Kronika 237
obsługi, podręczniki konstruktorskie etc. oraz dokum enty osobiste pracow ników . Należy tylko żałować, że czas i niewłaściwe często w naszym kraju traktow anie zabytków kultury technicznej (zwłaszcza pojazdów ) ograniczyły pow ażnie ilość eksponatów na wystawie. O rga nizatorzy zastosowali więc fotogram y, przedstaw iające wszystkie w zasadzie ważniejsze produkty PZ lnż. (zabrakło jedynie ciągnika lotniskowego typu PZInż. 322), w ykonane z unikalnych, w 70% nie publikow anych po wojnie zdjęć. Szczegółowe opisy techniczne dawały jasny obraz prezentowanej konstrukcji.
Podsum owanie d o robku Państwowych Z akładów Inżynierii (ostatnia plansza wystawy) było trudnym zadaniem i nie oddającym , niestety, w pełni jego złożonego charakteru.
Pokrótce m ożna by to ująć w następujących punktach:
1. Państwowe Zakłady Inżynierii były jedynym producentem (nie licząc wytwórni m otocykli i m ontow ni) pojazdów m echanicznych w Polsce w okresie międzywojennym.
2. Zakłady zorganizow ane były w sposób nowoczesny, pozwalający rozwijać produkcję se ryjną i osiągnąć wyniki jakościow e często lepsze od zagranicznych.
3. O pracow ane w Z akładach oryginalne koncepcje i konstrukcje techniczne były osiągnięciem twórczym wybitnych polskich konstruktorów i technologów.
4. Wielu byłych pracow ników PZInż. pełniło (i pełni nadal) odpow iedzialne stanow iska w zarządzaniu przemysłem maszynowym po II W ojnie Światowej. N iektórzy spośród nich jak o profesorow ie wyższych uczelni technicznych są wychowawcami now ego poko-j lenia twórców polskiej motoryzacji i konstruktoram i wielu zbudow anych po wojnie silników i pojazdów. Pracow ali także poza granicami kraju, zajm ując eksponow ane stanowiska w ośrodkach naukow o-badaw czych renom ow anych firm.
W ystawa trafnie uzupełniała lukę ja k a istnieje od lat w zakresie upow szechniania wiedzy o polskim d o robku technicznym z okresu międzywojennego; szkoda tylko, że trw ała ona tak krótko.
Jan Tarczyński
(W arstawa)
Z Z A G R A N IC Y
HISTORIA N AU K I 1 TE C H N IK I W SŁOW ACJI
Badania w zakresie historii nauki i techniki w Słowacji są now ą dyscypliną naukow ą, któ ra systematycznie zaczęła się rozwijać dopiero po roku 1948, a zwłaszcza p o założeniu Słowackiej Akadem ii N auk w roku 1953. W krótce po pow staniu Słowackiej A kadem ii N auk — w ram ach Sekcji N auk Biologicznych i M edycznych — utw orzono G abinet H istorii N au k Biolo gicznych i M edycznych; w ram ach Sekcji N auk Technicznych pow stał G abinet H istorii N a u k 1 Technicznych i Przyrodniczych; w ram ach Sekcji N auk Rolniczych — G abinet H istorii R olnictw a w Słowacji. Były to niewielkie pracow nie naukow e, do zadań których początkow o należało głównie; grom adzenie dokum entacji oraz prow adzenie poszukiw ań w archiw ach i bibliotekach. W celu! skoncentrow ania badań nad historią nauki i techniki w jednym miejscu Prezydium Słowackiej] A kadem ii N auk z dniem 1 I 1960 r. połączyło te trzy gabinety w jeden Z akład H istorii N auki i Techniki w Instytucie H istorii Słowackiej Akadem ii N auk. Z akład ten jest jed y n ą dotąd profesjonalną placów ką zajm ującą się badaniam i nad historią nauki i techniki w Słowacji, a jego kierownikiem od sam ego początku jest J. Tibensky D r Sc.
W zm iankowany Zakład H istorii N auki i Techniki rozpoczął swą działalnoć naukowo-j badaw czą i dokum entacyjną z 6 pracow nikam i. Dziś zatrudnia 7 pracow ników i 1 aspiranta, w tym 3 pracow ników naukow ych, 2 pracow ników naukow o-technicznych, 1 specjalistę i 1 asystenta. R eprezentow ane są następujące specjalizacje: geografia, fizyka, historia, medy cyna, bibliografia i biografistyka.
238 Kronika
Od r. 1962 Z akład H istorii N auki i Techniki w Instytucie H istorii publikuje wydaw nictwo ciągłe „Z dejin vied a techniky na Slovensku” , które ukazuje się co dw a lata.1 Dotychczas wyszło 9 tom ów , a dziesiąty jest w druku. N iektórć tom y z tej serii m ają charakter m onotem atyczny. I tak tomy III i IV były poświęcone 200 rocznicy założenia Szczawnickiej Akademii G órniczej; tom V — historii techniki w Słow acji; tom VI — historii Uniw ersytetu Tarnavskiego (z okazji 200-lecia założenia W ydziału Lekarskiego). Oprócz Z akładu H istorii N auki i Techniki w Instytucie H istorii SAV istnieją na terenie Słowacji różne m uzea specjalistyczne, np. M uzeum Techniki w Koszycach, Słowackie M uzeum G ó r nicze w Bańskiej Szczawnicy, M uzeum Leśnictwa, Przem ysłu D rzewnego i Rolnictw a w A ntoli1 i M uzeum R olnictw a w N itrze, które w swej działalności wiele uwagi poświęcają historii nauki i techniki. K ażde z tych muzeów posiada wydawnictwo, któ re publikuje studia poświęcone problem om techniki, przem ysłu drzew nego, leśnictwa i rolnictwa.
Zakład H istorii N auki i Techniki w Instytucie H istorii publikuje również serię wydaw niczą z zakresu historii nauki i techniki (Edicia dejiny vied a techniky). D otąd ukazały się następujące m onografie: N . D uka i Z. G . H uszty Mitbergrunder der modernen So- zialhygiee (1972); M . B okesova-U herova Zdravotnictvo na Slovensku v obdobi feudalizm u (1973); J. Z em planova Dejiny fiz ik y na Slovensku do polovice 19 storoćia (1974). Z o-t kazji 500 rocznicy urodzin M ikołaja K opernika w edycji tej ukazał się w 1974 r. słowacki przekład dzieła K opernika Obehy nebeskych sfer z obszernym wstępem V. G u th a i J. Tibensky’ego. Zespołem tłumaczy kierował historyk astronom ii Z. H orsky. W roku 1975 ukazała się m onografia A. V antucha Jan Sambucus Żivot a dielo re- nesanćneho ucenca. N atom iast w r. 1977 w ydano pracę Vyvoj mapoveho zobrazovania Slovenska, której autorem jest L. V. Prikryl. Pracow nicy Z akładu H istorii N auki i Techniki J. Tibensky, M . H rochova i M . M auerova są autoram i opracow ania Biobibliografie prirodnych, lekarskych a technickych vied na Slovensku do r. 1850 (1976). Bibliografia składa się z trzech części. Część pierwsza zawiera krótkie biograficzne inform acje o autorach i wykaz ich prac. Część druga — systematyczna — literaturę z podziałem tem atycznym w porządku chronologicznym . Część trzecia obejm uje spis literatury poświęconej historii nauki i techniki w Słowacji. Praca ta stanowi m etodologiczny fundam ent umożliwający podstaw ow ą orientację przy badaniu historii nauki i techniki w Słowacji.
A utoram i m onografii i innych opracow ań są nie tylko pracow nicy Z akładu H istorii N auki i Techniki lecz również inni historycy nauki i techniki ze Słowacji, a także z Czech.
Zakład H istorii N auki i Techniki w Instytucie H istorii SAV podejm uje wysiłki w celu stwo rzenia szerszych podstaw dla specjalizacji w zakresie historii nauki i techniki, uważając to za jeden z w arunków rozw oju tej dyscypliny. Choć istnieje tendencja, aby historycy nauk technicznych i przyrodniczych posiadali przede wszystkim wykształcenie przyrod nicze, techniczne, medyczne itp., to jednak d o tąd przewagę m ają historycy nauki z wyk ształceniem hum anistycznym . W związku z tym Z akład H istorii N auki i Techniki jak o placów ka dydaktyczna stara się w ostatnich latach kształcić na historyków nauki i tech niki specjalistów z zakresu nauk biologiczno-medycznych, ścisłych i technicznych. P od stawową form ą jest tzw. aspirantura. D otychczas stopień naukow y kandydata nauk (CSc) w dziedzinie historii nauki i techniki uzyskało 14 historyków , a obecnie kolejno 8 osób zdobyw a różną drogą tę specjalizację.
Znaczący udział w rozw oju historii nauki i techniki w Słowacji m a Słowackie T o warzystwo H istorii N auki i Techniki przy Słowackiej Akadem ii N auk — utw orzone w roku 1965. Prezesami tego Towarzystwa byli kolejno: akadem ik I. Stanek (już nie żyjący) J. Tibensky D r Sc.; obecnie funkcję tę pełni akadem ik J. G onda. Słowackie Towarzystwo H istorii N auki i Techniki liczy 157 członków , w tym 68 inżynierów, 25 przyrodników i 20 lekarzy. Towarzystw o m a swój oddział w Koszycach i 8 sekcji, (Sekcja H istorii Bazy Naukowo-Badaw czej i Słowackiej Akademii N a u k ; Sekcja H istorii M edycyny, Farm acji i Służby Z drow ia; Sekcja H istorii N auk Przyrodniczych; Sekcja H istorii Techniki; Sekcja H istorii G órnictw a i H utnictw a; Sekcja H istorii R olnictw a; Sekcja Historii Leśnictwa; i Przem ysłu Drzewnego oraz Sekcja H istorii T ransportu). Sekcje prow adzą swą działalność
Kronika 239
w ścisłej współpracy z wyższymi uczelniami (np. z Politechniką Słowacką). Słowackiej Towarzystw o H istorii N auki i Techniki stanowi pod względem organizacyjnym część C zecho słowackiego Towarzystwa H istorii N auki i Techniki przy Czechosłowackiej A kadem ii N au k w Pradze. Poza tym istnieje N arodow y K om itet H istorii N auki i Filozofii N au k , który m a charakter ogólnokrajow y i reprezentuje tę dyscyplinę na zew nątrz.
Jeśli idzie o obecną działalność i plany n a przyszłość Z akładu H istorii N auki i Techniki w Instytucie H istorii SAV w arto nadm ienić, że J. Tibensky wydał niedaw no pierwszą! syntezę Dejiny vedy a techniky na Slovensku, k tó ra obejm uje historię nauki i techniki w Słowacji od czasów najdawniejszych aż d o rozw oju w w arunkach rozw iniętego socjalizmu. D o dru k u oddano pierwszy tom pracy zbiorowej pt. Priekopnici vedy a techniky na Slovensku obdobia feudalizm u do r. 1850 ukazującej sylwetki w ybitnych uczonych i techników , którzy; - w Słowacji działali lub ze Słowacji pochodzili. Obecnie trw ają prace nad drugim tom em ,
obejm ującym okres od połowy X IX w. W druku je st również praca M . Bokesovej-Uherovej Dejiny zdravotnictva za Slovensku za kapitalizm u (do r. 1918), naw iązująca d o jej pierwszej publikacji z r. 1973. O becnie auto rk a kończy opracowywanie trzeciego tom u, obejm ującego historię zdrow ia służby w Słowacji w czasie I Republiki Czechosłowackiej, podczas II W ojny Światowej i w okresie budow nictw a socjalistycznego. W d ru k u znajduje się praca L. V. Prikryla Dejiny speleologie na Slovensku. W końcowej fazie opracow yw ania są m onografie poświęcone technice i technologii hutnictw a żelaza w Słowacji w drugiej połow ie X IX w. (M . Śorudyova); historii szkolnictwa leśniczego i nauki o leśnictwie w Słowacji (J. U rgela); historii techniki górniczej we wschodniej Słowacji od połow y X IX w. (R . M agula). Ponadto przygotowuje się opracow ania m onograficzne dotyczące historii geografii i badań geograficznych w Słowacji (L. V. Prikryl); historii biologii w Słowacji (I. H rabovec); his torii nauk ścisłych w drugiej połow ie X IX w. (C. Póss) oraz m onografię pośw ięconą rozwojowi bazy naukow o-badaw czej w Słowacji p o II W ojnie Światowej aż d o czasów współczesnych (M . Juricova). Przewiduje się, że praca nad tymi m onografiam i zakończy się koło ro k u 1985.
Od chwili pow stania Z akład H istorii N auki i Techniki Instytutu H istorii SAV w spół pracuje ściśle z Z akładem H istorii Przyrodoznaw stw a i Techniki Instytutu H istorii Czecho słowacji i H istorii Powszechnej w Pradze oraz z Towarzystw em H istorii N auki i Techniki działającym przy Czechosłowackiej A kadem ii N au k w Pradze. Słowaccy historycy nauki! i techniki uczestniczyli w opracow aniu pracy zbiorow ej: Dejiny techniki w Ćeskoslovensku do końce 18 stoleti (Praha, 1974), a obecnie b io rą udział w opracow yw aniu publikacji Dejiny prirodnych vied v Ceskoslovensku.
H istoria nauki i techniki jak o samodzielny przedm iot nigdzie w CSRS, a tym sam ym i w Słowacji, nie jest w ykładana, chociaż ostatnio dużo się na ten tem at dyskutuje. Postuluje się naw et w prowadzenie tego przedm iotu d o program u nauczania w szkołach średnich. G dyby sytuacja w tym zakresie popraw iła się w najbliższych latach przyśpieszyło- by to znacznie ogólny rozwój historii nauki i techniki w Słowacji.
Magda Juricova
(CSRS — Bratysława)
