"Gdzie leżało Truso?", Leon Roppel, "Nautologia" R. IV, 1969, nr 3-4 : [recenzja]

Powierski, Jan

"Gdzie leżało Truso?", Leon Roppel,

"Nautologia" R. IV, 1969, nr 3-4 :

[recenzja]

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 2-3, 349-353

n a r d a M. R o s e n b e r ga, W e r n e r a T h i m m a, A n n e lie s e i A lfo n s a T r i 11 e r ó w (ss. 46— 75). W ięk szo ść z mich o m a w ia p o z y c je n ie m ie c k ie d o ty c z ąc e d z ie jó w Z a k o n u , ic h w ie lk ic h m is trz ó w : M ic h a ła K ü c h m ö is tra , P a w ła v o n R u sd o rfa , A lb r e c h ta H o h e n ­ z o lle rn a , p o w s ta n ie k s ię s tw a P r u s , je g o s ta n ó w k ra jo w y c h , k a s a ty je z u itó w za F r y ­ d e ry k a II, ży cia i d z ia ła ln o ś c i le k a rz y w P r u s a c h od X V II I w ie k u , w sc h o d n io p ru s - k ieg o r u c h u ro b o tn ic z e g o , p o lity k i i r o l n i c t w a P r u s W sc h o d n ic h w la ta c h 1Ô1Ô— 1930, p a r a fii e w a n g e lic k ie j w D o b ry m M ieście. Z p o ls k ic h p o z y c ji o m ó w io n o ty lk o d w ie : W. W r z e s i ń s k i e g o , R u c h p o ls k i n a W a r m ii, M a z u ra c h i P o w iś lu w la ta c h 1920—

1939, P o z n a ń 1963 o ra z w y d a n e p rz e z M a r ia n a B i s k u p a : M ik o ła ja K o p e r n ik a lo ­ k a c je ła n ó w o p u s zc zo n y c h , O lsz ty n 1970. N a szczeg ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je ta o s ta tn ia

re c e n z ja p ió ra W. T h i m m a (ss. 54—08), .p o d ają c a k ilk a w sk a z ó w e k w ła śc iw e g o o d ­ c z y ta n ia te k s t u M ik o ła ja K o p e rn ik a .

M a ria n B o r z y s z k o w s k i

L e o n R o p p e l , G d zie le ża ło T ru so ? N a u to lo g ia , R. IV , 1969 (w y d . 1970), n r 3— 4 ss. 13—40. W h is to rio g r a f ii s p o ty k a m y w ie le p ro b le m ó w , k tó r e p o c ią g a ją b a d a c z a sw o im b r a k ie m o s ta te c z n e g o ro z w ią z a n ia , a z a ra z e m ta je m n ic z o ś c ią . W p ie rw s z e j k o le jn o ś c i w y m ie n ić t u tr z e b a p r a w ie n ie z n a n e lu d y , z a g in io n e k r a j e i m e id tn ie ją c e ju ż, a k ie d y ś k w itn ą c e o ś ro d k i m ie js k ie c zy h a n d lo w e . Do ty c h o s ta t n ic h n a le ż y z a z n a ­ czone ty lk o w je d n y m p rz e k a z ie ź ró d ło w y m (w r e l a c j i W u lf s ta n a , z a w a r te j w a n g lo ­ s a s k im p rz e k ła d z ie C h o ro g r a fii O ro zju sza z k o ń c a IX w ie k u ) T ru so , p o ło ż o n e g d zieś w rejoniie u jś c ia W isły i Z a le w u W iślan e g o P r o b le m u m ie js o o w ie n ia T ru s o m a ju ż b o g a tą l i te r a tu r ę , .sięg ającą p o c z ą tk a m i X V I w ie k u , a n a jo b f its z ą w t r z e c h o s t a t ­ n ic h s tu le c ia c h (X V III—X X ) 2. N a le ż y je d n a k stw ierd za ć , że d o ty c h c z a s o w e b a d a n ia n ie p rz y n io s ły ro z s trz y g n ię c ia i n ie r o k u ją w ię k sz y c h n a d z ie i bez e w e n tu a ln e g o z a ­ p la n o w a n e g o lu b p rz y p a d k o w e g o o d k ry c ia 'a rc h e o lo g ic zn e g o o b ie k tu , c o n ie w y d a je się b y n a jm n ie j k o n ie c zn o śc ią. W c ałej p r a w ie , z /n ieliczn y m i w y ją tk a m i, lite r a t u r z e d o ty c z ą c e j T ru so , w ty m ró w n ie ż w p r a c a c h a rc h e o lo g ic z n y c h , p rz e w a ż a ł p o g lą d o lo k a liz a c ji te g o o ś ro d k a w n a jb liż sz y c h o k o lic a c h E lb lą g a . N ie ta k d a w n o je d n a k S ta n is ła w M i e l c e a r s k i w y s u n ą ł h ip o te z ę in n e j lo k a liz a c ji, m ia n o w io ie w r e j o ­ n ie d a w n e j d e lty rz e c z k i W ąsk a , w d o ść z n a c z n e j o d le g ło śc i o d E lb lą g a . J e d n a k ż e d o ty c h c z a s o w e w y n ik i b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h n i e p o tw ie r d z iły te g o p o g l ą d u 3. T ym cazem z u p e łn ie -o ry g in aln eg o u m ie js c o w ie n ia T r u s o w o k o lic a c h T u j s k a p o d ją ł się o p e ru ją c g łó w n ie a r g u m e n ta m i ję z y k o w y m i a u t o r o m a w ia n e g o t u a r ty k u łu , n ie z m ie r ­ n ie z re s z tą in te re s u ją c e g o i z a p ła d n ia ją c e g o , c h o ciaż w o s ta te c z n y m w n io s k u r ó w ­ n ież d a le k ie g o , j a k siię w y d a je , od ro z w ią z a n ia p ro b le m u .

Leoin R o p p e l p r o p o n u je w n ie sie n ie p o p ra w e k do d o ty c h c z a so w e g o p o lsk ie g o tłu m a c z e n ia r e la c ji W u lfs ta n a , n a k tó ry m to tłu m a c z e n iu o p ie r a ła się z n a c z n a część b a d a c z y p ro b le m u . A u to r j e s t w ty m z a k r e s ie k o m p e te n tn y , c h o ciaż w n ie k tó r y c h szc z eg ó łac h p ro p o n o w a n e g o p rz e z n ie g o tłu m a c z e n ia n i e m o ż n a się p o z b y ć w ra ż e n ia a p rio ry z m u . N a le ż y w ię c u w a ż n ie p rz y jr z e ć s ię k o m e n ta rz o w i filo lo g ic z n e m u , p o zo ­ s ta w ia ją c n a ra z ie n a b o k u w y ja ś n ie n ia , w y n ik a ją c e z w ie d z y p o z a filo lo g ic z n e j, k t ó ­ r e w o m a w ia n y m a r ty k u le p r z e p l a t a j ą s ię z a r g u m e n ta m i filo lo g icz n y m i i m o g ą w p ły w a ć n a tre ś ć p r z e k ła d u (p o d a n ą p rz e z a u to r a ma s. 17).

P o m ija m t u s łu sz n ą , a le z p u n k t u w id z e n ia i n te p r e ta c j i te k s t u o T ru so n ie is to tn ą p o p ra w k ę w s to s u n k u do tłu m a c z e n ia G e ra rd a L a b u d y te r m in u W e o n o d la n d ^ 1 T e k s t a n g lo s a s k i i p o ls k ie tłu m a c z e n ie o p u b lik o w a ł n a n o w o G. L a b u d a , Ź ró d ła s k a n d y n a w s k ie i a n g lo s a sk ie do d z ie jó w S ło w ia ń s z c z y z n y , W a rsz a w a 1961 ss. 69 i 85; p o r. te ż tłu m a c z e n ie L . R o p p e l a w o m a w ia n y m tu a rty k u le , s. 17. 2 S ta rs z ą L ite ra tu rę p rz e d m io tu o m a w ia ją : G. L a b u d a , Ź r ó d ła , sa g i i le g e n d y do n a jd a w n ie js z y c h d z ie jó w P o ls k i, W a rsz a w a 1/901, ss. 80— 84; S. M i e l c z a r s k i , T r u so , R o cz n ik E lb lą s k i, t. 2, 1963, ss. 3— 36; L. R o p p e l , G d zie le ża ło T r u so ? ss. 13—

17. P o r. p o n a d to J. Ż a k , K w e s tia s k a n d y n a w s k ie j f a k to r i i w D ru so (E lbląg), R o cz ­ n ik i H is to ry c z n e , t. 27, 1961, ss. 137— 142 i J . P o w i e r s k i , S w . W o jc ie c h w P olsce

i w P ru sa ch , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1906, n r 4, ss. 571— 572.

3 S. M i e l c z a r s k i , op. cit.; p o r. te n ż e , M is ja p r u s k a ś w ię te g o W o jc ie c h a , G d a ń sk 1967, ss. 88— 90, zw łasz cz a p rz y p . 5.

(w e d łu g G. L a b u d y z ie m ia S ło w ia n , w e d łu g L. R a p p e la — k r a j W en ed ó w ), p o n ie w a ż nie u le g a w ą tp liw o śc i to ż sa m o ść ź ró d ło w y c h W en e d ó w ze S ło w ia n a m i. B ard zo i s t o t ­ n e je s t n a to m ia s t k o le jn e p o p ra w ie n ie p r z e k ła d u , p o n ie w a ż z d an ie: th a e t W itla n d

b e lim p e d h to E s tu m n ie tłu m a c z y s ię ja k o : W itla n d n a le ż y do E stó w , lecz ja k o : W itla n d j e s t o b la n y p r z e z (d o m y śln ie :m o rze) E stó w ; d o w o d e m n a ta k ie tłu m a c z e n ie

j e s t d a w n e a n g ie lsk ie z n ac z e n ie w y ra z u lim b , poi. k ra w ę d ź , b rz e g , k a n t, s k ra j, g r a ­ n ic a itp . L. R o p p e l tnie w y k lu c z a te ż m o ż liw o ści in n e g o p rz e k ła d u , a m ia n o w ic ie· że: M o rz e E stó w s ta n o w i g ra n ic ę W itla n d u (s. 22). C zy j e d n a k w ó w cz a s n ie b y ła b y ta k ż e m o ż liw a do p rz y ję c ia jeszcze in n a w e r s j a tłu m a c z e n ia , a m ia n o w ic ie, że W itla n d g ra n ic z y z E s ta m i?

K o le jn a w a ż n ie js z a z m ia n a w d o k o n a n y m p rz e z a u to r a tłu m a c z e n iu o d n o si się do z d a n ia : T h o n n e c y m e d h ilfin g e a sta n in E s tm e re , k tó r e w p rz e k ła d z ie b rz m ia ło :

T u ta j s p ły w a (r ze k a ) I lf in g od w sc h o d u d o Z a le w u E s ty js k ie g o , m a z aś p o d o b n o

b rz m ie ć : N a s tę p n ie w p a d a do M o rza E s tó w r z e c zk a , p ły n ą c a w k ie r u n k u n a w sc h ó d

o d te g o m o rza . T u w y ra ź n ie L. R o p p e l w y sz e d ł z p o zy cji a p rio ry c z n y c h , p o n ie w a ż

sam tw ie rd z i, że z filo lo g icz n e g o p u n k tu w id z e n ia w y ra z e a sta n m o że z n ac z y ć to sam o , co n iem . ö stlic h , a w ięc ze w sc h o d u lu b n a w sc h ó d (s. 25). P o d w ó jn a m o żliw o ść tłu m a c z e n ia te g o w y ra z u m oże ty lk o p o d w a ż y ć d o ty c h c za so w e in te r p r e ta c je , a le n ie ś w iad c z y z u p ełn ie, ż e w o b e c teg o je d y n ie p o p ra w n e je s t tłu m a c z e n ie z u p e łn ie o d ­ w ro tn e . N ie m a w ię k sz e g o z n a c z e n ia p o p ra w ie n ie Z a le w u E sty js k ie g o n a M o rze E stó w , p o n ie w a ż i t a k w ia d o m o , że c h o d zi t u o Z a le w W iślan y , co je s t b ez s p rz e ­ c iw ó w p r z y ję te w c a łe j lite r a tu r z e , d o ty c z ąc e j re la c ji W u lfs ta n a . N a to m ia s t t ł u m a ­ cze n ie w y ra z u ilfin g ja k o sło w o p o sp o lite rz e c z k a j e s t b ez w ą tp ie n ia w a ż n e , je d n a k n ie do u d o w o d n ie n ia b ez w c ią g n ię c ia do p o m o cy a rg u m e n tó w p rz e c z ą c y c h n a w ią ­ z a n iu do n ie g o n a zw y E lb lą g a , p o c h o d zą c e j w e d łu g D u s b u rg a od n a z w y rze cz k i, n a d k tó r ą to m ia s to założono. A u to r d o s ta r c z a ta k ic h a rg u m e n tó w , czy je d n a k są o ne p rz e k o n y w a ją c e ? (ss. 27—Æ0).

K o le jn ą d o k o n a n ą p rz e z a u to ra p o p ra w k ą , w p e łn i z a s łu g u ją c ą n a p o p a rc ie , j e s t z m ia n a w tłu m a c z e n iu d a lsz e j części p rz y to c z o n eg o p o p rz e d n io z d a n ia : T h o n n e

c y m e d h ilfin g e a sta n i n E s tm e re . O f th a e m m e r e th e T r u s o s ta n d e d h in sta d h e . T łu ­

m a c zo n o to n ie g d y ś, że ilfin g w p a d a do E s tm e re z je z io ra , n a d k tó re g o b rz e g ie m sto i T ru so . A u to r u z a s a d n ia , że c h o d zi t u o n o w e z d a n ie , w k tó ry m m e r e (tłu m a ­ czone p o p rz e d n io ja k o je z io ro ) n ie o z n ac z a n ic in n e g o , ja k w sp o m n ia n e ju ż k ilk a - k r o tn ie E s tm e re . d la te g o t u b liż e j n ie o k re ś lo n e . A n g lo s a s k ie m e r e o z n aczać b o w ie m m oże ta k ż e w n ie k tó ry c h w y p a d k a c h m n ie js z e m o rz e ; n ie u le g a zaś w ą tp liw o śc i, że ch o d zi t u o ta k i s a m z b io rn ik w o d n y ja k E s tm e re — Z a le w W iśla n y i n ic n ie stoi n a p rz e sz k o d z ie , b y u z n a ć id e n ty c z n o ś ć o b y d w u rz e k o m o ró ż n y c h z b io rn ik ó w w o d ­ n y c h . P rz y im e k o f m o ż n a u ż y w a ć n ie ty lk o w z n a c z e n iu p o ls k ie g o z a le á p o l. па (ss. ЗО— 31). R ó żn ice w z n a k a c h p rz e s ta n k o w y c h n ie s ą is to tn e , p o n ie w a ż z n a k ó w ty c h w o ry g in a le n ie b y ło . P o p r a w k a L . R o p p e la j e s t b a rd z o w a ż n a d la u m ie js c o w ie n ia T ru s o i d o s p ra w y te j o b e c n ie p rz e c h o d z im y .

S łu s z n ie a u t o r .p o d k reśla , że p o w y ż sz a 'p o p ra w k a w r o z u m ie n iu te k s t u r e la c ji W u lfs ta n a ro z s z e rz a m o ż liw o ści lo k a liz a c ji T ru so (is. 31), a d o d a ć t u m o ż n a , że z a r a ­ zem w y k lu c z a n ie k tó r e in n e , p r z y ję te w h is to rio g ra fii. T ru so 'b o w iem m u s ia ło leżeć b e z p o ś re d n io n a d b rz e g ie m Z a le w u W iślan e g o , co z n a j d u je się ta k ż e w lo g ic z n ej zgodzie z p rz y ję ty m b ez w y ją tk u zało że n ie m , że ch o d zi t u o w a ż n y o śro d e k h a n d lo ­ w y , o d w ie d z a n y p rz e z s ta t k i b a łty c k ie ; zaT azem j e d n a k T ru s o n ie le ż a ło d a le j od b rz e g u Z a le w u n a d ja k ą ś rz e c z k ą , p rz e p ły w a ją c ą p rz e z n ie z n a n e je z io ro . T y m s a ­ m y m m o ż n a o d rz u c ić je d e n z p o d s ta w o w y c h a rg u m e n tó w S. M ielcz a rsk ieg o . J a k ic h je d n a k a rg u m e n tó w u ż y w a L . R o p p e l n a u z a s a d n ie n ie s w o je j te z y o u m ie js c o w ie n iu T ru so w o k o lic a c h o b e cn e g o T u js k a ? S ą o n e ro z p ro s z o n e w k o m e n ta rz a c h d o t ł u ­ m a c z e n ia , p o s ta r a m y się je tu z e b ra ć łą c zn ie .

O k re ś le n ie W u lfs ta n a , że W isła j e s t w ie lk ą rz e k ą , s k ła n i a a u to r a do w y su n ię c ia d w u te z : 1) że p o d ró ż n y te n w id z ia ł u jś c ie W isły n a w ła s n e o czy i .2) że ch o d zi tu 0 u jś c ie W isły E lb lą s k ie j do Z a le w u , p o n ie w a ż m u s ia ło to b y ć u jś c ie g łó w n e , p o d ­ c za s g d y N o g a t aż d o c za só w n o w o ż y tn y c h o d g r y w a ł r o lę p o d rz ę d n ą i b y ł b a rd z o w ą sk ą o d n o g ą . D zięk i ty m d w u te z o m a u t o r s t a r a s ię w y e lim in o w a ć m o ż liw o ść d o ­ t a r c ia W u lfs ta n a do u jś c ia N o g a tu , a w ięc p o d w a ż y ć „ e l b lą s k ą ” lo k a liz a c ję T ru so 1 z a r a z e m u z a s a d n ić , że b y ł o n u u jś c ia W isły E lb lą s k ie j. W y d a je się, że t r u d n o tu k ru s z y ć k o p ie o bo, k t ó r a z o d n ó g W isły b y ła g łó w n y m je j u jś c i e m do Z a le w u w c z a s a c h W u lfs ta n a , n a le ż y b o w ie m zg odzić się z ty m , że n ie j e s t bo n a r a z ie m o ­ żliw e d o ro z s trz y g n ię c ia , ty m b a rd z ie j że p rz e c ie ż w V w ie k u w e d łu g p rz e k a z u J o r d a n e s a , ja k p rz y z n a je to sa m L. R o p p el, W isła u c h o d z iła d o m o rz a trz e m a (ró w ­

n o rz ę d n y m i? ) ra m io n a m i, z a p e w n e b y ły to : L e n iw k a , Ś w ię ta i N o g a t. N ie m o żn a ta k ż e zgodzić się z w y w o d z e n ie m n a z w y N o g a tu o d n ie m ie c k ie g o N e u G a tt — n o w a

d roga, m a ją c y m św iad o z y ć o p ó ź n y m w z ro śc ie je g o z n a c z e n ia d la żeg lu g i, p o n ie w a ż

n a z w a ta j e s t n ie w ą tp liw ie s ło w ia ń s k a i m a b e z p o ś re d n i z w ią z e k z te rm in e m odnoga. D o d a jm y je sz c z e, że d r u g a p r z e s ła n k a n ie m o ż e m ie ć z n a c z e n ia bez u z a s a d n ie n ia p ie rw s z e j. W ró ć m y w ię c d o p ie rw s z e j.

C zy W u lfs ta n m u s ia ł n a w ła s n e o czy w id z ie ć u jś c i e W isły ? S a m p rz e c ie ż L. R o p - p e l w in n y m m ie js c u s tw ie r d z a , że d o k ła d n y je g o o p is o b y c z a jó w p r u s k ic h n ie ś w ia d c z y o p r u s k im c h a r a k te r z e e tn ic z n y m m ie s z k a ń c ó w T ru so , p o n ie w a ż in f o r m a ­ c je w ty m z a k r e s ie m o g li d o s ta r c z y ć lu d z ie , p rz y b y w a ją c y do te g o o ś ro d k a h a n d lo ­ w eg o (s. 34). M o g ły w ięc do T ru s o i n a s tę p n ie d o w ia d o m o śc i W u lfs ta n a d o trz e ć i n ­ f o r m a c je o b a rd z o w ie lk ie j rz e c e W iśle. I c z y n ie p rz e s a d n e w u s t a c h A n g lo sasa , k tó r y m u s ia ł w id zieć je sz c z e in n e p o d o b n e b a rd z o w ie lk ie rz e k i? Z re s z tą i p ły n ą c n a .p o łu d n io w y k ra n ie c W y ży n y E lb lą s k ie j m ó g ł b y ć W u lfs ta n p o in fo rm o w a n y , że w id o c zn y z d a la o b s z a r w ó d n a z a c h o d n im k r a ń c u Z a le w u , to o b s z a r u jś c io w y W isły, co b a rd z ie j b y u z a s a d n ia ło f a k t p o d k re ś le n i a p rz e z n ie g o w ie lk o śc i W isły. P ły n ą c ś ro d k ie m Z a le w u (a w ła śc iw ie z a c h o d n ie j jeg o części) m ó g ł te ż w id z ie ć o n o b y d w a je g o b rz e g i: w sc h o d n i (o b e c n ą W y ży n ę E lb lą s k ą ) i z a c h o d n i, w ó w cz a s z n a c z n ie d a le j na z ac h ó d p o ło żo n y , bo rz e c z y w iś c ie aż p o d T u jsk ie m . P r z y o k a z ji m ó g ł te ż o sz a c o ­ w ać ro z le g ło ść Z a le w u n a w s p o m n ia n e w r e la c ji 15 m il, k tó r e a u to r w ła ś n ie m ie rz y m ię d z y W y ż y n ą E lb lą s k ą a T u js k ie m (ss. 2>3— 25), p r z y ta c z a ją c to ja k o a r g u m e n t n a rz e c z o b e c n o ś c i W u lfs ta n a w o k o lic a c h T u js k a , ch o ciaż w ró w n y m s to p n iu m o ż e to b yć a r g u m e n t św ia d c z ą c y o je g o p o b y c ie g d z ie ś w o k o lic a c h o b e cn e g o E lb lą g a . M oże p o n a d to W u lfs ta n , je ż e li ju ż w id z ia ł ja k ie ś u jś c ie W isły , to p rz e d e w sz y s tk im m i e j ­ sce p rz e p ły w u w ó d w iś la n y c h z Z a le w u d o Z a to k i G d a ń s k ie j, co m usliał w id zieć, je ż e li p rz y p ły n ą ł z p e łn e g o m o rz a n a w o d y Z a le w u . Do t e j m o ż liw o ści w ró c im y za c h w ilę .

D alsz e g o a r g u m e n tu n a rz e cz u m ie js c o w ie n ia T ru s o w o k o lic a c h o b e cn e g o T u j s k a m a ją d o s ta rc z y ć ro z w a ż a n ia , d o ty c z ą c e rz e c z k i (ü fin g ). L . R o p p e l w y c h o d zi tu od a p rio ry c z n e g o , j a k ju ż z a u w a ż y liś m y , tłu m a c z e n ia , że m a o n a p ły n ą ć n a w sc h ó d i w p a d a ć d o W isły je sz c z e p rz e d u jś c ie m t e j o s ta t n ie j do Z a le w u . W obec teg o , je g o z d a n ie m , m o g ą tu w c h o d z ić w g r ę ty lk o rz e c z k i L in a w a i Ś w ię ta n a W ie lk ie j Ż u ł a ­ w ie. L in a w a n ie d a je t u ż a d n y c h m o ż liw o ści, n a to m ia s t Ś w ię ta ze w z g lę d u n a s w o ją n a zw ę m a n a w ią z y w a ć do o k r e ś le n i a ilfin g , o z n ac z a jąc e g o rz e k ę , p o ś w ię c o n ą is to to m m ito lo g ic z n y m (g erm , e lfy , o d p o w ia d a ją c e słow . r u sa łk o m ). P o z a ty m je d n a k nic w h y d ro g r a f ii te j rz e k i się n ie zg ad za, p o n ie w a ż w p a d a oma p o d n a z w ą T u g i d o Z a ­ le w u W iślan e g o . W o b ec teg o aiutor dochodzii do 'w n io sk u , że w IX w ie k u , z a n im zn a­ la z ła t u u jś c i e w w y n ik u o b w a ło w a n ia W isły E lb lą s k ie j, s k r ę c a ła n a z ac h ó d (a w ięc p ły n ę ła n a ty m o d c in k u ze w sc h o d u ) i w p a d a ła do te j o s ta t n ie j. D z iw n e b y ły b y losy te j rz e c z k i, m u s ia ła b y o n a b o w ie m o d d z ie la ć się o d g łó w n e g o ra m ie n ia W isły , b y z a ­ to c z y w sz y łu k w p a d a ć d o n ie j p o n o w n ie i t o w k ie r u n k u o d w ro tn y m o d b ie g u W isły E lb lą s k ie j, k t ó r a p rz e c ie ż w p ły w a i w p ły w a ć m u s ia ła do Z a le w u o d z ac h o d u . A lb o w ię c n ie b y ło jesz c z e w te d y W isły E lb lą s k ie j, a w t a k im ra z ie L e n iw k a w p a d a ła w ó w czas b e z p o ś re d n io do Z a le w u , k t ó r y z k o le i m u s ia ł się g a ć ta k d a le k o n a p o łu d ­ n io w y zach ó d , że i Ś w ię ta (T u g a) do n ie g o w p a d a ła , n ie z d ą ż y w sz y z a to c z y ć lu k u n a zach ó d , a lb o Z a le w się g a ł b liż e j n iż u w a ż a się . W ta k im r a z ie w b re w m o c n o p o d ­ k re ś la n y m w ty m m ie js c u in fo r m a c jo m W u lfs ta n a g łó w n y n u r t W isły w p a d a ł do Z a le w u o d s tro n y z a c h o d n ie j, a n i e o d p o łu d n io w e j, s k ą d z k o le i m o ż n a b y s tra c ić z a u fa n ie do k ie r u n k u u jśc io w e g o rz e c z k i — ilfin g , a t y m s a m y m i d o o p a rty c h n a je g o in fo r m a c ja c h teg o ty p u id e n ty fik a c jo m te jż e rz e c z k i ze Ś w ię tą . T a k czy o w a k , ta o s ta t n ia w s p o m n ia n a id e n ty f ik a c ja w y d a je się b y ć p o z b a w io n a g łę b sz y c h p o d s ta w . P rz e c z y o n a p rz e d e w sz y s tk im w y ra ź n ie p rz e z W u lfs ta n a s tw ie rd z o n e m u s p ły w a n iu o d d z ie ln ie d o Z a le w u W isły i rz e c z k i — ilfin g .

C zy je d n a k k o n ie c z n ie W isła i o w a rz e c z k a m u s ia ły w p ły w a ć do Z a le w u łą c z n ie lu b w b e z p o ś re d n im s ą s ie d z tw ie ? T e k s t W u lf s ta n a do ta k ie g o tw ie rd z e n ia n i e u p o ­ w a ż n ia . W u lf s ta n n a j p i e r w s tw ie r d z a f a k t u jś c ia o b u rz e k do M o rz a E s tó w (a w ię c Z a le w u ), a d o p ie ro n a s tę p n ie w sp o m in a , że W isła o d b ie r a n a z w ę s w o je j m n ie js z e j p a r tn e r c e , b y z k o le i p ły n ą ć z Z a le w u n a z ac h ó d i n a p ó łn o c d o m o rz a . N a jp ro s ts z y w n io sek , j a k i się s tą d n a s u w a , m o ż n a s fo rm u ło w a ć w te n sp o só b : W isła i ilfin g łą c zą sfwoje w o d y ju ż w a k w e n ie Z a le w u , a le o s ta te c z n e , g łó w n e u jś c ie W isły le ż y m ię d z y Z a le w e m a in n y m m o rz e m — o c zy w iśc ie Z a to k ą G d a ń s k ą . S tą d m o ż n a b y d o jś ć do d a lsz e g o w n io s k u , że głów ine u jś c ie W isły — to p rz e jś c ie p rz e z M ie rz e ję W iśla n ą . To p rz e jś c ie W u lfs ta n m u s ia ł sam w id z ie ć. T a k w ię c n a p o d s ta w ie je g o p rz e k a z u w y p a ­ d a s tw ie rd z ić , że n ie m ó g ł o n ja k o u jś c ia W isły o p is a ć u jś a ie W isły E lb lą s k ie j. P o d

je g o o k re ś le n ie m W isło u jśc ia m ogą s ię k ry ć ty lk o d w a o d p o w ie d n ik i: 1) 'Ujście p rz e z M ie rz e ję , 2) c ały o b s z a r u jś c io w y W isły z u jścio m {czy ra c z e j u jś c ia m i) p rz e z M ie ­ r z e ję , z z a c h o d n ią częścią Z a le w u i z u jś c ia m i W isły (L e n iw k i z W isłą E lb lą s k ą ) i ta je m n ic z e g o illin g . O s ta tn ie z d a n ie r e la c ji W u lfs ta n a : „ D la teg o n a z y w a się to

u jś c ie m W is ły ” m o że b o w ie m o d n o sić się b ą d ź do z d a n ia p r z e d o s ta tn ie g o m ó w ią c eg o

0 ty m , że W isła p ły n ie z m o rz a E s tó w n a z a c h ó d i p ó łn o c do m o rz a , b ą d ź d o w ię k ­ szości p o p rz e d z a ją c y c h z d a ń z o p isem ro z le g ło ści Z a le w u w łą cz n ie . Z a d r u g ą z ty c h m o ż liw o ści p rz e m a w ia fa k t, że cały o p is o k o lic T ru so z a c z y n a się o d z d a n ia o W i- s ło u jśc iu : A k r a j W e n e d ó w m ie liś m y p r z e z c a łą d ro g ę z p r a w e j b u r ty a ż do u jś c ia

W is ły . T a W isła je s t b a rd zo w ie lk a i d z ie li t u W itla n d i k r a j W e n e d ó w . A W itla n d o b le w a (czy o b rze ża ) E s tó w (M orze). P rz e c iw z d a n iu , że c a la W isła o d d z ie la W itla n d

1 z ie m ie s ło w ia ń s k ie p rz e c z y z a ra z e m z d a n ie W u lfs ta n a , że W isła w y p ły w a z ziem s ło w ia ń s k ic h , k tó r e «wobec te g o le ż ą p o o b u s tro n a c h W isły i to n a te re n ie z n a n y m W u lfs ta n o w i, a w ię c z a p e w n e jesz c z e n a Ż u ła w a c h . R o zd zielać w ię c m oże o b y d w a te re n y a lb o u jś c ie W isły p rz e z M ie rz e ję , a lb o c a ły te re n u jś c io w y W isły w p o d a n y m p o p rz e d n io s z e ro k im u ję c iu .

A lte rn a ty w ę m o g ło b y ro z s trz y g n ą ć w y ja ś n ie n ie z a s ię g u W itla n d u (k r a ju W it). L. R o p p el n ie w y c h o d zi t u w z a sa d z ie p o za u s ta l e n ia G. L a b u d y , u w a ż a ją c e g o (ale w y łą c z n ie n a »podstaw ie g ra n ic z n e g o c h a r a k t e r u W isły w o p is ie W u lfs ta n a ) , że w IX w ie k u k r a j te n o b e jm o w a ł całe P ru s y . N a w ią z u je t u ty lk o je sz c z e d o z n a n y c h z p rz e k a z u J o r d a n e sa V id iv a rió w , u m ie js c a w ia n y c h w d e lc ie W isły (lu b o g ó ln ie w o b s z a rz e u jś c io w y m W isły). P r z y ta c z a te ż w z m ia n k i z X I I I —X IV w ie k u , w s k a ­ z u ją c e n a lo k a liz a c ję W itla n d u n a S am bid (ss. 20— 22). D o d a jm y , że je sz c z e w I p o ­ ło w ie X I I I w ie k u do S a m b ii n a le ż a ła ta k ż e część M ie rz e i W iśla n e j p o g łę b ie po d L i p ą 4, co p o tw ie rd z a m o ż liw o ść ro z g ra n ic z a n ia z ie m s ło w ia ń s k ic h o d W itla n d u p rz e z u jś c ie W isły z Z a le w u n a B a łty k . T a k ż e e w e n tu a ln a b a łty js k a n a z w a W i t l a n d u 5, k t ó r a m o g ła b y o z n ac z a ć (a n a lo g ic z n ie d o ło te w sk ie g o W id se m m e ) k r a j le ż ą c y p o ś ro d ­ k u , w z e s ta w ie n iu z in fo r m a c ją W u lfs ta n a o o b le w a n iu g o p rz e z Z a le w W iślan y , m o g ą w sk a z y w a ć , że ch o d zi t u o te r e n le ż ąc y w śró d w ó d (Z a le w u i B a łty k u ? ), a w ięc 0 S a m b ię z częścią M ierzei. B r a k n a to m ia s t p o d s ta w do ro z c ią g a n ia n a z w y k r a j u W it n a c ałe P r u s y G.

P r z y u ż y ciu w sz y s tk ic h p rz y to c z o n y c h ju ż a rg u m e n tó w L. R o p p el d o ch o d zi, ja k p o w ie d z ia n o , do w n io s k u , że T r u s o le ż a ło g d z ie ś w o k o lic a c h o b ecn eg o T u jsk a , 1 w k o n s e k w e n c ji do d alszeg o , r ó w n ie z a s k a k u ją c e g o w n io sk u , że ch o d zi t u o h a n ­ d lo w e c e n tru m s ło w ia ń s k ie , c h o c ia ż p o ło ż o n e w b lis k im s ą s ie d z tw ie P ru s ó w . D o b ra z n a jo m o ść o b y c z a jó w p ru s k ic h z o sta ła p rz e z W u lfs ta n a u z y s k a n a d z ię k i s to s u n k o m h a n d lo w y m P r u s ó w ze s ło w ia ń s k im T ru s o (ss. 35'—36). W o b ec teg o je d n a k , d laczeg o W u lf s ta n o p is a ł ty lk o z w y cz a je p ru s k ie , a p o m in ą ł z u p e łn ie s ło w ia ń s k ie ? N ie m o ż n a sąd zić, b y z w y c z a je s ło w ia ń s k ie b y ły aż t a k d o b rz e z n a n e p rz e z A n g lo sasó w , że ich n ie in te re s o w a ły . P rz e c iw w s p o m n ia n e j lo k a liz a c ji T ru s o i je g o s ło w ia ń s k ie m u c h a ­ r a k te r o w i p rz e c z ą je d n a k s ła b e s to s u n k o w o ś la d y k o n ta k tó w h a n d lo w y c h ze ś w ia ­ te m s ło w ia ń s k im w IX w ie k u n a n a jb liż s z y m z a p le c z u rz e k o m o sło w ia ń s k ie g o T ru so — n a P o m o rz u G d a ń sk im p rz y je d n o c z e ś n ie z n a c z n ie w y ra z is ts z y m w m a t e ­ r ia le a rc h e o lo g ic z n y m o d b ic iu t a k i c h k o n ta k tó w w z a p le c z u e w e n tu a ln e g o T ru so w o k o lic a ch o b ecn eg o E l b l ą g a 7.

4 P o r. L . Q u a n d t , P o m m e r n s O stg re n ze , B a ltis c h e S tu d ie n , B d. 15, 1853, H . 1, ss. 212 n .; F . D u d a , R o z w ó j te r y to r ia ln y P o m o r za p o ls k ie g o (w ie k X I —X I I I ) , K r a ­ k ó w 1909, ss. 28 n. Je sz c z e w Ii2i51 r. w sc h o d n ia część M iierzei n a le ż a ła do S a m b ó w , a n ie do W arm ó w , skotro n ie z o s ta ła o b ję ta 'p o d z ia łe m W a rm ii m ię d z y ta m te js z e g o b is k u p a i K rz y ż a k ó w , C o d ex d ip lo m a tic u s W arm i-ensis, B d. 1, M a in z I860, n r 26.

5 N ie m o ż n a j e d n a k w y k lu c z y ć e w e n tu a ln o ś c i, że je s t to r e m in is c e n c ja n a zw y d a w n y c h W e n tó w {an alo g iczn ie d o n a z w y W en ed ó w ), -daw nych m ie s z k a ń c ó w ty c h o k o lic (por. o n ic h J. P o w i e r s k i , N a jd a w n ie js z e n a z w y e tn ic z n e z te r e n u P r u s

i n ie k tó r y c h o b s za ró w s ą sie d n ic h , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -M a rrm ń s k ie , 1965, n r 2,

ss. 162—-170).

6 Z w ła szc z a że P r u s ó w o k re ś la li A n g lo sasi tr a d y c y j n ą n a z w ą E s tó w -O s tó w , p o r. J. P o w i e r s k i , N a jd a w n ie js z e n a z w y , ss. '175—'179. B ra k d a n y c h , b y W u lfstam u ż y ­ w a ł te j n a z w y w z n a c z e n iu s z e rs z y m o d o k re ś le n ia s a m y c h P ru só w . 7 P o r. J. Ż a k , S tu d ia n a d k o n ta k ta m i h a n d lo w y m i s p o łe c z e ń s tw za ch o d n io sło ~ w ia ń s k ic h ze s k a n d y n a w s k im i od V I do V I I I w .n .e., W ro c ła w 1962, ss. 252 i 261; J. P o w i e r s k i , S to s u n k i p ó ls k o - p r u s k ie do 1230 r. z e s zc z e g ó ln y m u w z g lę d n ie n ie m r o li P o m o rza G d a ń sk ie g o , T o r u ń 1968, ss. 62— 63.

W re sz c ie d d la b a rd z o , m o im z d a n ie m , słuszniej e ty m o lo g ii n a z w y T ru so (od rd z e ­ n ia , o z n a c z a ją c e g o w ilg o tn o ś ć i trz ę s ie n ie , «por. p o i. trz ę sa w is k o ) a u to r d o s ta rc z y ł p o d s ta w o w y z rą b m a te r i a ł u z t e r e n u P r u s i L itw y , -na k tó r y c h w id o c z n ie te n rd z e ń b y ł n a jb a rd z ie j p ro d u k ty w n y w tw o rz e n iu to p o m im ó w (ss. 31— 32). P o tw ie rd z a to p r u s k i a n ie s ło w ia ń s k i w ty m czasie c h a r a k t e r o k o lic Тгиэо.

W ś w ie tle p o w y ż sz e j a n a liz y a r t y k u ł u a u to ra , n ie m o ż n a w ię c zgodzić s ię na je g o lo k a liz a c ję T ru so . P o n ie w a ż p rz y o k a z ji L. R o p p e l d o s ta rc z y ł d o d a tk o w y c h a r ­ g u m e n tó w p rz e c iw p o g lą d o w i S. M ie lc z a rs k ie g o w y d a je się, że n a jw ię c e j sz a n s n a p r z e tr w a n ie m a n a d a l k o n c e p c ja e lb lą s k a , a ś w ia d c z y za n ią , m im o w sz y s tk ic h z a ­ r z u tó w a u to r a (ss. 20— 30), n a w ią z y w a n ie n a z w y E lb lą g a , p o c h o d zą c e j o d ja k ie jś rz e c z k i b ą d ź t o w d e lc ie N o g a tu , b ą d ź też s p ły w a ją c e j z W y ż y n y E lb lą s k ie j, d o z a ­ c h o w a n e j u W u lfs ta n a n a z w y Ilfin g , k tó r ą z g o d n ie z L u d w ik ie m Z a b r o c k i m n a jła tw ie j u z n a ć za n a z w ę p r u s k ą liv in g , k t ó r a z n a j d u je ró w n ie ż o d p o w ie d n ik i w i n ­ n y c h ję z y k a c h in d o e u ro p e js k ic h . N ie z a le ż n ie o d te g o za k o n c e p c ją „ e lb lą s k ą ” ś w i a d ­ czy p rz e d e w sz y s tk im z a ło ż e n ie p ie rw o tn e g o E lb lą g a w e w ło ści d r u ż e ń s k ie j (D ru se n — T ru se n ), k tó r e j n a z w ę u ro b io n o n ie w ą t p liw ie o d T ru so . Z a ta k ą lo k a liz a c ją ś w ia d ­ czy ta k ż e n a z w a je z io ra D ru ż n o i w z m ia n k o w a n y w 1284 r. la s d r u ż e ń s k i u u jś c ia N o g a tu , a p rz e d e w sz y s tk im z n a le z is k a m a te r i a ł u a rc h eo lo g icz n e g o z I X w ie k u , św iad c z ąc e g o o o d le g ły c h p o w ią z a n ia c h h a n d lo w y c h ty c h o k o lic w o w y m czasie. Z a n a js łu s z n ie js z e wiięc w y d a je się w d a lsz y m c ią g u p o s z u k iw a n ie T ru s o n a W y ży n ie E lb lą s k ie j lu b w d a w n e j d e lc ie N o g a tu , ra c z e j je d n a k w n a jb liż sz y c h o k o lic a c h o b e c ­ neg o E lb lą g a .

B ra k j e d n a k p e w n o śc i, czy p o s z u k iw a n ia a rc h e o lo g ic z n e rz e c z y w iś c ie p rz y n io s ą p o z y ty w n y r e z u lta t ze w z g lęd u n a m n ie j lu b b a rd z ie j p e w n e u m ie js c o w ie n ie te g o o ś ro d k a . N ie m o ż n a b o w ie m w y k lu c z a ć m o ż liw o ści, że ch o d zi t u o -n iew ielk i g ró ­ d ek , m oże o ś ro d e k k u lto w y , w k tó ry m z b ie r a ła się o k o lic z n a lu d n o ś ć n a o k re s o w e u ro c z y sto ś c i p le m ie n n e , g d z ie p rz y o k a z ji o d b y w a ły się ta k ż e ta rg i, n a k tó r e m o g li p rz y b y w a ć i k u p c y z o d le g ły c h s tro n . N ie m u s ia ł t u je d n a k b y ć z lo k a liz o w a n y p o ­ w a ż n ie js z y o ś ro d e k o sad n ic z y i o s a d a rz e m ie śln ic z a , k tó r e z o sta w iły b y z n a c z n ie jsz e śla d y w m a te r ia le a rc h e o lo g ic z n y m . Z a ta k ą i n t e r p r e t a c j ą z n a c z e n ia T ru so m oże p rz e m a w ia ć f a k t, że jesz c z e w o k re s ie o k i l k a w ie k ó w p ó ź n ie jsz y m p o d g ro d z ia n ie m ia ły n a te re n ie P r u s c h a r a k t e r u s k ry s ta liz o w a n y c h o ś ro d k ó w m ie js k ic h . M oże j e d ­ n a k być in a c z e j, a w ó w cz a s — p rz y sz ło ść s to i p rz e d a rc h e o lo g a m i. M o żn a n a to m ia s t w ą tp ić , czy h is to ry c y m o g ą w ty m z a k r e s ie z ro b ić w ię c e j, j a k ty lk o p rz y p o m o c y m a te ria łó w p o ró w n a w c z y c h s ta r a ć się o d tw o rz y ć z w y c z a je h a n d lo w e lu d ó w , z n a j d u ­ ją c y c h s ię n a p rz e d p a ń s tw o w y m e ta p ie ro z w o ju . Jan Poaoierski J a n P o w i e r s k i , S to s u n k i p o ls k o - p r u s k ie do 1230 r. z e s zc z e g ó ln y m u w z g lę d ­ n ie n ie m r o li P o m o r za G d a ń sk ie g o , T o r u ń 1-968, R o c z n ik i T o w a rz y s tw a N a u k o w e ­ go w T o ru n iu , R. 74 z a r. 1968, z. 1, ss. 212. P r a c a J . P o w i e r s k i e g o s ta n o w i p r ó b ę s y n te z y c a ło k s z ta łtu p ro b le m a ty k i s to s u n k ó w p o lsk o -,p ru sk ic h w d o b ie p o p rz e d z a ją c e j p o d b ó j k rz y ż a c k i. A u to r z a k r e ś lił te m a t b a rd z o o b s z e rn ie , u w z g lę d n ia ją c z a ró w n o z a g a d n ie n ia p o lity c z n e , j a k te ż g e o ­ g ra fic z n e , e tn ic zn e , g o s p o d a rc z e i k u ltu r a ln e . W ie le m ie js c a p o św ię c ił s p ra w o m n ie ty lk o P o m o rz a G d a ń sk ie g o , lecz ta k ż e P o m o rz a Z a c h o d n ie g o o ra z c a łe g o re g io n u n a d b a łty c k ie g o .

M o n o g ra fia s k ła d a się ze w s tę p u (ss. 5—11), trz e c h d u ż y c h ro z d z ia łó w , o b e jm u ­ ją c y c h o k re s y c h ro n o lo g ic z n e o ra z z a k o ń c z e n ia , k tó r e p o d s u m o w u je w y n ik i b a d a ń a u to ra . L ic z n e p o d ro z d z ia ły o d n o szą c e się do p o szc z eg ó ln y ch z a g a d n ie ń , u ła tw ia ją z ro z u m ie n ie całośoi.

W e w stę p ie p o d s u m o w a n o s ta n d o ty c h c z a s o w y c h b a d a ń . L i t e r a t u r ę p o ls k ą o m ó ­ w io n o t u ta j b a rd z o d o k ła d n ie , n a to m ia s t p r a c e n ie m ie c k ie i s k a n d y n a w s k ie , z w ła s z ­ cza n o w sz e , p o tra k to w a n o m o im z d a n ie m , z b y t p o b ie ż n ie.

R o zd z ia ł I (ss. 11— 5*8) z a jm u je się ś ro d o w isk ie m g e o g ra fic z n y m o ra z p r o b le m a ­ t y k ą e tn ic z n ą i d z ie ja m i u k s z ta łto w a n ia n a jd a w n ie js z y c h g r u p o sa d n ic z y c h n a o b s z a ­ rz e P r u s i z ie m p rz y le g ły c h . O b o k z re fe ro w a n ia w y n ik ó w b a d a ń p r z e d s ta w ic ie li i n ­ n y c h d y s c y p lin , a u to r p r z e d s ta w ił ró w n ie ż w ła s n e u s ta l e n ia w o d n ie s ie n iu do g ru p o sad n ic z y c h , j a k np . n o w e u ję c ie p o d z ia łó w p le m ie n n y c h z ie m p ru s k ic h (ss. 25—27).