JOANNA SIEKIERA Uniwersytet Wrocławski e-mail: joanna.siekiera@prawo.uni.wroc.pl
Ekonomiczna analiza
konstytucji Nowej Zelandii.
Zarys problemu
Analiza ekonomiczna prawa (Law and Economics) jest relatywnie nową i do-tąd mało zgłębioną w literaturze myślą prawniczą. Służy do opisu instytucji praw-nych za pomocą narzędzi, którymi dysponuje nauka ekonomii. Istotą tego kierun-ku jest przedstawianie dziedziny prawa jako nauki interdyscyplinarnej, czerpiącej z dorobku psychologii, socjologii i innych nauk społecznych. Ma to niebagatelne znaczenie w erze globalizacji, gdzie złożoność i dynamika zjawisk, także tych o prawniczym charakterze, wymagają spojrzenia z szerszej perspektywy. Głów-nym postulatem Law and Economics jest racjonalność wyborów dokonywanych przez homo oeconomicus. Człowiek, jako istota racjonalna, dąży do maksyma-lizacji użyteczności przy ograniczonej ilości dóbr, funkcjonując w świecie mo-dyfikowanym przez prawo. Dlatego prawo powinno być efektywne1. Implikuje to zatem konieczność i zasadność oceny norm prawnych, zarówno tych w ujęciu prawa pozytywnego, jak i wszelkich norm niepochodzących od racjonalnego pra-wodawcy, tj. prawa zwyczajowego, orzeczeń sądów czy umów międzynarodo-wych. Jest to istotne zwłaszcza wtedy, gdy analizie poddaje się element prawny systemu anglosaskiego, w którym występuje wiele norm wywodzących się ze źródeł pozalegislacyjnych.
Przedstawiony artykuł porusza tematykę konstytucji Nowej Zelandii. Pań-stwo to, z uwagi na relatywnie krótki okres suwerenności i niezależności od Im-perium Brytyjskiego, a także kulturę prawną znajdującą się w orbicie systemu
Common Law, stanowi interesujący i mało zbadany na gruncie europejskim pro-1 R.T. Stroiński, Wprowadzenie do ekonomicznej analizy prawa (Law and Economics), [w:]
blem prawny. Na konstytucyjne podstawy ustroju państwa Aotearoa2 składa się
wiele aktów rangi ustawowej, w tym także ustawy powołane przez parlament bry-tyjski3, jak również liczne konwenanse i zwyczaje konstytucyjne4 wywodzące się
z tradycji prawnej Wielkiej Brytanii. Przy analizie konstytucji Nowej Zelandii, niespisanej jednak w jednym akcie o najwyższej mocy obowiązującej w hierarchii źródeł prawa5, należy wziąć po uwagę jej historyczne oraz polityczne powiązania
z byłą metropolią. Dopiero wówczas możliwa będzie odpowiedź na pytania innej, blisko powiązanej z Law and Economics, nauki ekonomii konstytucyjnej
(con-stitutional economics). Przedmiotem jej rozważań są ramy, w których człowiek
dokonuje swoich racjonalnych wyborów, jak również sposób funkcjonowania in-stytucji państwa uregulowany w ustawie zasadniczej6. Równie interesująca jest
teoria J.M. Buchanana, constitutional political economy, a zatem ekonomiczna analiza prawa konstytucyjnego, zajmująca się przede wszystkim wyjaśnieniem roboczych właściwości przepisów prawno-instytucjonalno-konstytucyjnych, któ-re ograniczają, w pewnym stopniu, możliwość wyboru homo oeconomicus, a tak-że działalności podmiotów gospodarczych7.
Ekonomia konstytucyjna, jako nowy program badawczy, powstała w latach 50. XX w. Jej geneza sięga jednak jeszcze prac A. Smitha, a w szczególności jego tez na temat filozofii moralnej (moral philosophy). Celem omawianej metody badawczej jest ponowne zbliżenie nauk ekonomicznych, społecznych, politycz-nych, filozoficznych z prawniczą percepcją, które łącznie nosiły niegdyś wspólny mianownik moral philosophy8. Konstytucja, jako akt parlamentu, jest wszak
wy-2 Aotearoa to maoryska nazwa Nowej Zelandii. W języku Maorysów oznacza „kraj długiej
białej chmury”.
3 Dotyczy to przede wszystkim Bill of Rights 1689, przyjętego przez Izbę Gmin; S. Bożyk,
System konstytucyjny Nowej Zelandii, Warszawa 2009, s. 14.
4 W różnych polskich źródłach konstytucyjne normy prawne wykształcone w drodze zwyczaju
państw anglosaskich przybierają różną nazwę, np. konwenanse konstytucyjne, zwyczaje czy obyczaje konstytucyjne. Por.: P. Sarnecki, Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Kraków 2003, s. 19−20.
5 Taka definicja jest bowiem wykorzystywana dla wyjaśnienia terminu konstytucja na gruncie
prawa kontynentalnego. Por.: S. Bożyk, Konstytucja, Białystok 1999, s. 6; L. Garlicki, Polskie pra-wo konstytucyjne; zarys wykładu, Warszawa 2008, s. 32−34; R. Grabowski, S. Grabowska, Zasady zmiany konstytucji w państwach europejskich, Warszawa 2008, s. 15.
6 R.T. Stroiński, op. cit., s. 490.
7 Z uwagi na charakter niniejszego opracowania, teoria ta nie będzie jednak stanowić narzędzia
badań nad konstytucją Nowej Zelandii. Opracowania na temat constitutional political economy w: J.G. Backhaus, An economic analysis of constitutional law, research memorandum, Maastricht 1995; G. Brennan, J.M. Buchanan, The reason of rules: Constitutional political economy, Cambridge 2000; L. Van den Hauwe, Public choice, constitutional political economy and law and economics, Brussels 1999, s. 603−641.
8 K. Metelska-Szaniawska, Konstytucyjne czynniki reform gospodarczych w krajach post-
nikiem politycznej zgody lub też umowy społecznej9, zarówno wewnątrz składu izby, jak i z samymi obywatelami. Właściwe jest zatem korzystanie z narzędzi polityki prawa, „używania prawa do osiągania zamierzonych celów”10. Teoria po-lityki prawa wyodrębnia trzy działy: politykę tworzenia prawa i stosowania pra-wa oraz korzystania z przyznanych kompetencji11, dzięki którym jest łatwiej, tj. czytelniej, w sposób uporządkowany, przeanalizować materię konstytucyjną wraz z jej ekonomicznymi przesłankami.
Nowa Zelandia, zamieszkana przez autochtonów od XIII w., stała się ko-lonią brytyjską w 1840 roku12. Ludność Maoryska zgodziła się na uchwalenie
Deklaracji Niepodległości Nowej Zelandii (The Declaration of Independence) już w 1836 r.13 Cztery lata później, na mocy najbardziej kontestowanego dokumentu w historii państwa, Traktatu Waitangi (The Treaty of Waitangi) Nowa Zelandia uczyniła suwerenem monarchę brytyjskiego14. Akt ten z historycznego punktu widzenia jest na tyle ważny, że włączono go do konstytucji. Jak się powszechnie uważa, Traktat legł u podstaw powstania narodu nowozelandzkiego15. W 1907 r. przemianowano Wyspy z kolonii na dominium brytyjskie, co dało większą nieza-leżność od Imperium. Nowa Zelandia, jako posiadłość brytyjska, uzyskała następ-nie prawny przywilej posiadania własnego parlamentu i rządu. Obecnastęp-nie, definicja dominium uległa zmianie, bowiem ów status posiadają współczesne suwerenne państwa, które wchodzą w skład Wspólnoty Narodów (The Commonwealth of
Nations). Cechują się one całkowitą samodzielnością w dziedzinie polityki
za-granicznej i wewnętrznej i uznają monarchę brytyjskiego za głowę swego kraju16. Niezależność dominiów, a także zrównanie ich praw z uprawnieniami metropolii było następstwem wprowadzenia Statutu Westminsterskiego 1931 (The Statute
of Westminster). Nowozelandzki parlament ratyfikował ten zespół przepisów
do-piero 16 lat później (w 1947 r.), co dało faktyczną niepodległość państwu.
9 Pisali o tym m.in. T. Hobbes, J. Locke, J.R. Rousseau. Por.: J. Stelmach, B. Brożek, W.
Za-łuski, Dziesięć wykładów o ekonomii prawa, Warszawa 2007, s. 167.
10 W. Gromski, Law and Economics jako teoria polityki prawa, [w:] Analiza ekonomiczna
w zastosowaniach prawniczych, red. J. Stelmach, M. Soniewicka, Warszawa 2007, s. 46.
11 Ibidem.
12 Nowa Zelandia stanowiła w latach 1838−1841 część kolonii Nowa Południowa Walia
(Au-stralia).
13 J. Eska wydała wiele artykułów dotyczących politologicznego podejścia do konstytucji
Nowej Zelandii. Por.: Dominium Nowej Zelandii — status przejściowy czy specyficzna forma ustroju państwowego? „Antypody.org” 2010, nr 3; strona internetowa Archives New Zealand: http://archives.govt.nz/events/declaration-independence (dostęp: 1.01.2014).
14 Stanowi o tym art. 1 The Treaty of Waitangi Act 1975 z 10 października 1975 r. (Public Act
1975 No 114).
15 A. Dańka, Dominium jako forma ustrojowa państw anglosaskich, Kraków 2009, s. 60;
Wielki encyklopedyczny atlas świata PWN: Australia i Oceania, t. XVIII, Warszawa 2006, s. 32−39.
16 Oprócz Nowej Zelandii są to także Australia i Kanada. S. Bożyk, System konstytucyjny
malne przyjęcie tych przepisów umożliwiło także zmianę Aktu Konstytucyjnego z 1852 r. odpowiednika prawo uchwalone w 1987 r.17
Relatywnie długi okres braku autonomii Nowej Zelandii na arenie między-narodowej, a także jej prawno-polityczna zależność od aktów brytyjskiego parla-mentu, nasuwa trafne skojarzenia z odzyskiwaniem suwerenności przez państwa postsocjalistyczne. Silnie powiązane z Moskwą, byłe republiki Związku Ra-dzieckiego musiały od nowa, samodzielnie kształtować system rządów (poprzez uchwalanie konstytucji), a zatem modelować katalog praw i obowiązków oby-wateli oraz nowej władzy. Podobnie jak rząd w Wellington, państwa te przeszły zasadniczą transformację18, implementując wiele znaczących reform19. Bez wąt-pienia, to nadanie nowej, suwerennie uchwalonej konstytucji dawało im po raz pierwszy pełną niezależność od zewnętrznego ustawodawstwa.
Jak już wspomniano, na konstytucję Nowej Zelandii składa się wiele aktów prawnych o niejednolitym charakterze. Ustanawia ona monarchię opartą na par-lamentarnym systemie rządów, a zatem demokrację rządów prawa. Oprócz wy-mienionych wcześniej Traktatu z Waitangi oraz Aktu Konstytucyjnego z 1986 r., w obręb źródeł prawa konstytucyjnego zalicza się także istotne ustawodawstwo nowozelandzkie i brytyjskie20, prerogatywy monarchy, na podstawie których
ustanowiono między innymi urząd gubernatora generalnego21, a także
orzecznic-two sądów oraz liczne zwyczaje konstytucyjne22, S. Bożyk słusznie zauważa, że
w Nowej Zelandii: „system, niemający przecież oparcia w pisanej ustawie zasad-niczej, cechuje daleko idąca stabilność rozwiązań prawnoustrojowych. Jest to […] konsekwencja […] nawiązania do zasad i konstrukcji brytyjskiego systemu rzą-dów parlamentarno-gabinetowych”23. Co warte podkreślenia, za suwerena należy
uznać naród nowozelandzki, a nie monarchę brytyjskiego, na co wskazują zapisy
17 Mowa o Constitutional Act 1987, który de iure nie wprowadził znaczących zmian w
syste-mie ustrojowym, a jedynie uporządkował prawo konstytucyjne Nowej Zelandii. S. Bożyk, System konstytucyjny Nowej…, s. 8−13; G.W.R. Palmer, Unbridled power: An interpretation of New Zea-land’s constitution & government, Oxford 1987.
18 W przypadku Nowej Zelandii nie można wszak mówić o transformacji gospodarczej, gdyż
pod dominacją Wielkiej Brytanii wszystkie dominia prezentowały ten sam typ gospodarki rynkowej.
19 O reformach gospodarczych w konstytucjach byłych republik Związku Radzieckiego zob.:
K. Metelska-Szaniawska, op. cit., s.17−111.
20 Jak np. słynną Magna Carta 1297, ustawę o finansach publicznych z 1989 r. czy ordynację
wyborczą z 1993 r.
21 Na podstawie Letters Patent Constituting the Office of the Governor-General of New
Zea-land 1983. Stanowi o tym także art. 2 Ustawy Konstytucyjnej, gdzie znajduje się zapis, że Guberna-tor Generalny jest mianowany przez głowę państwa, tj. monarchę. The Constitution Act 1986 z dnia 13 grudnia 1986 r. (Public Act 1986 No 114).
22 Wśród zwyczajów konstytucyjnych należy wymienić indywidualną odpowiedzialność
ministrów oraz zbiorową odpowiedzialność rządu. Szerzej na ten temat w Encyklopedii Nowej Zelandii: http://www.teara.govt.nz/en/constitution/page-2 (dostęp: 1.01.2014); strona internetowa rządu Nowej Zelandii: http://cabinetmanual.cabinetoffice.govt.nz/node/68 (dostęp: 1.01.2014).
Aktu Konstytucyjnego 1986 r. Jedynie naród ma bowiem prawo do decydowania o składzie parlamentu, a także bezpośrednio, w drodze referendum — o istotnych sprawach państwa. Monarcha Wielkiej Brytanii sprawuje jedynie funkcje głowy państwa o charakterze formalnym [ceremonialnym — J.S.], podczas gdy jego fak-tycznym reprezentantem jest gubernator generalny24.
Biorąc pod uwagę, że analiza ekonomiczna prawa konstytucyjnego zajmu-je się także strukturą organów państwa25, warto w tym miejscu odnieść się do
nowozelandzkiego rozwiązania przeciwdziałania monopolowi władzy. Podział władzy umożliwia bowiem sprawniejsze, a zatem efektywniejsze i bardziej wy-dajne zarządzanie państwem26. Na potrzeby niniejszego opracowania można
przyjąć uproszczony trójpodział władz w Nowej Zelandii. Za sprawowanie wła-dzy wykonawczej odpowiada gabinet ministrów, odpowiedzialnym za legislacje jest parlament, a jurysdykcją z mocy prawa zajmują się sądy. Najważniejszą instancją nowozelandzkiej władzy sądowniczej jest Sąd Najwyższy (Supreme
Court), stanowiący także instytucję odwoławczą27. Należy jednak pamiętać
o urzędzie gubernatora generalnego, którego kompetencje są w wielu miejscach konstytucji niedookreślone lub też przepisy i konwencje konstytucyjne przy-znają mu podwójną rolę (wykonawczo-ustawodawczą). W praktyce dużą część uprawnień nadanych gubernatorowi na mocy konstytucji sprawuje jednak rząd. Gabinet ministrów skupia bowiem w swoim ręku najważniejsze funkcje w za-kresie egzekutywy28.
Rozbudowany system praw i wolności obywatelskich, jako doniosły punkt rozważań Law and Economics nie stanowi odrębnej części w konstytucji Nowej Zelandii. Co więcej, jeszcze do końca lat 80. XX w. wielkim problemem w spo-łeczeństwie nowozelandzkim były nierówności oraz dyskryminacja kobiet i osób pochodzenia maoryskiego. Reformy rządu D. Lange, za kadencji którego ustano-wiono nowy Akt Konstytucyjny, doprowadziły także do zmiany struktur publicz-nych, lepiej oddających strukturę etniczną narodu29. Tradycyjnie, do najbardziej
rozbudowanego katalogu praw Nowozelandczyków zalicza się prawo wyborcze. Nowa Zelandia, jako pierwsze państwo na świecie, zrównała w 1893 r. status kobiet i mężczyzn w zakresie głosowania. Jak wspomniano, ordynacji wyborczej
24 Art. 3 Aktu Konstytucyjnego 1986. Ibidem, s. 15. 25 R.T. Stroiński, op. cit., s. 492.
26 Ibidem.
27 Strona internetowa ministerstwa sprawiedliwości Nowej Zelandii: http://www.justice.govt.
nz/publications/global-publications/t/the-new-zealand-legal-system oraz strona internetowa parla-mentu Nowej Zelandii: http://www.parliament.nz/en-nz/about-parliament/how-parliament-works/ fact-sheets/00HOOOCPubResAboutFactSheetsWhat1/parliament-brief-what-is-parliament (do-stęp: 1.01.2014).
28 Por. S. Bożyk, System konstytucyjny Nowej…, s. 17−18, 38−40.
29 Dopiero podczas kadencji premiera Davida Lange wprowadzono drugi oficjalny język
urzędowy, tj. język maoryski. M. Green, The changing face of New Zealand diplomacy, „New Zealand International Review” 2008, nr 6.
z 1993 r. nadano rangę przepisów konstytucyjnych i włączono do źródeł prawa konstytucyjnego. Dopiero w 1990 r. uchwalono the Bill of Rights, mającą jedynie rangę ustawową, a nawiązującą w swej treści do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r.30
Dzięki wprowadzonym mechanizmom prawnym, gospodarka Nowej Ze-landii jest uznawana za jedną z najlepiej rozwiniętych, a samo państwo co roku znajduje się w czołówce krajów o najwyższych standardach życia oraz najdo-godniejszych warunkach do prowadzenia działalności gospodarczej na świecie31. Tę właśnie zależność między wprowadzaniem poszczególnych norm konstytucyj-nych a społecznymi rezultatami zastosowania owych przepisów wyjaśnia kieru-nek pozytywny analizy ekonomicznej prawa konstytucyjnego32. Wszystko to po-woduje, że nowozelandzki system rządów parlamentarnych, oparty na złożoności źródeł norm konstytucyjnych, staje się coraz częściej przedmiotem zainteresowań badaczy także na gruncie europejskim. Efektywność prawa stanowionego przez racjonalnego ustawodawcę w wykonaniu nowozelandzkiego parlamentu lub gu-bernatora generalnego stanowi zatem interesujące pole badań, a także przedmiot komparatystyki z innymi systemami ustrojowymi. Poprzez wprowadzenie wielu sprawnych i korzystnych rozwiązań prawno-instytucjonalnych można wysunąć nawet tezę, że Nowa Zelandia stanowiła wzorzec (role model) pod względem stopnia rozwoju tak relatywnie młodego państwa dla pozostałych, wyspiarskich państw Pacyfiku Południowego33.
Law and Economics of the New Zealand constitution:
An outline of the problem
Summary
The article is an attempt to look at the New Zealand constitution from the Law and Economics perspective. This methodological approach is relatively new and till now, insufficiently explored. It implies the rational choice of a human being who strives to maximize own usefulness in public life.
30 Co ciekawe, Nowa Zelandia nie ratyfikowała tej umowy międzynarodowej, uchwalonej na
bazie Organizacji Narodów Zjednoczonych. S. Bożyk, System konstytucyjny Nowej…, s. 19−20.
31 Por. ranking państw, w których najlepiej prowadzić działalność gospodarczą według
amerykańskich czasopism branżowych Forbes: http://www.forbes.com/best-countries-for-busi-ness oraz Global Finance: http://www.gfmag.com/component/content/article/119-economic-data/ 12525-best-countries-for-doing-business-2013.html#axzz2pLxScd9K, a także indeks krajów o naj-wyższym rozwoju gospodarczym na stronie internetowej nowozelandzkiej agencji prasowej Stuff. co.nz: http://www.stuff.co.nz/world/4311445/New-Zealand-one-of-top-three-places-to-live-report (dostęp: 1.01.2014).
32 R.T. Stroiński, op. cit., s. 490.
33 Szerzej na ten temat w: J. Siekiera, Nowa Zelandia jako regionalny wzór dobrobytu dla
rozwijających się państw Pacyfiku Południowego, wykład na VIII Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej z cyklu Losy Świata: Australia, Nowa Zelandia — polityka dobrobytu, Lublin, 31 maja 2013 r.
This assumption requires the legal frameworks though. The South Pacific legal studies are indeed a scientific gap in Poland and the whole Europe. Due to this fact, it needs to be filled, by researching the law of the Oceanian states. The Constitution Act is de iure the source of legal values within the society. However, New Zealand, as the rest of the postcolonial states of the British Empire, does not possess a typical constitution (according to the continental doctrine). The Constitution of New Zealand is compounded of many acts and customs of different hierarchy and origin. Law and Econo-mics perspective allows also to analyse the constitutional law from the perspective of the pragmatic choices of citizens.
Keywords: Law and Economics, constitutional law, constitution analysis, constitution of New Zealand, New Zealand
