zakresie bilansu iloœciowo-jakoœciowego wód podziemnych. Inst. Nauk Geol. UWr., Arch. RZGW we Wroc³awiu.
PRA¯AK J. 2001— Uwagi w sprawie zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych. Prz. Geol., 49: 219.
REJMAN W. 2002 — Zadania dla RZGW w œwietle przepisów Usta-wy — Prawo wodne. [W:] Ochrona Œrodowiska. Prawo i Polityka, 1: 2–10.
Rozporz¹dzenie MOŒZNiL z dn. 1.02.1991 r. w sprawie utworzenia i
zakresu dzia³ania regionalnych zarz¹dów gospodarki wodnej — Moni-tor Polski, 91.6.38.
Rozporz¹dzenie MOŒZNiL z dn. 23.08.1994 r. w sprawie
szcze-gó³owych wymagañ, jakim powinna odpowiadaæ dokumentacja hydro-geologiczna i geologiczno-in¿ynierska — Dz. U. 94.93.944.
Rozporz¹dzenie MOŒZNiL z dn. 19.12.2001 r. w sprawie
szcze-gó³owych wymagañ, jakim powinna odpowiadaæ dokumentacja hydro-geologiczna i geologiczno-in¿ynierska — Dz. U. 01.153.1779.
SZCZEPAÑSKI A. 1993 — Metodyczne uwarunkowania bilansów wodnogospodarczych w zakresie wód podziemnych. Wspó³. Probl. Hydrogeol., 6. Wroc³aw: 405–408.
SZCZEPAÑSKI A. 1995 — Wspó³czesne problemy hydrogeologii w Polsce. Wspó³. Probl. Hydrogeol., 7. Kraków–Krynica: 9–21. SZYMANKO J. 1980 — Koncepcje systemu wodonoœnego i metod jego modelowania. Wyd. Geol.
SZYMANKO J. & £ODZIÑSKI S. 1980 — Hydrogeologiczne proble-my projektowania systemów wodnogospodarczych. Prz. Geol., 28: 501–511.
Ustawa z dn. 25.04.1997 r. o zmianie ustawy — Prawo wodne. Dz. U.
97.47.299.
Ustawa z dn. 18.07.2001 r. Prawo wodne — Dz. U. 01.115.1229.
ZALESKA M. 2001 — Bilans wodnogospodarczy wód podziemnych w zlewni Obrzycy. Arcadis Ekokonrem Sp. z o.o. we Wroc³awiu, Arch. RZGW we Wroc³awiu.
Radiometryczne datowanie wybranych minera³ów potasowych z mioceñskich
formacji solonoœnych wschodniego Przedkarpacia
Artur Wójtowicz*,**, Sofia P. Hryniv***, Petro M. Bilonizhka****
Radiometric dating of selected potash minerals from the Miocene salt formations of the eastern part of the Carpathian Foredeep. Prz. Geol., 50: 625–629.
S u m m a r y. Miocene K-Mg sulfate deposits of the eastern part of the Carpathian Foredeep occur in two stratigraphic horizons. The lower one belongs to Eggenburgian stage, and the age of upper one is still debatable — either Ottnangian or Badenian. We have deter-mined the radiometric age of 24 samples of selected rock-building minerals like langbeinite and kainite, 4 samples of kainite and leonite from veins and single samples of minerals from the gypsum-clay cap over salt deposits like syngenite and pikromerite with K/Ar method. Radiometric age of most langbeinite samples varies from 13.6 to 14.6 Ma. Only 2 samples are younger and one seems to be older. Comparison of ages of langbeinite samples from Stebnyk (Eggenburgian) with that from Kalush-Holyn deposits (Ottnangian? Badenian?) does not show significant differences. Radiometric age data determined for kainite samples are younger because of its compliance on higher temperatures and they vary in wide range — from 7.2 to 9.9 Ma. Samples of kainite and leonite from veins are younger (2.9–6.1 Ma). Minerals from the gypsum-clay cap are recent, as we had supposed. In our opinion the new data presented here do related to the not indicate stratigraphic ages of K-Mg salts deposits, but the only time of the origin of minerals. The origin of rock-building minerals is connected with tectonic events in the history of geological development of region.
Key words: K/Ar dating, potash salts, Miocene, Carpathian Foredeep
W formacjach solonoœnych wschodniej czêœci zapadliska przedkarpackiego wystêpuje ponad 20 minera³ów ewapo-ratowych. Dziesiêæ z nich to minera³y zawieraj¹ce potas, a wiêc teoretycznie nadaj¹ce siê do datowania radiometrycz-nego metod¹ potasowo-argonow¹. Minera³y te to: langbe-init K2Mg2(SO4)3, kainit K4Mg4Cl4(SO4)4·11H2O, leonit K2Mg(SO4)2·4H2O, polihalit K2Ca2Mg(SO4)4·2H2O, sylwin KCl, karnalit KMgCl3·6H2O, pikromeryt K2Mg(SO4)2·6H2O, syngenit K2Ca(SO4)2·H2O, glazeryt Na2K6(SO4)2i (bardzo egzotyczny) kalistroncyt K2Sr(SO4)2. Langbeinit, kainit i sylwin s¹ podstawowymi minera³ami ska³otwórczymi. Mniej powszechnie wystêpuj¹: polihalit, leonit i karnalit. Pozosta³e s¹ jeszcze rzadsze i wystêpuj¹ g³ównie w strefach wietrzenia (gipsowo-ilastej czapie, tzn. miejscu kontaktu pok³adów soli potasowych z wodami powierzchniowymi). Nie wszystkie te minera³y by³y badane
przez nas metod¹ radiometryczn¹. Analizowaliœmy g³ównie próbki langbeinitu i kainitu, pojedyncze próby leonitu, syn-genitu i pikromerytu. Próbek sylwinu i karnalitu nie analizo-wano ze wzglêdów metodycznych (du¿a zawartoœæ chloru). Rzadkie minera³y, jak kalistroncyt czy glazeryt nie by³y nam dostêpne. Wyniki datowañ próbek polihalitu zosta³y zapre-zentowane wczeœniej (Wójtowicz & Hryniv, 2001).
Sole potasowe we wschodnim Przedkarpaciu wystê-puj¹ w dwóch formacjach: ni¿szej — serii worotyskiej (eggenburg lub eger–eggenburg) i wy¿szej formacji solo-noœnej, wi¹zanej z seri¹ górnostebnick¹ (ottnang) lub tyrask¹ (baden). Pod wzglêdem w³aœciwoœci litologicz-nych i sk³adu mineralnego obie formacje s¹ do siebie bar-dzo podobne, chocia¿ s¹ ró¿nego wieku i po³o¿one w ró¿nych strukturalno-tektonicznych strefach zapadliska: borys³awsko-pokuckiej (seria worotyska) i samborskiej (seria górnostebicka i tyraska) (ryc. 1) (por. Petryczenko i in., 1994; Vyalov, 1981). Powi¹zanie stratygrafii z³ó¿ sol-nych zapadliska, wed³ug Vyalova (1980), z wiekiem abso-lutnym (Rögl, 1998), jest przedstawione na ryc. 2.
Œwiadomi jesteœmy, ¿e wyniki datowañ radiometrycz-nych, zaprezentowane w niniejszej pracy, nie odpowiadaj¹ czasowi powstania tych formacji, a œwiadcz¹ jedynie o cza-sie powstania lub przeobra¿enia badanych minera³ów. Sole bowiem stosunkowo ³atwo ulegaj¹ zmianom pod wp³ywem zmieniaj¹cych siê warunków fizykochemicznych.
*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
**Pracownia Spektrometrii Mas IF UMCS, pl. M. Curie-Sk³odowskiej 1, 20-031 Lublin
***Instytut Geologii i Geochemii NANU, ul. Naukowa 3a, 79053 Lwów, Ukraina
****Uniwersytet Lwowski, ul. Hruszewskiego 4, 79005 Lwów, Ukraina
Charakterystyka ska³ i badanych minera³ów Langbeinit to jeden z g³ównych ska³otwórczych mine-ra³ów z³ó¿ soli potasowych Przedkarpacia. Langbeinit ma zwykle barwê jasnoró¿ow¹ lub ró¿owofioletow¹. Tworzy ska³ê langbeinitow¹, która zawiera tak¿e niewielkie domieszki halitu, polihalitu i materia³u ilastego (Loba-nova, 1956). Ska³a ta jest zwarta i krystaliczno-ziarnista. Miejscami wyraŸnie widoczne s¹ w niej tetraedryczne kryszta³y langbeinitu (kilka mm do kilku cm), gdzie indziej s¹ one bardzo zbite i dlatego te¿ niewidoczne. W wyniku zastêpowania langbeinitu kainitem powstaje ska³a kainito-wo-langbeinitowa, w której te dwa minera³y s¹ g³ównymi sk³adnikami, praktycznie bez sylwinu i kizerytu. Trzeba j¹ odró¿niæ od opisanej ni¿ej ska³y polimineralnej, zwanej tak¿e kainitowo-langbeinitow¹. Na potrzeby tej pracy do nazwy tej drugiej bêdziemy dodawaæ s³owo „polimineral-na”. W tej skale langbeinit wystêpuje tak¿e w postaci kryszta³ów tetraedrycznych. Pojedyncze takie kryszta³y langbeinitu mo¿na znaleŸæ tak¿e w skale ilastej. Langbeinit wystêpuje powszechnie zarówno w z³o¿u stebnickim, jak i w ka³usko-ho³yñskim.
Kainit to obok langbeinitu g³ówny sk³adnik ska³otwór-czy przedkarpackich z³ó¿ soli potasowych. Minera³ ten, zwykle maj¹cy ró¿ne odcienie barwy ¿ó³tej, tworzy war-stwy o du¿ej mi¹¿szoœci w pok³adach soli potasowych i wchodzi jako podstawowy minera³ w sk³ad ska³y kainito-wo-langbeinitowej, a tak¿e wystêpuje w postaci przewar-stwieñ i gniazd w i³ach solonoœnych. Ska³a kainitowa jest najbardziej rozpowszechnion¹ wœród potasowych soli Przedkarpacia. Zbudowane s¹ z niej masywne pok³ady kainitowe (np. w pó³nocnym kainitowym i centralnym polach kopalni ka³uskiej) i g³ówna masa pok³adów
kainito-wo-langbeinitowych (np. wschodnie pole w Ho³yniu i kopalnia odkrywkowa Dombrowo — czêœci z³o¿a ka³usko-ho³yñskiego, a tak¿e pok³ady potasowe z³o¿a steb-nickiego). Charakterystyczna dla tej ska³y jest tekstura cienkowarstwowa, która zale¿y od przewarstwieñ kainitu i halitu, zanieczyszczonego w ró¿nym stopniu materia³em ilastym (Lobanova, 1956). Kainit jest tak¿e jednym ze sk³adników ska³y kainitowo-langbeinitowej (polimineral-nej), w której wystêpuje szereg minera³ów. G³ówne mine-ra³y ska³otwórcze to langbeinit, kainit, kizeryt i sylwin, wraz z halitem i nierozpuszczaln¹ pozosta³oœci¹. Zawar-toœæ ka¿dego z nich przekracza 10%. Ska³a jest niejedno-rodnie zabarwiona, ma brekcjowat¹ teksturê. Khodkova (1971) opisuje tê ska³ê jako grupê ska³ kainitowo-langbe-initowych, dziel¹c je ze wzglêdu na ró¿ne proporcje tworz¹cych j¹ minera³ów. Brekcjowatoœæ tej ska³y wynika z wystêpowania fragmentów zbudowanych z siarczano-wych minera³ów potasowo-magnezosiarczano-wych, scementowa-nych sylwinem i halitem. Kainit mo¿e tak¿e wype³niaæ szczeliny w warstwach aleurolitów czy piaskowców.
Leonit to minera³ o jasno¿ó³tym zabarwieniu, wystê-puj¹cy w skale kainitowej. Makroskopowo nie ró¿ni siê od kainitu i czêsto jest z nim mylony. Leonit wystêpuje tak¿e jako wype³nienie szczelin w ska³ach.
Pikromeryt i syngenit s¹ minera³ami strefy zwietrze-nia potasowych utworów Przedkarpacia. Naj³atwiej obser-wowaæ t¹ strefê w kopalni odkrywkowej Dombrowo, gdzie wystêpuje ona powy¿ej poziomu rozmycia soli potaso-wych. Dzieliæ j¹ mo¿na na dwie czêœci. Dolna, sk³ada siê ze skupieñ hipergenicznych minera³ów, a wiêc pikromerytu, astrachanitu Na2Mg(SO4)2·4H2O, mirabilitu Na2SO4·10H2O, syngenitu i innych; górna czêœæ sk³ada siê z bezstruktural-nego i³u z gipsem. Granica miêdzy stref¹ zwietrzenia a le¿¹cymi poni¿ej pok³adami soli potasowych jest bardzo wyraŸna. Uwa¿a siê, ¿e strefa zwietrzenia jest wieku neo-geñskiego i czwartorzêdowego (Kozlov i in., 1969). Pikro-meryt wystêpuje w skupieniach bez prawid³owej formy lub rzadziej w postaci przezroczystych,
krótkopryzmatycz-P O L S K A P O L A N D W Ê G R Y H U N G A R Y S£ OW AC JA SL OV AKI A SF A£ D O W AN E KAR PAT Y FO LDED C AR PAT H IAN S 50 km Lwów L'viv Czerniowce Chernivtsi Bug Strypa Dn iestr 1 1 2 3 2
3strefa bilcze-wolickaBilche-Volytsa Zone
p³aszczowina samborska
Sambir Nappe
p³aszczowina borys³awsko-pokucka
Boryslav-Pokuttya Nappe
NE granica zapadliska przedkarpackiego
NE border of the Carpathian Foredeep
przypuszczalna SW granica mioceñskiego basenu ewaporatowego
presumed SW border of the Miocene evaporite basin Stebnik Stebnyk Ka³usz Kalush Iwano-Frankowsk Ivano-Frankivsk P LA T F O R M A W S C H O D N I O E U R O P E JS K A E A S T E U R O P E A N P L A T F O R M
Ryc. 1. Uproszczona mapa obszaru badañ Fig. 1. Simplified map of study area
DAK DACIAN ŒRODKOWA PARATETYDA CENTRAL PARATETHYS ZAPADLISKO PRZEDKARPACKIE CARPATHIAN FOREDEEP PONT PONTIAN PANON PANNONIAN SARMAT SARMATIAN DASZAWSKA DASHAVA KOSOWSKA KOSIV BOHORODCZAÑSKA BOHORODCHAN WOROTYSKA VOROTYSHCHA STEBNICKA STEBNYK BALICKA BALYCA TYRASKA TIRASS BADEN BADENIAN KARPAT KARPATIAN OTTNANG OTTNANGIAN EGGENBURG EGGENBURGIAN 20 15 10 5 5,3 11,0 16,4 ŒRODKOWYMIOCEN MIDDLEMIOCENE DOLNYMIOCEN LOWER MIOCENE GÓRNYMIOCEN UPPERMIOCENE PL IO CE N P LI O C EN E
WIEK[Ma] AGE[Ma] EPOKA EPOCH
JEDNOSTKI LITOSTRATYGRAFICZNE
LITHOSTRATIGRAPHIC UNITS
Ryc. 2. Podzia³ chronostratygraficzny œrodkowej Paratetydy (za Röglem, 1998) i zapadliska przedkarpackiego (za Vyalovem, 1980)
Fig. 2. Chronostratigraphy of the central Paratethys (after Rögl, 1998) and Carpathian Foredeep (after Vyalov, 1980)
nych kryszta³ów o rozmiarze rzêdu kilku centymetrów lub te¿ ¿ó³tych, w³óknistych agregatów, wype³niaj¹cych szczeliny.
Pogl¹dy na genezê g³ównych minera³ów potasowych Przedkarpacia
W obszernej literaturze dotycz¹cej genezy minera³ów potasowych (i szerzej — solnych) zapadliska przedkarpackie-go wyró¿niæ mo¿na kilka zasadniczych punktów widzenia. Skoncentrujemy siê na pogl¹dach dotycz¹cych powstawania langbeinitu i kainitu.
Wed³ug Lobanovej (1956) langbeinit i kainit s¹ mine-ra³ami syndepozycyjnymi.
Valyashko (1962) uwa¿a, ¿e langbeinit jest wczesno-diagenetyczny i powsta³ na jeziornym etapie istnienia basenu w wyniku reakcji b¹dŸ sylwinu i heksahydrytu MgSO4·6H2O, b¹dŸ kainitu i heksahydrytu. Kainit, jego zdaniem, jest zarówno sedymentacyjny, jak i wczesnodiage-netyczny, powstaj¹cy w wyniku reakcji miêdzy wczeœniej str¹conym sylwinem i heksahydrytem.
Khodkova (1965, 1968) uwa¿a — podobnie jak Valy-ashko (1962), ¿e langbeinit ma pochodzenie wczesnodia-genetyczne. Jej zdaniem, w warunkach póŸnej diagenezy i katagenezy, a tym bardziej hipergenezy, langbeinit nie powstawa³. Nie znajduje siê langbeinitu w formach ¿y³ek, nie stanowi on nigdzie cementu w ró¿nych wtórnych struk-turach. Kainit wed³ug niej, to wtórny minera³, powsta³y przez przeobra¿enie innych minera³ów potasowych.
Kovalevich (1982) bada³ charakterystycznie rozmiesz-czone inkluzje fluidalne w tetraedrycznych kryszta³ach langbeinitu, buduj¹cych ska³ê langbeinitow¹, okreœla³ tempe-raturê, w których te inkluzje powsta³y (ok. 70°C). Na podsta-wie tych badañ, a tak¿e na podstapodsta-wie paragenezy kryszta³ów langbeinitu i przezroczystego, grubokrystalicznego halitu bez reliktów sedymentacyjnych, którego katagenetyczne pocho-dzenie mo¿na uznaæ za udowodnione, Kovalevich (1982) wnioskuje, ¿e langbeinit w tej skale powsta³ w rezultacie przekrystalizowania pierwotnych minera³ów w warunkach podwy¿szonej temperatury i ciœnienia.
Dzhinoridze i in. (1980) uwa¿aj¹, ¿e langbeinit powsta³ na stadium dynamiczo-termicznego metamorfizmu, czyli w warunkach jednoczesnego oddzia³ywania silnego, jed-nostronnego tektonicznego nacisku i wzglêdnie wysokiej temperatury. Warunki takie ich zdaniem zaistnia³y na eta-pie tworzenia siê nasuniêæ Karpat i stref Przedkarpacia. Kainit wed³ug Dzhinoridze i in. (1980) powstawa³ na 2 sposoby: poprzez przeobra¿enie langbeinitu b¹dŸ w rezul-tacie z³o¿onej hipergenicznej epigenezy (z langbeinitu i kizerytu w obecnoœci sylwinu).
Badany materia³ i metodyka badañ
Charakterystyka analizowanych próbek i wyniki dato-wañ radiometrycznych s¹ przedstawione w tabeli 1.
Wiêkszoœæ badanych próbek langbeinitu pochodzi ze ska³y langbeinitowej. Mniej próbek zanalizowano ze ska³y kainitowo-langbeinitowej (polimineralnej) (SN, SN2) oraz ze ska³y kainitowo-langbeinitowej (LL, K2). Zbadano tak¿e próbkê langbeinitu ze ska³y ilastej (S1).
Badane przez nas próbki kainitu pochodz¹ z warstwo-wanej ska³y kainitowej (240), ska³y kainitowo-langbeinitowej (polimineralnej) (14, 2209), ska³y kainitowo-langbeinitowej (D-10, 2024) i ska³y kainitowej (D1, D2, D3, D4, D5). Oprócz tych badano kainit z soczewek w przewartwieniach
i³u i soli kamiennej (2210), a tak¿e kainit z ¿y³ek w solono-œnej brekcji (79) i i³ach (2192).
Zbadano tak¿e 2 próbki leonitu z ¿y³ek w brekcji solo-noœnej i po 1 próbce pikromerytu oraz syngenitu z gip-sowo-ilastej czapy w odkrywce Dombrowo.
Próbki soli potasowych zosta³y rozkruszone i przesia-ne. Frakcjê 0,3–0,5 mm podzielono dla pomiarów zawartoœci potasu metod¹ XRF i dla pomiarów zawartoœci argonu radiogenicznego z wykorzystaniem spektrometrii masowej z pró¿ni¹ statyczn¹. Pomiary zawartoœci potasu wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym PIG na spektro-metrze Philips PW 2400. Pomiary zawartoœci argonu radio-genicznego zosta³y wykonane przy zastosowaniu wzorca wewnêtrznego (patrz np. Ha³as, 1995) w Pracowni Spek-trometrii Mas IF UMCS na zmodyfikowanym spektrome-trze MS-10. Nawa¿ki o masie ok. 50 mg by³y stapiane w dwupró¿niowym tyglu argonowej linii ekstrakcyj-no-oczyszczaj¹cej. Jako wzorca u¿yto czystego argonu-38. Zawartoœæ argonu atmosferycznego okreœlano dziêki pomiarom argonu-36.
Poniewa¿ zachodzi³a obawa, ¿e w przypadku pomia-rów kainitu, zawieraj¹cego w swej strukturze chlor, wraz z argonem-36 bêd¹ mierzone jony H35Cl+, wykonano ekspe-ryment metodyczny. Polega³ on na wielokrotnych pomia-rach wierzcho³ka 36 w widmie argonu, przeprowadzanych w odstêpach kilku minut po wpuszczeniu gazu do komory spektrometru. Pocz¹tkowo wierzcho³ek 36 by³ rzeczywiœ-cie zawy¿ony o kilkanaœrzeczywiœ-cie procent z powodu obecnoœci jonów H35Cl+, jednak ju¿ po ok. 30 minutach jego wartoœæ ustali³a siê na sta³ym poziomie, dziêki oczyszczeniu argo-nu z gazów nieszlachetnych przez pompê sorpcyjn¹ typu getter. Wyniki pomiarów argonu w kainitach s¹ wiêc wia-rygodne, mimo stosunkowo wysokiej zawartoœci chloru.
Rezultaty badañ i interpretacja wyników W literaturze znaleŸæ mo¿na kilka wyników datowañ soli potasowych zapadliska przedkarpackiego. Ha³as i in. (1996) podaj¹ rezultaty datowañ langbeinitu z Ka³usza (13,5 Ma), langbeinitu ze Stebnika (14,1 Ma), kainitu z Ka³usza (7,8 Ma) oraz syngenitu z Ka³usza (wspó³czesny). Peryt i in. (1996) podaj¹ wyniki datowañ 2 próbek langbe-initu ze Stebnika (15,28 i 15,31 Ma). Khrushchov i Zaydis (1978) podaj¹ wynik datowania langbeinitu ze Stebnika (11,5 Ma), przy czym zwraca uwagê niska zawartoœæ pota-su w próbce — tylko 7,85%, wiêc s¹dziæ nale¿y, ¿e nie by³ to czysty langbeinit. Rezultaty te mieszcz¹ siê wœród otrzy-manych przez nas wyników.
Langbeinit. Wiêkszoœæ (11) analizowanych przez nas próbek langbeinitu da³a wiek mieszcz¹cy siê w granicach 13,6–15,9 Ma. By³y to próbki pochodz¹ce g³ównie ze ska³y langbeinitowej i ze ska³y kainitowo-langbeinitowej (poli-mineralnej). Jedynie 2 próbki, pobrane ze ska³y kainito-wo-langbeinitowej, da³y wieki m³odsze. Nie widaæ istotnych ró¿nic miêdzy wynikami otrzymanymi dla pró-bek pobranych w z³o¿u stebnickim, a wiekiem própró-bek pobranych ze z³o¿a ka³usko-ho³yñskiego, choæ daty 3 pró-bek ze Stebnika (1 analizowanej przez nas i 2 própró-bek bada-nych przez Peryta i in., 1996) da³y wiek powy¿ej 15 Ma. Powinna byæ wyraŸniejsza ró¿nica miêdzy wiekiem pró-bek z obu z³ó¿. Z³o¿e stebnickie jest wi¹zane bowiem z seri¹ worotysk¹ (23,8–18,8 Ma) i jest starsze od ka³usko-ho³yñskiego, wi¹zanego z seri¹ górnostebnick¹ (18,4–17,7 Ma) lub tyrask¹ ok. 15,0 Ma. Mo¿liwe jest wiêc, ¿e tak, jak pisz¹ Valyashko (1962) i Khodkova (1965,
Próbka Lokalizacja Charakterystyka litologiczna Wiek [Ma] Langbeinit
2048 z³. stebnickie ró¿owy, grubokrystaliczny, ska³a langbeinitowa 13,90
543 z³. stebnickie ró¿owy z jasnoszarym odcieniem, grubokrystaliczny, ska³a langbeinitow 14,59
143 z³. stebnickie pok³. 16 ró¿owy, grubokrystaliczny, ska³a langbeinitowa 14,28
S1 z³. stebnickie tetraedr w skale ilastej 14,03
SN z³. stebnickie ró¿owy, w skale kainitowo-langbeinitowej (polimineralnej) 15,93
SN2 z³. stebnickie ró¿owy, w skale kainitowo-langbeinitowej (polimineralnej) 14,53
156 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ró¿owy, grubokrystaliczny, ska³a langbeinitowa 14,65
22 z³. ka³usko-ho³yñskie, Ho³yñ, kopalnia
nowoho³yñska ró¿owy z jasnoszarym odcieniem, grubokrystaliczny, miejscami zwk³adkami ilastymi, ska³a langbeinitowa 14,17 K1 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ró¿owy, grubokrystaliczny, ska³a langbeinitowa 13,63
1114 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ró¿owy, grubokrystaliczny, ska³a langbeinitowa 14,02
AR z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ró¿owy, grubokrystaliczny, ska³a langbeinitowa 13,89
LL z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo jasnoró¿owy, ska³a kainitowo-langbeinitowa 9,61
K2 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ró¿owy z jasnoszarym odcieniem, ska³a kainitowo-langbeinitowa 5,83
Kainit 79 z³. stebnickie, pok³. Zygmunt, przecinka
88/3 ciemny z ró¿owym odcieniem; w³ókniste ¿y³ki w brekcji solonoœnej 4,43
14 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo miodowo¿ó³ty, ziarnisto-w³óknisty, warstewka w skalekainitowo-langbeinitowej (polimineralnej 7,39 10-D z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ¿ó³ty, drobnoziarnisty, ze ska³y kainitowo-langbeinitowej 8,87
2024 z³. ka³usko-ho³yñskie, Ho³yñ, wschodnie
pole szaro¿ó³ty, drobnoziarnisty, w skale kainitowo-langbeinitowej 7,22
240 z³. ka³usko-ho³yñskie, Ka³usz, centralne
pole drobnoziarnisty, jasnoszary; warstewka w warstwowanej skale kainitowej 7,30
2210 z³. ka³usko-ho³yñ skie, odkrywka
Dombrowo, poziom +205 miodowo¿ó³ty z soczewek w przewarstwieniach i³u i soli kamiennej 7,79
2209 z³. Ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo, poziom +205 miodowo¿ó³ty ze ska³y kainitowo-langbeinitowej (polimineralnej) zpseudomorfoz po langbeinicie 7,35 2192 z³. ka³usko-ho³yñskie, Ho³yñ, poziom
+140, pok³. LK-1/2 ¿ó³ty ze szczeliny w warstwie i³u na kontakcie ze ska³¹ kainitow¹ 6,14
D1 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ¿ó³ty, ska³a kainitowa 9,58
D2 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ¿ó³ty, ska³a kainitowa 9,54
D3 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ¿ó³ty, ska³a kainitowa 7,48
D4 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ¿ó³ty, ska³a kainitowa 9,90
D5 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo ¿ó³ty, ska³a kainitowa 9,10
Leonit
170 z³. stebnickie ¿ó³ty, drobnoziarnisty, ¿y³ka w brekcji solonoœnej 3,64
R1 z³. stebnickie, kop. 1, pok³. 15, poziom 2 ¿y³ka leonitu z epsomitem w szczelinie szerokoœci kilku cm w brekcji
solonoœnej 2,95
Pikromeryt PK1 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo kryszta³y w strefie zwietrzenia 0,04
Syngenit SY1 z³. ka³usko-ho³yñskie, odkrywka
Dombrowo kryszta³y w strefie zwietrzenia 0,07
Tab. 1. Charakterystyka próbek i wyniki datowañ radiometrycznych Table 1. Characteristic of samples and results of radiometric dating
1968), langbeinit ma pochodzenie diagenetyczne, ale uleg³, zgodnie z pogl¹dami Dzhinoridze i in. (1980), prze-obra¿eniu pod wp³ywem silnych czynników dynamicz-no-termicznych (zwi¹zanych z tektonik¹). Wydarzeniem, które mog³o spowodowaæ przeobra¿enie, by³o prawdopo-dobnie nasuwanie siê Karpat, i zwi¹zany z tym wzrost tem-peratury i ciœnienia. Wiek starszy ni¿ 13 Ma mo¿na t³umaczyæ jako wp³yw reliktów czêœciowo zachowanego diagenetycznego langbeinitu, lub te¿ zachowaniem w skale (któr¹ mo¿emy uwa¿aæ za uk³ad doœæ dobrze zamkniêty) czêœci argonu radiogenicznego, powsta³ego miêdzy diage-nez¹ a przeobra¿eniem. Dwie próbki, dla których uzyskano m³odszy wiek pochodzi³y ze ska³y zawieraj¹cej prócz langbeinitu tak¿e kainit, a wiêc by³y to próbki, w których przy przeobra¿eniu jednego minera³u w drugi mog³y zajœæ jakieœ procesy zani¿aj¹ce ich wiek.
Kainit. Wiek otrzymany dla kainitu mieœci siê w prze-dziale 7,2–9,9 Ma (11 próbek). Wiek uzyskany dla 2 pró-bek kainitu z wype³nionych szczelin w ile czy brekcji solonoœnej jest m³odszy (4,43 i 6,14 Ma), tak jak mo¿na tego by³o oczekiwaæ. Nie licz¹c jednej z tych próbek (nr 79), wszystkie pozosta³e próbki kainitu by³y pobrane ze z³o¿a ka³usko-ho³yñskiego. Mo¿na s¹dziæ, ¿e kainitu pier-wotnego, o jakim pisali Lobanova (1956) i Valyashko (1962), wœród naszych próbek nie ma. Wszystkie próbki to kainit wtórny, a wiêc taki, za jaki uwa¿ali go Khodkova (1965) i Dzhinoridze i in. (1980), którzy wtórny kainit wi¹zali z kryptohipergenez¹. Je¿eli przyjmiemy wiêc, ¿e kainit jest minera³em wtórnym, to musimy równie¿ zauwa-¿yæ, ¿e na jego powstanie nie mia³y istotnego wp³ywu wody spoza pok³adów solnych. Argumentem dla poparcia tej tezy mo¿e byæ zawartoœæ bromu, typowa dla kainitów powsta³ych w procesie ewaporacji wody morskiej (Bilo-nizhka, 1964). Wiek próbek kainitu jest wyraŸnie mniejszy od wieku langbeinitu. Przyczyn¹ tego mo¿e byæ mniejsza stabilnoœæ struktury kryszta³ów kainitu, ulegaj¹ca zmia-nom przy temperaturach, w których langbeinit jeszcze nie zmienia siê (Bilonizhka, 2001). Tak wiêc te zmiany warun-ków fizykochemicznych, które zasz³y w czasie 7–10 Ma temu i by³y przyczyn¹ przekrystalizowania kainitu, nie odbi³y siê na langbeinicie.
Leonit. Obie próbki leonitu, pobrane z ¿y³ek, da³y niskie wieki (3,64 i 2,95 Ma), podobnie jak kainit pobrany z ¿y³ek.
Wspó³czesny wiek pikromerytu i syngenitu by³ przez nas spodziewany i datowanie radiometryczne przypusz-czenia te potwierdzi³y.
***
Rezultaty badañ radiometrycznych soli potasowych s¹ przydatne przy weryfikowaniu istniej¹cych pogl¹dów na genezê i procesy przeobra¿enia minera³ów solnych.
Potwierdzaj¹ one pogl¹dy m.in. Dzhinoridze i in. (1980) o wielkim wp³ywie procesów tektonicznych na sformowanie siê dzisiejszego sk³adu mineralnego ewaporatów Przedkar-pacia. Chocia¿ nie mo¿na potwierdziæ pogl¹dów o powsta-waniu takich czy innych minera³ów np. na drodze sedymentacji i diagenezy, to mo¿na przynajmniej wiele powiedzieæ o wp³ywie procesów epigenetycznych na powsta-wanie tych minera³ów.
Datowania metod¹ K/Ar zosta³y sfinansowane przez Komitet Badañ Naukowych w ramach projektu 6 PO4D 067 18.
Literatura
BILONIZHKA P.M. 2001 — Fazovi peretvorennia kainitu pry nah-rivanni i ikh geologichne znachennia. Visnyk Lviv. Univ., Ser. Geol., 15: 77–82.
DZHINORIDZE N.M., GEMP S.D., GORBOV A.F. & RAYEVSKIY V.I. 1980 — Zakonomernosti razmeshcheniya i kriterii poiskov kaliy-nykh soley SSSR. Izd. Metsnereba, Tbilisi.
HA£AS S. 1995 — Geochronologia izotopowa oparta na rozpadzie promieniotwórczym potasu-40. Prz. Geol., 43: 993-998.
HA£AS S., WÓJTOWICZ A. & PERYT T.M. 1996 — K/Ar dates of some Miocene potash salts from Carpathian Foredeep. Acta Geol. Hun-garica, 39, Supplementum (Isotope Workshop III): 64–67.
KHODKOVA S.V. 1965 — O vtorichnykh formakh kainita na Stebnik-skom mestorozhdenii kaliynykh soley. Litol. Polez. Iskop., 6: 79–82. KHODKOVA S.V. 1968 — Langbeynit Predkarpatya i ego paragenezi-sy. Litol. Polez. Iskop., 9: 73–85.
KHODKOVA S.V. 1971 — Mineraly i porody Stebnitskogo mestorozh-deniya kaliynykh soley. [W:] Materialy po gidrogeologii i geologiche-skoy roli podzemnykh vod. Izd. Leningrad. Univ., Leningrad: 82–91. KHRUSHCHOV D.P. & ZAYDIS P.P. 1978 — Opredelenie absolyut-nogo vozrasta porod i mineralov solenosnykh formatsiy. [W:] Osadoch-nye porody i rudy. Nauk. Dumka, Kiev: 221–227.
KOVALEVICH V.M. 1982 — Genezis langbeinita kaliynykh soley Predkarpatya po dannym issledovaniya vklucheniy mineraloobrazuy-ushchikh rastvorov. [W:] Geologiya i geokhimiya nemetalicheskikh poleznykh iskopaemykh. Nauk. Dumka, Kiev: 32–41.
KOZLOV S.S., LIPNITSKIY V.K. & KHODKOV A.E. 1969 — Neko-torye osobennosti stroeniya gipsoglinistoy shlapy Stebnikskogo mesto-rozhdeniya kaliynykh soley. Vestnik Leningrad. Univ., Ser. Geol., 12: 51–55.
LOBANOVA V.V. 1956 — Voprosy petrografii kaliynykh zalezhey Vostochnogo Predkarpatya. Trudy Vses. Inst. Galur., 32: 164–214. PERYT T.M., HA£AS S. & KORYÑ S.S. 1996 — Przynale¿noœæ stra-tygraficzna mioceñskich soli potasowych zapadliska przedkarpackiego. [W:] III Ogólnopolska Sesja Nauk. Datowanie minera³ów i ska³. UMCS Lublin, 24–25 paŸdziernika 1996: 55–56.
PETRYCZENKO O.I., PANOW G.M., PERYT T.M.,
SREBRODOLSKI B.I., POBERE¯SKI A.W. & KOWALEWICZ W.M. 1994 — Zarys geologii mioceñskich formacji ewaporatowych ukraiñ-skiej czêœci zapadliska przedkarpackiego. Prz. Geol., 42: 734–737. RÖGL F. 1998 — Paleogeographic Considerations for Mediterranean and Paratethys Seaways (Oligocene to Miocene). Ann. Naturhistori-schen Mus. Wien (1997), 99A: 279–310.
VALYASHKO M.G. 1962 — Geokhimicheskie zakonomernosti formi-rovaniya mestorozhdeniy kaliynykh soley. Izd. Moskovskogo Univ., Moskva.
VYALOV O.S. 1980 — Skhema stratigrafii neogenovykh otlozheniy zapadnykh oblastey USSR. Paleontol. Sbor., 17: 93–96.
VYALOV O.S. (red.) 1981 — Istoriya geologicheskovo razvitya Ukra-inskikh Karpat. Nauk. Dumka, Kiev.
WÓJTOWICZ A. & HRYNIV S.P. 2001 — Zastosowanie datowania metod¹ K/Ar polihalitów wschodniego Przedkarpacia w celu wyjaœnie-nia ich genezy. Prz. Geol., 49: 1176–1180.
