Wojciech Stankiewicz
"Historia i pamięć", Jacques Le Goff,
Warszawa 2007 : [recenzja]
Echa Przeszłości 11, 431-437
2010
się zaczęło zm ien ia ć, je d n a k ż e p e w n a p r z e sa d n a ża rliw ość n e o fity j e s t dla m n ie z n a tu r y pod ejrzan a co do jej szczerości.
R easu m u jąc, m im o op tym istyczn ej ocen y red ak tora to m u pt. W a r m i a i M a z u r y w 9 0 . r o c z n i c ę o d z y s k a n i a p r z e z P o l s k ę n i e p o d l e g ł o ś c i, n ie u w a ża m tej p ublikacji za u d a n ą i g o d n ą rekom endacji. N a te, ta k n isk ie m oje n o to w a n ia złożyły się b łęd y p op ełn ion e n a eta p ie prac redakcyjnych, ja k i sam artyk u ł B en o n a G a ziń sk ieg o , ale p rzede w sz y stk im „ a u to-p an egieryk ” W alde m a ra Z eb row sk iego. W rażen ie n iejak o „doczepionego” do ca ło ści sp ra w ia sk ą d in ą d dość c iek a w y te k s t S e lim a C h azb ijew icza o T atarach, je d n a k n ie j e s t z w ią za n y z p o d sta w o w y m w a rm iń sk o -m a zu rsk im k ry teriu m r e g io n a l
nym . B liżej p r zed sta w io n y artyk u ł W itold a G ieszczy ń sk ieg o ocen ia m p o zy ty w n ie, R yszard T om kiew icz, który choć p rzed sta w ił in teresu ją cy artyk u ł, to je d n a k z n iew ia d o m y ch przyczyn całk ow icie p om in ął d ok u m en ty znajdujące się w zasob ie a r ch iw a ln y m IP N , co zn a czn ie zu b a ża m e ry to ry czn ą w artość przygotow an ego przez n iego referatu .
C e z a r y N a ł ę c z
(O lsztyn )
J a c q u e s L e G o f f , H i s t o r i a i p a m i ę ć , W y d a w n i c t w o U n i w e r s y t e t u W a r s z a w s k i e g o , W a r s z a w a 2 0 0 7 , s s . 3 2 4 .
H i s t o r i a i p a m i ę ć J a cq u e s Le G offa w y b itn eg o fra n cu sk ieg o h isto ry k a i m ed iew isty, jed n eg o z n a jw y b itn iejszy ch b a d aczy śred n io w iecza w XX i n a p oczątk u XXI stu le c ia , za ło ż y ciela sła w n ej szk o ły „A n n ales”, j e s t p u b lik acją sk ła d a ją cą się z czterech esejów , w k tórych dokonano a n a liz y w p ły w u te r a ź n iejszo ści n a h isto r ię. T w orzą one reflek sję n a te m a t h isto rii. W p o szczeg ó l n ych ro zd zia ła ch op isan o kolejno za le żn o śc i, ja k ie m ia ły w p ływ n a k s z ta łto w a n ie się i odbiór h isto rii w p oszczeg ó ln y ch o k resa ch d ziejów cyw ilizacji. W eseja c h op isan o h isto rię b a d a ń h isto ry czn y ch , m e n ta ln o ść h isto ry czn ą oraz zaw ód h isto ry k a . U k a za n o zw ią zek m ięd z y „ob iek tyw n ą h isto r ią ” p rzeży w a n ą p rzez sp o łec zeń stw o bez w z g lęd u n a to, czy j ą tw orzą, czy s ą jej u c z e s tn i k a m i a „n au k ą h isto r y czn ą ”, za p om ocą której h isto ry k w y ja śn ia p rze ży w a n ą h isto rię. A u tor w y su w a w ła sn e id ee oraz teo rie h isto rii, k tóra ro zu m ia n a je s t jak o k ry ty k a i p rze k szta łco n a form a h istoriografii; u k azu je m odne o sta tn im i cz a sy p ojęcie p a m i ę c i s p o ł e c z n e j oraz relację za ch o d zą cą m ięd zy h isto r ią a p a m ięcią. P o szu k u je c ią g ło ści oraz p od ob ień stw zach od zących w p r zem ia n a ch w ied z y h istoryczn ej od cza só w sta ro ży tn y ch do c h w ili obecnej oraz dob itn ie u k azu je, iż h isto r ia się n ie zm ien iła , a le n a sz e p o strzeg a n ie jej tak.
R ozd ział p ie rw sz y om aw ian ej k sią żk i, za ty tu ło w a n y R e l a c j a p r z e s z ł o ś ć / t e r a ź n i e j s z o ś ć od n osi się do różn ych a sp ek tó w tr a k to w a n ia w y d a rzeń z p rze
szło śc i w n a stęp u ją c y ch po sobie kolejno ok resach h istoryczn ych . W rozd ziale zw rócono szcz eg ó ln a u w a g ę n a zd efin io w a n ie różnicy w ystęp u jącej m ięd zy p r z e szło ścią a te r a ź n ie jsz o śc ią n a p oziom ie zbiorow ym . Le G off bardzo w y ra źn ie u k azu je, iż w ro zu m ien iu h isto r ii n a le ż y zw rócić u w a g ę n a relację pom ięd zy p r z e sz ło śc ią a tera źn ie jsz o ścią . R elacja t a m a z a sa d n ic zy w p ływ n a k sz ta łto w a n ie i w yob rażen ie o h isto rii. Le G off często w pracy a n a lizu je tradycję p o str z e g a n ia cza su , k tóra obecna je s t w m y śli zachodniej w k u ltu rze an tyczn ej, ja k i ch rześcijań sk iej i jej p ó źn iejsze przem iany. D z ia ła n ia p am ięci i h isto r ii - w e d łu g au to ra - op ierają się n a cią g ły m pow rocie z p rzeszło ści ku tera źn iejszo ści i z tera źn iejszo ści k u p rzeszło ści. S ą to d w a n ieo d w ra ca ln e e le m e n ty sta le ze sob ą p o w ią za n e i w różny sposób n a sieb ie od d ziaływ u jące. H isto r ia j e s t p rz e sz ło śc ią p od p orząd k ow an ą stru k tu ro m sp ołeczn ym , id eo lo giczn y m i p olity czn y m w za leżn o ści od czasów , w k tórych żyją i pracują h istorycy. P r z e s z ło ś ć /te r a ź n ie js z o ś ć o d g ry w a z a s a d n ic z ą rolę w p r o cesie u św ia d a m ia n ia cza su . A u tor u k azu je, iż rzadko rozróżn ien ie m ięd z y p rzeszło śc ią a te r a ź n ie jsz o śc ią j e s t n eu tr a ln e. M ożn a to za u w a ż y ć ta k że w życiu cod zien n ym , g d y rzeczy p o strz eg a n e jed n eg o d n ia n a w e t po n ied łu g im cza sie m o g ą być od b ieran e p rzez n a s ca łk iem w in n y sposób. S p ow od ow an e to je s t w p ły w em bodźców zew n ętr zn y ch , ta k ich ja k otaczające n a s sp o łeczeń stw o czy a k tu a ln e w y d a rzen ia . A u tor u b o lew a n ad fa k tem p r z ek ła m y w a n ia i p rze k ręca n ia dziejów h istoryczn ych . S p ojrzenie n a te sa m e w y d a rzen ie h isto ry cz ne z m ie n ia się w raz z epoką. W iąże się to w dużej m ierze z m o żliw o ścia m i p o zn a n ia p rzeszło śc i i sp osob u jej p o strz eg a n ia . A u tor w ro zw a ża n ia ch dodaje rów n ież trzeci w y m ia r cza so w y - p rzy szło ść i za św ię ty m A u g u sty n e m w sk a zuje n a n iero z erw a ln y z w ią z ek m ięd zy tr z e m a w y m ia ra m i z p rze w a g ą te r a ź n iejszości, lecz o różnych w ym iarach: „teraźn iejszość rzeczy m in ion ych , te r a ź n iejszo ść rzeczy obecnych, te r a ź n iejszo ść rzeczy p rzy szły ch ” (s. 232). Le G off u k azu je różne sp osob y zd efin io w a n a relacji m ię d zy p r z e szło ścią a te r a ź n ie j sz o śc ią zarów no w k o n te k ście p sych ologiczn ym , języ k o w y m , ja k i w św ia d o m ości h istorycznej.
P o strze g a n ie p rzeszło ści w e d łu g Le G offa m o żn a p od zielić n a d w a sp o so by: „teraźn iejszość j e s t u p a d k iem bądź w z n ie sie n ie m w s to su n k u do p r z eszło ści” (s. 246). W za leż n o ści od kultury, ja k i p an u jącego o k resu lu d zie w in n y sposób p o strze g a li i od b ierali w y d a rzen ia . D la jed n y c h b y ły to w zorcow e czasy, zło ty w iek p e łe n cnót, w ra żliw o ści, ep o k a w ie lk ic h przodków, d la in n ych - b yły to c z a sy zaco fa n ia i b a rb a rzy ń stw a . C ytow an y p rzez au tora T ytu s L iw iu sz, który tw orzył w c z a sa ch A u g u sta , w y ch w a la ł najbardziej o d le g łą p rzeszło ść, a czasy, w k tórych żył, u w a ż a ł za u p a d ek w sto su n k u do c za só w p rzeszłych . W XVIII w. w k u ltu rze Z achodu p r zeszło ść tra k to w a n a b y ła jak o „czasy n ie w in n o śc i i sz c z ę śc ia ”, a h isto r ia p o str z e g a n a b y ła jako w iecz n a d ekadencja. N a to m ia st w raz z o św ie c e n ie m n a d sz e d ł cza s id e i p o stę p u i zaczęto podchodzić do p rzy szło ści z ogrom nym en tu zja zm em . E n tu zja zm te n m in ą ł ju ż w połow ie XX w., g in ą c w cie n iu m ak ab ryczn ych w y d a rzeń z o k resu II w ojny św ia to w ej, fa sz y z m u i H o lo ca u stu . O dtąd w ia ra w ciągły
i n i e o d w r a c a l n y p o s t ę p p r a k t y c z n i e p r z e s t a ł a i s t n i e ć . Z a r ó w n o t e r a ź n i e j s z o ś ć , j a k i p r z e s z ł o ś ć p o s t r z e g a n e b y ł y n a d w a s p o s o b y . R a z t r a k t o w a n o j e j a k o c z a s n i e u s t a j ą c e g o s z c z ę ś c i a , k r e a t y w n o ś c i i r o z w o j u c y w i l i z a c j i , i n n y m r a z e m j a k o c z a s c a ł k o w i t e g o u p a d k u i p o h a ń b i e n i a l u d z k o ś c i . W s k u t e k p r z y s p i e s z e n i a h i s t o r i i , l u d z i e w c z a s a c h w s p ó ł c z e s n y c h z a c z ę l i c o r a z b a r d z i e j s i ę g a ć d o p r z e s z ł o ś c i w p o s z u k i w a n i u w ł a s n y c h k o r z e n i i d z i e d z i c t w a . P r z e s z ł o ś ć p o n o w n i e s t a ł a s i ę w a ż n y m e l e m e n t e m z a r ó w n o k u l t u r o w y m , j a k i e m o c j o n a l n y m w t w o r z e n i u h i s t o r i i i t o ż s a m o ś c i s p o ł e c z n e j. D r u g i r o z d z i a ł , z a t y t u ł o w a n y S t a r y , s t a r o ż y t n y ( d a w n y ) / n o w o c z e s n y, o d n o s i s i ę d o o p o z y c ji z a c h o d z ą c e j m i ę d z y d w o m a p o j ę c i a m i : d a w n y i n o w o c z e s n y , p r z e d s t a w i a j ą c o d m i e n n e p o d e j ś c i a d o o b u t e r m i n ó w n a p r z e s t r z e n i k i l k u d z i e s i ę c i u l a t . L e G o f f p r z y b l i ż a z n a c z e n i e o b u t e r m i n ó w , j a k r ó w n i e ż p o r ó w n u j e i o p i s u j e b l i s k o z n a c z n e s o b i e o k r e ś l e n i a m o d e r n i z m , m o d e r n i s m o , m o d e r n i z a c j a c z y s t y l m o d e r n i s t y c z n y . W r o z d z i a l e t r a k t u j e s i ę o z d e r z e n i u d w ó c h ś w i a t ó w - s t a r o ż y t n e g o i n o w o c z e s n e g o . C z a s n a j w i ę k s z e g o z d e r z e n i a s i ę t y c h d w ó c h o k r e ś l e ń t o e p o k a o ś w i e c e n i a , w k t ó r e j n a s t ę p u j e r o z k w i t p o s t ę p u z a r ó w n o n a u k o w e g o , j a k i t e c h n o l o g i c z n e g o . W t y m o k r e s i e n a j b a r d z ie j m o ż n a z a u w a ż y ć s t a r c i a w y s t ę p u j ą c e p o m i ę d z y „ s t a r o ż y t n i k a m i i n o w o - ż y t n i k a m i ” . P o j a w i a j ą s i ę r ó ż n e o p i n i e w z g l ę d e m w y ż s z o ś c i j e d n e g o t e r m i n u n a d d r u g i m . D a w n y s t a ł s i ę s y n o n i m e m p r z e s t a r z a ł e g o , a n o w o c z e s n y - p o s t ę p o w e g o . W e d ł u g a u t o r a r ó ż n i c a w y s t ę p u j ą c a m i ę d z y o k r e ś l e n i e m d a w n y i n o w o c z e s n y j e s t w y w o ł y w a n a w s z c z e g ó l n o ś c i p r z e z p o s t a w ę s p o ł e c z e ń s t w a . S t a r s z y m s p o ł e c z n o ś c i o m t r u d n o b y ł o z a a k c e p t o w a ć i n n o w a c j e , t y m b a r d z i e j ż e b y ł y o n e z a s ł u g ą n a s t a n i a n o w y c h c z a s ó w . T a k a p o s t a w a z w i ą z a n a b y ł a i z r e s z t ą j e s t z o b a w ą p r z e d c z y m ś n o w y m , n i e z n a n y m . R ó w n i e ż o b e c n i e m o ż n a z a u w a ż y ć d y s t a n s l u d z i s t a r s z y c h d o n o w i n e k c h o c i a ż b y t e c h n o l o g i c z n y c h . W s z y s t k o , c o b y ło z b y t n o w o c z e s n e , d l a s t a r o ż y t n i k ó w b y ł o n i e d o p r z y j ę c i a . W d a w n y c h s p o ł e c z n o ś c i a c h s t a r o ż y t n o ś ć i z a r a z e m s t a r o ś ć b y ł y u w a ż a n e z a o g r o m n y z a s z c z y t , g d y ż k o j a r z y ł y s i ę z p r a w d z i w o ś c i ą , a u t o r y t e t e m , m ą d r o ś c i ą . S t y l n o w o c z e s n y z a ś b y ł o d e r w a n i e m s i ę o d p r z e s z ł o ś c i . A u t o r s t a r a s i ę d o w i e ś ć , iż z n a c z e n i e „ s t a r y ” n i e m u s i b y ć n e g a t y w n e , a „ n o w o c z e s n y ” - p o z y t y w n e . O b a z n a c z e n i a p o s i a d a ł y z a r ó w n o p o z y ty w n y , j a k i n e g a t y w n y s e n s . N a p o t w i e r d z e n i e a u t o r o d w o ł u j e s i ę d o p r z y k ł a d u z e S t a r e g o i N o w e g o T e s t a m e n t u , w k t ó r y m w y j a ś n i a , ż e z n a c z e n i a s t a r y i n o w y o d n o s z ą s i ę d o f a k t u , iż S t a r y T e s t a m e n t j e s t w c z e ś n i e j s z y o d N o w e g o , a j a k ż e c z ę s t o o d b i e r a n e j e s t t o p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o , ż e s t a r y t o n i e u ż y t e c z n y , n i e p r z y d a t n y . W y s t ę p u j e w t y m p r z y k ł a d z i e p e w n a d w u z n a c z n o ś ć . S t a r y T e s t a m e n t j e s t w c z e ś n i e j s z y , le c z t o N o w y T e s t a m e n t p o s i a d a n o w s z e p r a w o , k t ó r e z a s t ą p i ł o s t a r e i w h i e r a r c h i i z n a j d u j e s i ę w y ż e j n i ż S t a r y T e s t a m e n t (s . 6 9 ). P r z y k ł a d t e n p o k a z u j e d w u z n a c z n o ś ć o b u t e r m i n ó w i p o k a z u j e , ż e n i e z a w s z e b i a ł y t o b i a ł y , a c z a r n y t o c z a r n y . W k o l e j n e j c z ę ś c i r o z d z i a ł u L e G o f f z a j m u j e s i ę s f o r m u ł o w a n ą n a p r z e ł o m i e X I X i X X w . i d e ą n o w o c z e s n o ś c i . M o d e r n i z m , p o w s t a ł y w X X w. w e
w n ę t r z n y r u c h , w K o ś c i e l e k a t o l i c k i m o d b i e r a n y b y ł n e g a t y w n i e i z o s t a ł p o t ę p i o n y p r z e z p a p i e ż a P i u s a X z a s p r z e c i w i a n i e s i ę t r a d y c j i , co w s e n s i e r e l i g i j n y m j e s t n i e d o p r z y j ę c i a . M o d e r n i z a c j a n a t o m i a s t w e d ł u g L e G o f f a j e s t r o z w o j e m z a c o f a n y c h k r a j ó w i i c h d r o g ą d o n o w o c z e s n o ś c i . A u t o r r o z r ó ż n i a t r z y r o d z a j e m o d e r n i z a c j i : 1. M o d e r n i z a c j ę z r ó w n o w a ż o n ą , w k t ó r e j n o w o c z e s n o ś ć n i e p o w o d u j e n i s z c z e n i a t r a d y c j i s t a r o ż y t n y c h , 2 . M o d e r n i z a c j ę k o n f l i k t o w ą , k t ó r a w d r o d z e d o n o w o c z e s n o ś c i d o p r o w a d z a d o k o n f l i k t ó w s p o ł e c z n o ś c i z w i ą z a n y c h z d a w n y m i t r a d y c j a m i , 3 . M o d e r n i z a c j ę c h w i e j n ą , k t ó r a s t a r a s i ę u t r z y m a ć r ó w n o w a g ę m i ę d z y n o w o c z e s n o ś c i ą i s t a r o ż y t n o ś c i ą . J a k o w z o r z e c m o d e r n i z a c j i z r ó w n o w a ż o n e j L e G o f f p r z e d s t a w i a J a p o n i ę , w k t ó r e j m o d e r n i z a c j a z a i n i c j o w a n a z o s t a ł a o d g ó r n i e w 1 8 6 7 r. P r z y s w o j e n i u u l e g ł y t e c h n i k i z a c h o d n i e , le c z n a d a l k u l t y w o w a n e b y ł y w a r t o ś c i w ł a s n e . W t e n s p o s ó b J a p o n i a s z y b k o p r z y ł ą c z y ł a s i ę d o c z o ł ó w k i p a ń s t w n o w o c z e s n y c h . P r z y k ł a d e m m o d e r n i z a c j i k o n f l i k t o w e j n a t o m i a s t s ą k r a j e m u z u ł m a ń s k i e , w k t ó r y c h p r o b l e m t k w i w t o ż s a m o ś c i k u l t u r o w e j . T u m o d e r n i z a c j a n i e j e s t k w e s t i ą w y b o r u , le c z w y n i k i e m i n w a z j i z a z w y c z a j z b r o j n e j . O s t a t n i m p r z y k ł a d e m j e s t m o d e r n i z a c j a c h w i e j n a i t u a u t o r w s k a z u j e n a A f r y k ę , w k t ó r e j w a r t o ś c i w n i e s i o n e p r z e z k o l o n i z a t o r ó w s ą j e s z c z e z b y t s ł a b e , b y m o g ł y z o s t a ć p r z y s t o s o w a n e p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o . A u t o r p i s z e : „ t r a d y c j a n i e p r z e c i w s t a w i a s i ę p o s t ę p o w i ; s z u k a g o , d o m a g a s i ę , p r o s i o n i e g o B o g a , a n a w e t d i a b ł a ” (s . 8 7 ). R o z d z i a ł t r z e c i , z a t y t u ł o w a n y P a m i ę ć , o d n o s i s i ę d o r ó ż n e g o r o d z a j u p a m i ę c i , p r z e m i a n , j a k i e n a s t ą p i ł y o r a z m o d n e g o p o j ę c i a „ p a m i ę c i s p o ł e c z n e j ” . L e G o f f o p i s u j e e w o l u c ję , j a k a n a s t ą p i ł a o d p a m i ę c i o r a l n e j d o p a m i ę c i p i s e m n e j , w s k a z u j ą c n a r ó ż n i c e p o m i ę d z y s p o ł e c z n o ś c i a m i p o s ł u g u j ą c y m i s i ę p a m i ę c i ą o r a l n ą a s p o ł e c z n o ś c i ą p o s ł u g u j ą c ą s i ę p a m i ę c i ą p i s a n ą . A u t o r p r z e d s t a w i a r ó w n i e ż p o j a w i a j ą c e s i ę t e n d e n c j e , k t ó r e f a w o r y z u j ą p a m i ę ć k o s z t e m h i s t o r i i , u w a ż a j ą c h i s t o r i ę z a s z t u c z n ą . A u t o r u t o ż s a m i a h i s t o r i ę z p a m i ę c i ą , k t ó r a w e d ł u g n i e g o r o z w i j a s i ę p o p r z e z p r z y p o m i n a n i e , a n a m n e z ę i z a p a m i ę t y w a n i e . P a m i ę ć , c z y li z d o l n o ś ć z a p a m i ę t y w a n i a o r a z p r z e c h o w y w a n i a i n f o r m a c j i , j e s t p r z e d e w s z y s t k i m p e w n e g o r o d z a j u f u n k c j ą p s y c h i c z n ą , d z i ę k i k t ó r e j c z ł o w i e k j e s t w s t a n i e p r z y w o ł y w a ć i n f o r m a c j e z p r z e s z ł o ś c i . K s z t a ł t o w a n i e p a m i ę c i j e s t w i ę c p r o c e s e m d ł u g o t r w a ł y m . R ó ż n e s p o ł e c z n o ś c i p r z y w o ł u j ą p a m i ę ć n a r ó ż n e s p o s o b y . A u t o r p r z e d s t a w i a k i l k a r o d z a j ó w p a m i ę c i : 1. P a m i ę ć e t n i c z n a j e s t t o p a m i ę ć w s p o ł e c z e ń s t w a c h tz w . d z i k i c h , n i e p o s ł u g u j ą c y c h s i ę p i s m e m , w k t ó r e j o g r o m n ą r o l ę o d g r y w a j ą p r z e k a z y w a n e u s t n i e m i ty , p r z y c z y m n i e j e s t t o p r z e k a z d o s ł o w n y l e c z r e k o n s t r u k c j a ; 2 . P a m i ę ć o d o r a l n o ś c i d o p i ś m i e n n o ś c i , o d p r e h i s t o r i i d o a n t y k u ; o k r e s n a z y w a n y r o z k w i t e m p a m i ę c i z w i ą z a n y j e s t z r o z p o w s z e c h n i e n i e m p i s m a i p r z e m i a n a m i p a m i ę c i z b io r o w e j , p o l e g a j ą c e j n a u p a m i ę t n i a n i u w y d a r z e ń w f o r m i e s p i s a n y c h d o k u m e n t ó w i p o w s t a w a n i a a r c h i w ó w , b i b l i o t e k ;
3 . P a m i ę ć ś r e d n i o w i e c z n a s t a n o w i r ó w n o w a g ę m i ę d z y t y m co m ó w i o n e a t y m co p i s a n e , n a s t ę p u j e p o d z i a ł p o m i ę d z y p a m i ę ć z b i o r o w ą l i t u r g i c z n ą i l a i c k ą z e s z c z e g ó l n y m u p a m i ę t n i a n i e m ś w i ę t y c h z m a r ł y c h ; 4 . R o z w ó j p a m i ę c i p i s e m n e j o d r e n e s a n s u d o n a s z y c h c z a s ó w j e s t t o o k r e s w y n a l e z i e n i a d r u k u ; 5 . P a m i ę ć w s p ó ł c z e s n a i j e j p r z e m i a n y j e s t t o r o z w ó j k o m p u t e r y z a c j i , p o j a w i e n i e s i ę p a m i ę c i e l e k t r o n i c z n e j , j a k r ó w n i e ż p o w s t a n i e f o r m p a m i ę c i n i e ś w i a d o m e j . „ H i s t o r i e p a m i ę c i z b i o r o w e j m o ż n a p o d z i e l i ć n a p i ę ć o k r e s ó w : o k r e s p r z e k a z u u s t n e g o , p r z e k a z u p i s e m n e g o d o k o n y w a n e g o z a p o m o c ą s p i s ó w l u b i n d e k s ó w [ . . . ] , o k r e s m e c h a n o g r a f i i i o k r e s p a m i ę c i e l e k t r o n i c z n e j ” (s . 1 0 5 ). L e G o f f w s k a z u j e n a c o r a z w i ę k s z ą r o l ę p a m i ę c i w p r o c e s i e k s z t a ł t o w a n i a s i ę j e d n o s t e k , i n d y w i d u a l i z m ó w . P a m i ę ć s i ę p o m n a ż a i n a b i e r a c h a r a k t e r u r o d z i n n e g o , w c z y m p o m o c n e s t a ł y s i ę z a p i s y w i d e o c z y f o t o g r a f i e . A u t o r u k a z u j e r ó w n i e ż n i e b e z p i e c z e ń s t w o j a k i e n i e s i e z s o b ą m a n i p u l o w a n i e p a m i ę c i ą z b i o r o w ą p r z e z g r u p y r z ą d z ą c e l u b t e , k t ó r e j u ż r z ą d z i ł y s p o ł e c z e ń s t w e m . T a k i e p r a k t y k i m a j ą n a c e l u p r z y p o d o b a n i e s i ę o k r e ś l o n e j g r u p i e s p o ł e c z n e j p o p r z e z m a n i p u l o w a n i e n i e k t ó r y m i w y d a r z e n i a h i s t o r y c z n y m i . W i ą ż e s i ę to z k s z t a ł t o w a n i e m ś w i a d o m o ś c i s p o ł e c z n e j , n a r o d o w e j . P r z y k ł a d e m m o ż e t u b y ć p a m i ę ć n a c j o n a l i s t ó w , k t ó r a o s i ą g n ę ł a a p o g e u m w f a s z y s t o w s k i c h W ł o s z e c h i n a z i s t o w s k i c h N i e m c z e c h . A u t o r u k a z u j e e w o l u c j ę , j a k a n a s t ą p i ł a w d r o d z e p o s t ę p u c y w i l i z a c y j n e g o i p r z y c z y n i ł a s i ę d o p o w s t a n i a r ó ż n e g o r o d z a j u p a m i ę c i . W ś r e d n i o w i e c z n e j E u r o p i e „ p a m i ę ć s p o ł e c z n a ” , a w i ę c w s z y s t k o , co j e s t p a m i ę t a n e p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o , c z y m ż y j ą r z e s z e l u d z i , c o j e s t n i e z a p r z e c z a l n i e w a ż n y m w y d a r z e n i e m d l a o g ó ł u , p r z e c h o d z i s z e r e g p r z e o b r a ż e ń . N a s t ę p u j e e t a p p a m i ę c i c h r z e ś c i j a ń s k i e j z d o m i n u j ą c ą r o l ą r e l i g i i i K o ś c i o ł a . P a m i ę ć p o d z i e l o n o n a l i t u r g i c z n ą i l a i c k ą . W t y m c z a s i e a p o g e u m o s i ą g n ę ł o u p a m i ę t n i a n i e w f o r m i e p i s e m n e j n a j w a ż n i e j s z y c h w y d a r z e ń i t w o r z e n i e s i ę w r a z z r o z k w i t e m m i a s t a r c h i w ó w m i e j s k i c h , s t r z e ż o n y c h p r z e z p r a c o w n i k ó w k o m u n a l n y c h . W c z a s i e r e n e s a n s u z a c z ę t o w y k o r z y s t y w a ć d r u k i s p i s a n e w t e n s p o s ó b d z i e j e z a c z ę ł y t r a f i a ć d o s z e r s z e j s p o ł e c z n o ś c i . W s p ó ł c z e s n e p r z e m i a n y p a m i ę c i z b i o r o w e j s t a n o w i ą p r a w d z i w ą r e w o l u c j ę . W d o b i e k o m p u t e r y z a c j i p a m i ę ć j e s t w p e w i e n s p o s ó b n i e o g r a n i c z o n a ; p a m i ę ć l u d z k a j e s t n i e s t a ł a i p l a s t y c z n a , r ó ż n e w y d a r z e n i a w z a l e ż n o ś c i o d c z a s u , j a k i o d n i c h u p ł y n ą ł , s ą o d m i e n n e i n t e r p r e t o w a n e , n a t o m i a s t p a m i ę ć e l e k t r o n i c z n a , m a s z y n o w a j e s t s t a ł a i p o d o b n a d o p a m i ę c i k s i ą ż k o w e j , u m o ż l i w i a j ą c c i ą g ł e i ł a t w e p o w r a c a n i e . P a m i ę ć - w e d ł u g a u t o r a - j e s t p i e r w i a s t k i e m b u d u j ą c y m h i s t o r i ę . B e z w z g l ę d u n a to , c z y j e s t p a m i ę c i ą o r a l n ą , p i s e m n ą c z y z b i o r o w ą z n i e j c z e r p i e s i ę h i s t o r i ę . O s t a t n i e m u , c z w a r t e m u r o z d z i a ł o w i , z a t y t u ł o w a n e m u H i s t o r i a , a u t o r p o ś w i ę c a n a j w i ę c e j u w a g i . O p i s a n y j e s t w n i m p r o c e s t w o r z e n i a h i s t o r i i j a k o r z e m i o s ł a i n a u k i . R o z d z i a ł t e n p o ś w i ę c o n y j e s t r o l i h i s t o r y k a , o s o b y t a k b l i s k i e j a u t o r o w i i j e g o w p ł y w u n a k s z t a ł t i p o d e jś c i e s p o ł e c z e ń s t w a d o h i s t o r i i .
P o c h o d z ą c y o d s t a r o g r e c k i e g o t e r m i n h i s t o r i e o z n a c z a „ w i e d z i e ć ” i p r o w a d z i o n d o i d e i „ t e n , k t ó r y w i d z i ” , j a k i „ t e n , k t ó r y w i e ” . To w i d z e n i e h i s t o r i i o p a r t e j e s t n a b a d a n i u i d o c h o d z e n i u d o n i e j . N a l e ż y p r a w i d ł o w o r o z p o z n a ć i d o k ł a d n i e z b a d a ć ź r ó d ł a i o d e jś ć o d n i e p o t r z e b n e j s p e k u l a c j i . A u t o r j e d n o c z e ś n i e n i e p r ó b u j e z a b r o n i ć w y o b r a ź n i i w iz ji . W j ę z y k a c h r o m a ń s k i c h s ło w o „ h i s t o r i a ” o z n a c z a t r z y r ó ż n e p o j ę c i a . P i e r w s z e o z n a c z a b a d a n i e d z i a ł a ń d o k o n y w a n y c h p r z e z l u d z i , d r u g i e s t a n o w i p r z e d m i o t b a d a ń , c z y l i t e g o , co d o k o n a l i l u d z i e , o s t a t n i e j e s t o p o w i e ś c i ą . W ł a ś n i e t r z e c i e p o j ę c i e z n a c z e n i a h i s t o r i a n a j b a r d z i e j n a p a w a a u t o r a o b a w ą . O p o w i e ś ć j e s t „ j a k ą ś ” h i s t o r i ą , n i e k o n i e c z n i e p r a w d z i w ą , r z e c z y w i s t ą . I o d t e g o r o d z a j u p r z e k a z y w a n i a h i s t o r i i p o w i n n o s i ę o d e jś ć . A u t o r z a u w a ż a , iż t o w ł a ś n i e h i s t o r y k o m p o w i n n o n a j b a r d z ie j z a l e ż e ć n a t y m , b y p r z e d s t a w i a n a h i s t o r i a b y ł a n a j p r a w d z i w s z a . A u t o r z a u w a ż a , iż h i s t o r y k p o w i n i e n w j a k n a j b a r d z i e j r e a l i s t y c z n y i p r a w d z i w y s p o s ó b o p i s y w a ć h i s t o r i ę i o d c i n a ć s i ę o d f o r m u ł o w a n i a t e z i h i p o t e z . J e g o z d a n i e m w y s t ę p u j e k i l k a w a ż n y c h r e g u ł , k t ó r y m i p o w i n n i k i e r o w a ć s i ę h i s t o r y c y d l a d o b r a h i s t o r i i s a m e j w s o b i e . H i s t o r y k p o w i n i e n b y ć b e z s t r o n n y i o b i e k t y w n y i w t a k i t e ż s p o s ó b d o k o n y w a ć a n a l i z y p r z e s z ł o ś c i . K r y t y c z n y w t e z a c h a u t o r k o n s e k w e n t n i e d ą ż y d o p o k a z a n i a , iż h i s t o r i a j e s t t a k a s a m ą n a u k ą j a k i n n e i t a k s a m o p o w i n n a b y ć p r z e d s t a w i o n a w o b i e k t y w n y s p o s ó b . A u t o r u k a z u j e , iż p r a c a h i s t o r y k a m a n a c e l u u c z y n i e n i e p r o c e s u h i s t o r y c z n e g o z r o z u m i a ł y m i p o j m o w a l n y m . C a ł y o s t a t n i r o z d z i a ł t r a k t u j e w ł a ś n i e o t y m , w j a k i s p o s ó b p o w i n i e n p o d c h o d z i ć h i s t o r y k d o m a t e r i a ł ó w , k t ó r e o t r z y m a ł w s p u ś c i ź n i e o d p r z e s z ł o ś c i i w j a k i s p o s ó b p o w i n i e n j e p r z e k a z a ć d a l s z e m u p o k o l e n i u . P o d c z a s p r ó b y o m ó w i e n i a w i ę z i m i ę d z y h i s t o r i ą i p a m i ę c i ą , a u t o r u k a z u j e k i l k a p r z y k ł a d ó w p o j m o w a n i a h i s t o r i i n a p r z e s t r z e n i c z a s u . F a w o r y z o w a n i e p a m i ę c i k o s z t e m h i s t o r i i b y ł o i j e s t n a d a l o b e c n e . J e s t t o w i d o c z n e w z a l e ż n o ś c i o d s t r u k t u r s p o ł e c z n y c h , i d e o l o g i c z n y c h i p o l i t y c z n y c h , w k t ó r y c h ż y j ą h i s t o r y c y . C z a s a m i „ w y g o d n i e j ” j e s t p a m i ę t a ć c o ś w t a k i a n i e i n n y s p o s ó b , u b a r w i a j ą c l u b z a t a j a j ą c p e w n e w y d a r z e n i a h i s t o r y c z n e . D l a t e g o L e G o f f z w r a c a s z c z e g ó l n ą u w a g ę n a h i s t o r i ę h i s t o r i i i r o l ę h i s t o r y k ó w w k s z t a ł t o w a n i u ś w i a d o m o ś c i s p o ł e c z e ń s t w a . Z a u w a ż a z b y t c z ę s t e i d o ś ć d o w o l n e k i e r o w a n i e h i s t o r i ą p r z e z h i s t o r y k ó w . U b o l e w a n a d p o j a w i a j ą c y m s i ę c o r a z c z ę ś c i e j „ s ł u ż a l s t w e m ” h i s t o r y k ó w n a r z e c z w ła d z y . O p i s y w a n a p r z e z a u t o r a h i s t o r i a h i s t o r i i j e s t p r z e k s z t a ł c o n ą f o r m ą t r a d y c y j n e j h i s t o r i o g r a f i i , o p i e r a s i ę o n a n a u ś w i a d a m i a n i u i b a d a n i u z w i ą z k ó w ł ą c z ą c y c h t w ó r c z o ś ć h i s t o r y c z n ą z k o n t e k s t e m d a n e j e p o k i i e p o k n a s t ę p u j ą c y c h . H i s t o r y k m u s i w a l c z y ć z f e t y s z y z a c j ą h i s t o r i i . H i s t o r i a h i s t o r i i d ą ż y d o o b i e k t y w n o ś c i i p r a w d y w p r z e k a z a c h h i s t o r y k ó w . L e G o f f s t a r a s i ę b a r d z o w n i k l i w i e p r z e d s t a w i ć t r u d n o ś c i , j a k i e n a p o t y k a j ą n a s w e j d r o d z e h i s t o r y c y i j a k t r u d n e j e s t r z e m i o s ł o h i s t o r y k a : „ P r a w a , a k t a , f o r m u ły , k r o n i k i i h i s t o r i e - t r z e b a p r z e c z y t a ć w s z y s t k i e t e r o d z a j e d o k u m e n t ó w , n i e p o m i j a j ą c a n i j e d n e g o [ ...] . H i s t o r y k n i e m a i n n e j a m b i c j i , n i ż d o b r z e z o b a c z y ć f a k t y i d o k ł a d n i e j e z r o z u m i e ć [ ...] ; s z u k a i c h i z d o b y w a
je przez d o k ła d n ą ob serw ację te k stu , ta k ja k ch em ik w sk r u p u la tn ie przepro w ad zon ych d o św ia d czen ia ch .” (s. 253). Le G off n ie chce, by osob a h isto ry k a z uczonego z o sta ła p rz ek szta łco n a w bajarza opow iadającego m ity. A utor stan ow czo od cin a się od zja w isk a p o strze g a n ia h isto r y k a jak o sęd zieg o czy tłu m acza.
W o sta tn iej c zęści ro zd zia łu Le G off od n osi się do h isto r ii w sp ółczesn ej w p rak tyce n au k ow ej, k tóra rozw ija się w a tm o sferze k ry ty k i id eologii p o stę p u i rozczarow an ia. Z w raca u w a g ę n a p ozb aw ion e w a rto ści n aukow ej p i śm ien n ictw o w y tw a r za n e pod n a c isk ie m mody. P o w sta je coraz w ięcej irracjo n a ln y ch p seu d o h isto rii, cza so p ism o tem a ty c e h istoryczn ej, w y d a w a n y ch n a m a so w ą sk a lę. A utor u k a zu je lek cew a żą ce p odejście do h isto r ii i tra k to w a n ie jej ja k o tow aru , który m o żn a n a m ia rę potrzeb zm ien ić, p rzek szta łcić. Także p ojaw ian ie się n ow ych p seu d oh istoryk ów , n iem a ją cy ch n ic w sp ó ln eg o z p ra w d ziw ą h isto r ią pow oduje od cią g n ięcie sp o łe c z e ń stw a od praw dziw ej h istorii. J a cq u es Le G off w y stę p u je przeciw ko „deprofesjonalizacji n a u k i”, ja k i „de- p rofeson ajlizacji h isto r ii”. Tego ty p u d z ia ła n ia pow odują p o w sta w a n ie k ry zy su św ia ta historyków , który to św ia t - n ie p e w n y now ej h isto r ii i rozczarow a n y p od ejściem lu d zi do h isto r ii przeżytej - popada w chaos.
R ecen zo w a n a p u b lik acja p ierw o tn ie m ia ła być je d y n ie c z ę śc ią w y d a w a nej w la ta c h sie d e m d z ie sią ty c h XX w ie k u en cyk lop ed ii, je d n a k p rzeob rażen ia n a stęp u ją ce zarów no w e fran cu sk iej, ja k i europejskiej k u ltu rze h istorycznej sk ło n iły a u to ra J a c q u e sa Le G offa do ro z sz e r ze n ia o p isa n y ch z a g a d n ień i w y d a n ia ich w całości jak o jed n ej publikacji. P ozycja w y d a n a w P o lsce po d w u d z ie stu la ta c h z a sk a k u je s w ą a k tu a ln o śc ią i u n iw e rsa ln o ścią . P r z e d sta w io n e w p ublikacji tek sty, m ające g łó w n ie funkcję inform acyjną, n ie s ą tylko p u sty m i o p isa m i, lecz sta n o w ią p op arte w ielo m a p rzy k ła d a m i i c y ta ta m i fak ty, n a s tę p u ją c e w c z a sa c h od s ta r o ż y tn o śc i po n o w o c z e sn o ść . A u tor w k ażd ym z rozd ziałów porów nuje w y d a rzen ia z k olejn ych epok, podpierając się a u to r y teta m i z relacjon ow an ych czasów .
U n iw e r sa ln o ść te k s tu m o żn a za u w a ży ć w d zisiejszy ch c z a sa c h k ażd ego d n ia, sty k a ją c się z h isto r ią i p a m ięc ią w różnych w ym iarach: p u b licy sty cz n ym , p o lity czn y m i k u ltu row ym . Z a le tą p ublikacji j e s t ta k ż e b o g a ta b ib lio g rafia, za w iera ją ca pozycje zarów no fra n cu sk ich , p olsk ich , ja k i śred n io w ieczn y ch p isa rzy -h isto ry k ó w .
W o j c ie c h S t a n k i e w i c z
