. Za rów no re je stra tor, jak i czu j nik ze w nê trz ny s³u¿y³y do po mia ru tem pe ra tu ry po wie trza atmo sfe rycz - ne go. Przyrz¹dy po mia ro we re je stro wa³y zmia ny tem pe ra tu ry po wie trza atmo sfe rycz ne go w wa r stwie przy powie rzch nio wej, przy szyi ko rze nio wej omie ga gó r skie go co 1 go dzi nê, od go dzi ny 00:00:00,0 dnia 22 cze r w ca do go - dzi ny 23:00:00,0 dnia 22 wrzeœnia 2004 roku.
Te ren ba dañ
Ba da nia pro wa dzo ne by³y na sta no wi sku omie ga gó r skie go, zlo kali zo wa - nym po po³ud nio wej stro nie do li ny Bia³ej Prze mszy w oko li cach osa dy Ry sz - ka (ryc. 1). J. Kon dra cki (1998) umie j s ca wia ten ob szar w ob rê bie ma kro re gio - nu Wy ¿y ny Œl¹skiej (mezoregion Garb Tarnogórski).
Pod wzglê dem admi ni stra cyj nym te ren ba dañ zlo kali zo wa ny by³ na po³ud nie od S³aw ko wa (Mapa topo gra fi cz na Pol ski w ska li 1:50 000, ar kusz: Ka to wi ce).
Sta tys tyczne oprac owa nie wynik ów badañ
Ana li za sta ty sty cz na zo sta³a wy ko na na me tod¹ za pro po no wan¹ przez G. Ko ñ cza ka, G. Trzpio ta (2002) przy po mo cy pro gra mu Mi c ro soft Ex cel (tab. 1), na to miast in ter pre ta cja: wy ni ków zgod nie z: M. So b czyk (2000), M. Balce rowicz -Szku t nik, W. Szkutnik (2003).
Ryc. 1. Po³o¿e nie te re nu ba dañ na tle jed no stek geomo rfolo gi cz nych Wy ¿y ny Œl¹skiej i Krako wsko- Czêsto cho wskiej (wg Gi le wska 1972; zmie nio ne)
Ryc. 1. Po si tion of re se arch area aga inst geo morp ho lo gic units of the Silesian Upland and the Kraków-Czêsto cho wa Upland (ac cor ding to Gi le wska 1972; chan ged)
Cha ra kte ry styka tem pe ra tu ry po wie trza atmo sfe rycz ne go mie rzo nej prze z log ger H8
Œred nia tem pe ra tu ra w okre sie po mia ro wym na sta no wi sku omie ga gó r skie - go w do li nie Bia³ej Prze mszy, mie rzo na przez log ger H8, wy no si³a 15,27°C (tab. 1). Naj czê œciej po ja wiaj¹c¹ siê wa r to œci¹, jak¹ osi¹ga³a tem pe ra tu ra powietrza, by³o 16°C. Mi ni ma l na tem pe ra tu ra w okre sie od 22 cze r w ca – 22 wrze œ nia zare je stro wa na przez log ger, wy no si³a 3,74°C, a tem pe ra tu ra ma - ksy ma l na osi¹gnê³a wa r toœæ 29,5°C. Ró ¿ ni ca po miê dzy ma ksy maln¹ a mi ni - maln¹ te m pe ra tur¹ za re je stro wan¹ przez log ger wy nios³a 25,76°C. Wa r toœæ œro d ko wa zare je stro wa nych te m pe ra tur rów na siê 15,23°C, co oz na cza, i¿
po³owa zare je stro wa nych w okre sie ba da w czym te m pe ra tur osi¹ga³a wa r toœæ co naj wy ¿ej 15,23°C, a po³owa co naj mniej 15,23°C.
Tab. 1. Wy ni ki ba dañ mikro ter mi cz nych na sta no wi sku omie ga gó r skie go Do ro ni cum au stria cum Jacq. w do li nie Bia³ej Prze mszy
Tab. 1. The re sults of the mic rot her mi cal re se arch con ce r ning the pla ce of Do ro nium au stia cum Jacq. in the Bia³a Prze msza val ley
Mie rzo ne ele men ty
Tem pe ra tu ra re je stro wa na przez log ger HOBO H8
[°C]
Tem pe ra tu ra re je stro wa na przez czu j nik ze w nê trz ny
[°C]
Mi ni mum 3,74 5,40
Ma ksi mum 29,5 23,63
Œred nia 15,27 13,97
Me dia na 15,23 14,09
Do mi nan ta 16,00 14,09
Od chy le nie stan dar do we 4,24 3,30
Am p li tu da 25,76 18,23
Ob li czo ne na pod sta wie ze bra nych da nych od chy le nie stan dar do we rów ne 4,24 oz na cza, i¿ prze ciê t nie œred nia tem pe ra tu ra w przy grun to wej wa r stwie po wie trza atmo sfe rycz ne go w okre sie od 22 cze r w ca do 22 wrze œ nia 2004 roku ró ¿ ni siê od œred niej aryt me ty cz nej po mie rzo nych te m pe ra tur (rów nej 15,27°C) o 4,24°C.
Cha ra kte ry styka tem pe ra tu ry po wie trza atmo sfe rycz ne go mie rzo nej przez czu j nik ze w nê trz ny
Œred nia tem pe ra tu ra w okre sie ba dañ na sta no wi sku omie ga gó r skie go w do li nie Bia³ej Prze mszy, mie rzo na przez czu j nik ze w nê trz ny, wy no si³a 13,97°C (tab. 1). Tem pe ra tu ra mi ni ma l na osi¹gnê³a wa r toœæ 5,4°C, a ma ksy - ma l na 23,63°C. Naj czê œciej no to wan¹ wa r to œci¹ tem pe ra tu ry by³a tem pe ra tu ra rów na 14,09°C. Am p li tu da po miê dzy mi ni maln¹ a ma ksy maln¹ te m pe ra tur¹ w cza sie po mia rów osi¹gnê³a wa r toœæ 18,23°C. Po³owa zare je stro wa nych
przez czu j nik ze w nê trz ny te m pe ra tur po wie trza atmo sfe rycz ne go osi¹gnê³a wa r toœæ co naj wy ¿ej 14,09°C, a po³owa po wy ¿ej 14,09°C. Prze ciê t nie œred nia tem pe ra tu ra w przy grun to wej wa r stwie po wie trza ró ¿ ni siê od œred niej aryt - me ty cz nej mie rzo nych te m pe ra tur (rów nej 13,97°C) o oko³o 3,3°C.
Pod su mo wa nie
Przed sta wio ne w pra cy wy ni ki s¹ pi lo ta ¿o we. W przysz³oœci bêd¹ one po - rów ny wa ne z uwa run kowa nia mi ter mi cz ny mi po wie trza atmo sfe rycz ne go, ja - kie pa nuj¹ w przy powie rzch nio wej wa r stwie grun tu w zbio ro wi skach ro œlin - nych ty po wych dla tego obszaru (np. buczyna lub gr¹d).
Jak wy ni ka z prze pro wa dzo nych ba dañ, wa run ki te r mi cz ne maj¹ niew¹tpli - wy wp³yw na wy stê po wa nie w okre œlo nych mie j s cach ga tun ków, za li cza nych do grupy ro œlin gó r skich. Ana li za wstê p nych po mia rów wska zu je, i¿ omieg gó r ski Doronicum au stria cum Jacq. pre fe ru je mie j s ca o zna cz nej am p li tu dzie do bo wej tem pe ra tu ry w przy grun to wej wa r stwie po wie trza atmo sfe rycz ne go (ryc. 2, ryc. 3).
Uwa gê zwra caj¹ rów nie¿ ró ¿ ni ce w tem pe ra tu rze po wie trza atmo sfe rycz ne - go mie rzo ne go przez re je stra tor i czu j nik ze w nê trz ny, co wska zy wa³oby na zró¿ ni co wa nie te r mi cz ne przy powie rzch nio wej wa r stwy po wie trza atmo sfe - rycz ne go w ob rê bie miejsc wy stê po wa nia omie ga gó r skie go Do ro ni cum au - stria cum Jacq.
Na le ¿y zwró ciæ uwa gê, i¿ za ga tun ki gó r skie uwa ¿a siê tê gru pê ro œlin, któ ra ma swo je g³ówne cen trum wy stê po wa nia w gó rach. Wa run ki eko lo gi cz ne,
0 5 10 15 20 25 30 35
06/22/04 06/29/04 07/06/04 07/13/04 07/20/04 07/27/04 08/03/04 08/10/04 08/17/04 08/24/04 09/01/04 09/08/04 09/15/04
temperatura °C
Ryc. 2. Zmia ny tem pe ra tu ry re je stro wa nej przez log ger HOBO H8 na sta no wi sku omie ga gó r skie go Do ro ni cum au stria cum Jacq. w do li nie Bia³ej Prze mszy w okre sie 22.06–22.09.2004
Ryc. 2. Tem pe ra tu re chan ges in di ca ted by the log ger HOBO H8 con ce r ning the pla ce of Do ro ni cum au stria cum Jacq. in the Bia³a Prze msza val ley in the pe riod from 22.06 to 22.09.2004
a prze de wszy stkim mikro klima ty cz ne, te re nów gó r skich w du ¿ym sto p niu od - bie gaj¹ od wa run ków pa nuj¹cych na wy ¿y nach czy ni zi nach. Dla te go te¿ ho li - sty cz na cha ra kte ry styka sta no wisk ro œlin gó r skich zna j duj¹cych siê poza te re - nem swo je go g³ów ne go cen trum wy stê po wa nia po win na zo staæ pod da na ana - li zie uw z glêd niaj¹cej sze r sze spe ktrum cech, za rów no pod wzglê dem se zo nów ba da w czych oraz miejsc prze pro wa dza nia po mia rów.
Li ter atu ra
Balce rowicz -Szku t nik M., Szku t nik W., 2003: Pod sta wy sta ty sty ki w przyk³adach i za da - niach. Wy daw ni c two Œl¹skiej Wy ¿szej Szko³y Zarz¹dza nia im. Gen. Je rze go Ziê t ka, Ka to wi ce.
Cia ciu ra M., 1988: Di stri bu tion of Mo un ta in Spie ces of Va s cu lar Plants in Si le sia. Roz - pra wy Habi lita cy j ne Aka de mii Me dy cz nej we Wroc³awiu. Czêœæ 12 (1, 2).
Czy lok A., Sta nek J., 2000: Sta no wi sko omie ga gó r skie go Do ro ni cum au stria cum Jacq.
w Ka to wi cach. „Na tu ra Si le siae Su per io ris.” 4: 5–7.
Gi le wska S., 1972: Wy ¿y ny Œl¹sko - Ma³opo l skie [w:] Kli ma sze wski M. (red.), Geo mor fo - lo gia Pol ski. Pol ska Po³ud nio wa. Góry i wy ¿y ny. Tom 1, PWN. Wa r sza wa.
Gra dzi ñ ski R., Gra dzi ñ ski M., Mi cha lik S., 1994: Na tu ra i ku l tu ra w krajo bra zie Jury.
Tom III – Przy ro da. Wy daw ni c two – Zarz¹d Ze spo³u Ju ra j skich Par ków Krajo bra zo - wych, Kra ków.
Kon dra cki J., 1998: Ge o gra fia re gio na l na Pol ski. PWN, Wa r sza wa.
Ko ñ czak G., Trzpiot G., 2002: Ana li zy sta ty sty cz ne z ar ku szem kal kula cy j nym Mi c ro soft Ex cel. Wy daw ni c two Ucze l nia ne Aka de mii Eko no mi cz nej im. Ka ro la Ada mie c kie - go w Ka to wi cach, Katowice.
0 5 10 15 20 25
06/22/04 06/28/04 07/05/04 07/12/04 07/19/04 07/25/04 08/01/04 08/08/04 08/15/04 08/21/04 08/28/04 09/05/04 09/11/04 09/18/04
temperatura °C
Ryc. 3. Zmia ny tem pe ra tu ry na sta no wi sku omie ga gó r skie go Do ro ni cum au stria cum Jacq. w do li nie Bia³ej Prze mszy re je stro wa nej przez czu j nik ze w nê trz ny log ge ra HOBO H8 w okre sie 22.06–22.09.2004 r.
Ryc. 3. Tem pe ra tu re chan ges con ce r ning the pla ce of Do ro ni cum au stria cum Jacq.
in the Bia³a Prze msza val ley in di ca ted by the ex te r nal sen sor of the log ger HOBO H8 in the pe riod from 22.06 to 22.09.2004
Mapa topo gra fi cz na Pol ski. Ska la 1:25 000. Ar kusz: 532.11 D¹bro wa Górni cza- Strze - mieszy ce. G³ówny Ge o de ta Kra ju. Wa r sza wa.
Mapa topo gra fi cz na Pol ski. Ska la 1:50 000. Ar kusz: Ka to wi ce 63-B. G³ówny Ge o de ta Kra ju. Wa r sza wa.
No wak T., 1999: At las roz mie sz cze nia ro œlin na czy nio wych na te re nie wschod niej czê œci Gar bu Tar nogó r skie go (Wy ¿y na Œl¹ska). Cen trum Dzie dzi c twa Przy ro dy Gó r ne go Œl¹ska. Tom 2. Ka to wi ce.
So b czyk M., 2000: Sta ty sty ka. PWN, Wa r sza wa.
Sza fer W., 1930: Ele ment gó r ski we flo rze Ni¿u Pol skie go. „Pol ska Aka de mia Umie jê t no - œci. Roz pra wy Wy dzia³u Matema tyczno- Przyrod nicze go”. Tom 69 (Ser. III. Tom 29) DŸ. B. nr 3
Ur bisz A., 2000: Ga tun ki gó r skie we flo rze na czy nio wej po³udnio wo- za chod niej czê œci Wy ¿y ny Ka to wi c kiej. „Acta Biol. Si les.” 35 (52). Wy daw ni c twa Uni wer sy te tu Œl¹skie go. Ka to wi ce.
Zaj¹c M., 1990: Sto sun ki geo bota ni cz ne po³ud nio wej czê œci Ko t li ny Oœwiê ci m skiej i za - chod niej czê œci Po gó rza Œl¹skie go. Czêœæ I. Hi sto ria ba dañ, cha ra kte ry styka te re nu i wy stê po wa nie ga tun ków gó r skich. „Ze szy ty Na uko we Uni wer sy te tu Ja giel loñ skie - go. CMLXVIII. Pra ce Bo ta ni cz ne”. Ze szyt 21.
Zaj¹c M., 1992: In dex of ge ne ral di stri bu tion maps va s cu lar plants of Po land. Po lish Botanical Stu dies. Po lish Aca de my of Scien ces. W. Sza fer In sti tu te of Bo ta ny.
Guidebook Se ries. No. 7.
Zaj¹c M., 1996: Mo un ta in va s cu lar plants in the po lish lo w lands. Po lish Aca de my of Scien ces. W. Sza fer In sti tu te of Bo ta ny. Po lish Bo ta ni cal Stu dies 11.
Zaj¹c M., Zaj¹c A., 1999: Gro mad ne wy stê po wa nie wy bra nych ga tun ków ro œlin na czy - nio wych jako pod sta wa po dzia³u geo bota nicz ne go w by³ym wo je wó dztwie kra ko w - skim. „Fragm. Flor. Ge o bot. Ser. Po lo ni ca” 6: 127–139.
Zaj¹c M., Zaj¹c A., 2000: Ro œli ny na czy nio we chro nio ne w Pol sce – sto pieñ za gro ¿e nia i o b sza ry ich gro mad ne go wy stê po wa nia. „Fragm. Flor. Ge o bot. Po lo ni ca” 7:
145–157.
