View of Dawne piśmiennictwo ukraińskie w świetle badań Ryszarda Łużnego

R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E To m XLV-XLVI, zeszyt 7 - 1997-1998

JARO SŁAW H R Y C K O W IA N K oszalin

DAWNE PIŚMIENNICTW O UKRAIŃSKIE W ŚW IETLE

BADAŃ RYSZARDA LUŹNEGO

Podsum owując dorobek naukowy Ryszarda Luźnego, należy stw ierdzić, że prezentuje on w swym bogatym zestawie poważny m ateriał źródłowy, dokume­ ntalny, bibliograficzny z dawnego piśm iennictwa ukraińskiego, a ściślej staro- ukraińskiego obejmującego twórczość od połowy wieku XVI do mniej więcej połowy XVIII stulecia. Do takich należy zaliczyć znakomite studium pt. P isa­

rze kręgu Akademii Kijowsko-M ohylańskiej a literatura polska , zarys literatu­

ry ukraińskiej, studium o dawnym piśm iennictw ie tej literatury, artykuły na­ ukowe o Teofanie Prokopowiczu, Sym eonie Połockim , Stefanie-Sym eonie

'у

Jaworskim .

Publikacje te ośw ietlają i interpretują przede wszystkim dzieje związków kulturalnych polsko-wschodniosłowiańskich, działalność literack ą p rzedstaw i­ cieli kręgu Akademii Kijowskiej powiązanych kulturow o z Polską. A le nie tylko. Sięgają one do źródeł całej epoki piśmiennictwa staroukraińskiego, wielu zagadnień szczegółowych: twórczości pisarzy, zjaw isk życia literackiego, poetyki, retoryki itd. U jm ują także tem aty, powiedzmy „czyste” , nie zawsze wygodne dla badacza ze względów na sytuację ideologiczną, a przez dyrektywy

1 Pisarze kręgu Akadem ii Kijowsko-M ohylańskiej a literatura polska. Z dziejów zw iązków kulturalnych p o lsko-w schodniosłow iańskich X V U -X V III w., K raków 1966.

2 T e n ż e, Teofan P rokopow icz a literatura polska. Z dziejów zw ią zkó w literackich polsko-ruskich na przełom ie X V II і X V III wieku, „Slavia O rie n ta lis” , 1965, nr 3, s. 331-345; t e n ż e , „Psałterz rym ow any" Sym eona Potockiego a „Psałterz D aw idów " Jana K o ch a n o w ­ skiego, tam że, 1966, nr 1, s. 3-27; t e n ż e , Stefan Jaw orski - p o e ta n iezn a n y, tam że, 1967, nr 4, s. 363-367; t e n ż e , Zarys dziejów literatury ukraińskiej, w: Ukraina. T eraźniejszość i przeszłość, K raków 1970, s. 355-401; t e n ż e , D aw ne p iśm ien n ictw o u kra iń skie a p o lskie tradycje literackie, w: Z dziejów stosunków literackich p o lsko -u kra iń skic h , W rocław 1974, s. 7-36; t e n ż e , Twórczość Stefana Jaworskiego poety ukraińsko-rosyjsko-polskiego, czyli raz je szc ze o baroku w schodniosłow iańskim , w: Języki i litera tu ry w schodniosłow iańskie, Ł ódź

m arksizm u sprow adzane do negatyw nych procesów historyczno-społecznych. Mamy tu na uwadze problem baroku ukraińskiego, kwestii religijnych i narodo­ w ościow ych. Ich podejm ow anie i sygnalizow anie przez slaw istykę polską ma tym większe znaczenie, że ukraińskie literaturoznaw stw o radzieckie, ja k już zaznaczyliśm y, ze względów ideologicznych nie wykazuje w tym względzie zainteresow ania.

Zacznijmy od baroku i od razu dodajmy, że ten kierunek literacki przez całe dziesięciolecia był traktowany w literaturoznawstwie radzieckim jako „produkt kontrreform acji”, zjawisko „reakcyjne”, „religijne”,

„konserwatywno-arystokra-A

tyczne” , a term in „barok” w ogóle nie funkcjonow ał, był praktycznie poza zainteresow aniam i4. W badaniach Ryszarda Luźnego problem atyka baroku ukraińskiego należy do najbardziej aktualnych, ciekawych i otwartych. Potrze­ ba je g o ujaw nienia i szerszego zinterpretow ania nie budziła w nim żadnych zastrzeżeń czy jakichkolw iek uprzedzeń. Badacz uważał, że barok powinien być wpisany w kontekst literatury staroukraińskiej. Stanowisko swe zaprezento­ wał i ujaw nił ju ż w pierw szych swych publikacjach. W e wspomnianej mono­ grafii o A kadem ii Kijowskiej wydanej w 1966 r. napisał:

...o tw arty p o zo staje w dalszym ciągu problem baroku w literatu rze ukraińskiej i rosyjskiej XVII і X VIII stulecia; rozw iązanie tego zagadnienia, aktualnego ju ż dziś także w literaturoznaw stw ie radzieckim , m ogłoby być znacznie przyspieszone przez w nikliw e ro zp atrzen ie działalności poetyckiej tw órców z kręgu A kadem ii, i to za­ rów no tej w języku ruskim [ukraińskim - J. H.], ja k i polskim 5.

Źródeł tego kierunku literackiego i potwierdzenia szuka autor wyżej wymie­ nionej monografii w obrębie twórczości Sym eona Połockiego, Teofana Proko­ powicza, Sym eona-Stefana Jaworskiego, w osobliwościach kultury narodowej, w wątkach chrześcijańskich, w formach artystycznych. Badacz z podziwu god­ n ą skrupulatnością penetruje kijow skie, petersburskie i m oskiewskie archiwa, studiuje rękopiśm ienne zbiory, listy i dokum enty, rękopisy polskie, łacińskie i ruskie [ukraińskie - J. H.], teksty dotąd z prem edytacją pom ijane. Ostatnio ujaw niono, że na Ukrainie dopiero na początku lat osiem dziesiątych pojawiły się głosy postulujące włączenie do piśm iennictw a ukraińskiego utworów pisa­

3 A. W. L i p a t o w, B arok i literatury wschodnioslow iańskie, „Studia Polono-Slavica- -O rientalia. A cta litte ra ria X II” , 1990, s. 38.

4 P isarze kręgu A k a d e m ii, s. 7. 5 Tam że, s. 7.

nych w języku polskim i łacińskim z XVI і XVII stulecia6. W cześniej postulat ten wysunęli badacze ukraińscy na Zachodzie .

Uważnie i bacznie przygląda się Łużny twórczości polsko-ukraińskiej Syme- ona Potockiego, analizuje jego pracow icie układane panegiryki, rozw ażania o marności świata doczesnego (Piosnki o śmierci, Zaniedbanie duszy), wiersze m oralistyczne na tematy aktualne i ujaw nia ich osobliw ości barokow e, w ska­ zuje, iż w istotny sposób dopełniają one wdzerunek Potockiego „jako poety doby baroku”, pozw alają bliżej określić jego pokrew ieństw o z barokiem . Do typowych przedstaw icieli baroku ukraińskiego zalicza badacz krakowski także Łazarza Baranowicza, który podobnie, ja k jeg o poprzednik wnosi tak nie­ odzow ną dla życia literackiego dynamikę, kulturow y ferm ent. Znam iona jego poezji, które Łużny wyróżnia jako dowód przynależności poety do baroku, są uwarunkowane swoistymi dla tego kierunku cecham i szczegółow ym i: obok wierszy o tem atyce religijnej, religijno-m oralnej w y stęp ują rym ow ane pou­ czenia, modlitwy, przypowieści, wiersze okolicznościowe, epitafia czy wreszcie wiersze, które określić by można jako „św ieckie” : o zjaw iskach przyrod­ niczych, cnotach i wadach ludzkich, chorobach i śmierci.

M iał wreszcie barok ukraiński głośnego reprezentanta, kaznodzieję i poetę Symeona Stefana Jaworskiego. Jemu pośw ięca badacz obszerny artykuł na­ ukowy, wychodząc z założenia, iż je st to poeta m ało znany i niedoceniony. Obok typowych dla baroku struktur poetyckich, drobnych w ierszy, przeplata­ nych różnymi dodatkami, ozdobami, wyróżnia Łużny panegiryki, a więc gatun­ ki produkcji baroku polskiego oraz wiersze o charakterystycznym , religijnym

O

motywie m aryjnym ,

Problem baroku jako odrębnego okresu literackiego wysunął badacz w stu­ dium Dawne piśmiennictwo ukraińskie a polskie tradycje litera c k ie '. W piątym rozdziale podsum ow ał niejako ten problem i upom niał się o prawo obyw atel­ stwa baroku twierdząc, że barok ukraiński przeszedł sw ą skom plikow aną drogę ew olucyjną od całkowitego rozkwitu na przełom ie wieku X V II і XV III, aż do etapu schyłkowego w połowie osiemnastego stu le c ia 1'. Łużny, świadomy tych osiągnięć, przejawów barokowych w obrębie kultury ukraińskiej, ich oddziel­

b A. H n a t i u k, P olsko-ukraińskie p o g ra n icze w literaturze renesansu i b aroku, w: W arszawskie Zeszyty U krainoznawcze 2. Spotkania p o lsko -u kra iń skie, W arszaw a 1994, s. 137.

7 Tam że, s. 137.

8 Stefan Jaw orski, s. 376.

9 W: Z dziejów stosunków , s. 7-36. 10 Tam że, s. 32-36.

nych kom ponentów , niektórych aspektów światopoglądowych, estetyki czy poetyki pisarzy, tw ierdzi, „iż produkcja piśm ienna tego okresu, to literatura z barokiem m ająca wiele w spólnego” 11.

Zw rócenie uwagi na barok ukraiński było ważnym wydarzeniem w dziejach polskiego ukrainoznaw stw a. Zarówno na Ukrainie, jak i w Polsce w ostatnich latach nie m ieliśm y specjalnych prac na ten temat. Prace Luźnego przerwały dość długi okres m ilczenia o baroku ukraińskim, dały okazję do „rehabilitacji” problem atyki barokow ej, były swego rodzaju impulsem do podjęcia

teoretycz-1 9 .

nej i historycznoliterackiej analizy problemów . Nie znaczy to bynajmniej, że wcześniej nie poruszano tych zagadnień, były to jednak rozważania poza Ukra­ in ą (Dm ytro Czyżew śkyj). Krok pow ażniejszy w tym kierunku na Ukrainie uczynił dopiero w 1970 r. J. B. Iwanio publikując w organie Związku pisarzy Ukrainy artykuł Про українське літ ерат урне б арокко!3. Ukraiński barok w odniesieniu do tw órczości pisarzy zachodnioeuropejskich dwa lata później rozpatrzył Dm ytro N aływ ajko14. W 1987 r. w Kijowie ukazał się tom prac zbiorow ych pt. Українське літ ерат урне барокко.

W kręgu zainteresow ań R yszarda Luźnego znalazły się również kwestie w artości chrześcijańskich literatury i tem atyka religijno-cerkiew na. Badacz krakow ski należy do nielicznych z kręgu polskich slaw istów, który uparcie drąży ten temat. D ziała tu z pew nością sfera uczuć religijnych, inspiracje kra­ kowskiego środowiska katolickiego, ale nie tylko, także zamiłowanie do praw­ dy i reguły upraw iania nauki o literaturze.

W yzyskując w swych publikacjach dorobek poprzedników , a także nowy m ateriał źródłowy wydobyty z archiwów , polski badacz zgrom adził szeroką dokum entację m ateriałow ą z piśm iennictw a ukraińskiego, wyeksponował mało znane lub całkowicie zapomniane utwory religijne Symeona Połockiego, Stefa­ na Jaworskiego, Teofana Prokopowicza, Dymitra Tuptały i in. Odnotował wiele interesujących szczegółów problematyki religijnej, często w formie skondenso­

11 T am że, s. 33.

12 Zob. W. M о к r y, U wagi o dorobku p o lsk ie j u kra in isłyki h isto ryczn o litera ckiej w ostatnim dziesięcioleciu. Stan i p o tr ze b y badań, „S lavia O rientalis” , 1977, nr 3, s. 321-334; M. I w a n e к, O badaniu ukraińskiej literatury barokow ej X V II-X V III wieku, w: Z problem ów u krainoznaw stw a, W arszaw a 1987, s. 57-65; H n a t i u k. P olsko-ukraińskie p o g ra n icze, s. 137-140. P. Р а д и ш е в с ь к и й , П о льском овні бароккові ст емми Іванові М азепи, s. 141-153.

13 „Р адян ське Л ітературозн авств о” , 1970, cz. 10, s. 41-53.

14 Д. С. Н а л и в а й к о, Українське барокко в конт екст і євр о п ей сько го ли т ер а т ур н о го п р о ц есу X V II ст ., „Радянське Л ітературозн авство”, 1972, cz. 1, s. 30-47.

wanej opinii, konkretnego faktu, komentarza źródłowego, np. Symeon Jaworski był wychowankiem jezuickich kolegiów, że propagow ał typ kaznodziejstw a polsko-łacińskiego, a Łazarz Baranowicz był zwolennikiem niezaw isłości ukra­ ińskiej cerkwi prawosławnej od patriarchy m oskiew skiego i że to on napisał m.in. wiersz o słynnym obrazie M atki Boskiej znajdującym się w C zęstocho­ wie. Autor znacznie zgłębił biografie pisarzy literatury staroukraińskiej, w ska­ zał ich stosunek do liturgii K ościoła W schodniego, C hrystusa, M atki Boskiej lub świętych, w ydobył kategorie literatury religijnej i określił jej m iejsce w obrzędzie cerkiewnym, w duchowości ówczesnej.

Badacz krakowski ubolew a, że duża część dokum entacji życia religijnej na Ukrainie jest dotychczas nie opublikow ana, dotyczy to zw łaszcza źródeł pisa­ nych i drukowanych w języku łacińskim i polskim . O m awiając tw órczość Sy- meona Jaworskiego z goryczą odnotow uje fakt: „W ytw orzyła się w ogóle sy­ tuacja wprost paradoksalna: do dziś w łaściwie [pisze to w r. 1967 - J. H.] nie wiadomo dokładnie, jak ie napraw dę wiersze wyszły spod jeg o pióra oraz, ile jeszcze jego utworów czeka na zidentyfikow anie” 15. W innym m iejscu infor­ muje, że w słownikach bibliograficznych piśm iennictw a ukraińskiego i ency­ klopediach nie odnotow uje się tytułów wielu u tw orów 16. Z żalem stw ierdza, że badacz interesujący się tw órczością Jaw orskiego niejako na nowo musi odkrywać jego u tw o ry 1' .

Z inicjatywy Luźnego częściow o zagadnienia te opracow ano, opisano i wprowadzono w obieg; szukać tych tytułów będziemy w związku z wypow ie­ dziami na tem at poezji m odlitew nej, w w ierszach „bożonarodzeniow ych”, psalmach, pouczeniach, przypow ieściach Jaw orskiego, a także w hom iliach, kom entarzach do fragm entów Biblii czy naukach moralnych u Prokopow icza.

W arto jeszcze dodać, że wysiłki naukowca krakowskiego z tego zakresu są dziś już wyraźne i nie tylko na obszarze piśmiennictwa ukraińskiego. Interesują go także kwestie narodow e, odw rotnie ja k to czyniło literaturoznaw stw o ra­ dzieckie. Eksponuje on z całą w yrazistością ukraińskie w artości narodow e, charakterystyczny dla Ukraińców język i mentalność narodow ą oraz podkreśla „swoistość” i „samodzielność” literatury ukraińskiej. Świat wschodniosłowiań- ski dla Luźnego, to świat różnorodny. A kadem ia K ijow ska to centrum życia Rusi Zadnieprzańskiej, a M oskwa - Rusi Moskiewskiej. Połocki, Prokopowicz, Jaworski m ają sw ą twórczość „ukrainną”, zw iązaną zarów no z K ijow em , jak

15 Ł u ż n y, Stefan Jaw orski, s. 365. 16 Tam że, s. 365.

i z M oskwą. B iałorusin Symeon Połocki po przejściu do M oskwy, informuje

1 Я

badacz, m usiał się uczyć „m oskiewskiej mowy literackiej” , Rusin Łazarz B aranow icz był zw olennikiem sam odzielności ukraińskiej C erkw i19, Symeon Jaworski zaś piew cą „m azepiństwa” ukraińskiego. Pamiętajmy, że część histo­ ryków literatury nie uznawała faktu istnienia narodu ukraińskiego czy białoru­ skiego20. Pisząc o dawnej literaturze w schodniosłow iańskiej Ryszard Łużny mówi wiele o bezpośrednich zdarzeniach na Ukrainie, om awia postaw ę twór­ ców, na przykład Baranow icza czy Jaworskiego, na tle ówczesnej, skompliko­ wanej sytuacji politycznej (walki narodow o-w yzwoleńcze). Cykl wierszy O w ojnie Baranowicza to konkretne wypowiedzi na ten temat i obrazy związa­ ne z burzliw ym i wypadkami okresu chm ielnicczyzny na U krainie. Akcenty patriotycznych uczuć Baranowicza występują także w kilku wierszach pisanych po polsku. Znam ienny z tego względu jest wiersz pt. Nie będzie, ja ko świat

światem Rusin Polakowi bratem, do dziś cytowany w polemicznych artykułach

na tem at stosunków polsko-ukraińskich. Dodajmy, że w ustach Baranow icza był on św iadectw em rozsądku politycznego.

W swych opracow aniach przypom niał profesor Łużny także gorzkie fakty z życia tw órców związane z ich narodow ym pochodzeniem . W ielu z nich w dość typowy dla W ielkorusów sposób (zaproszenie do M oskwy, awans, zasz­ czyty) w przęgano w m achinę m onarchistyczną, żądając w zamian lojalności. W jednym z opracowań ujawnił badacz krakowski osobistą tragedię Jaworskie­ go, autora panegiryku napisanego w 1689 r. na cześć hetmana Iwana Mazepy. A nalizując ten utwór, uwzględniając okoliczności ówczesnych wydarzeń, Łuż­ ny stwierdza, że są „to właściwie wariacje na jeden i ten sam temat: pochwała hetm ana M azepy”, i że „pochw ała ta obejm uje przeszłość i teraźniejszość, osobę hetm ana oraz jego cały ród i dom”21. Dwadzieścia lat później, po bitwie połtawskiej (1709 r.), Symeon Jaworski ju ż jako m etropolita riazański, kazno­ dzieja i poeta m oskiewski, był zmuszony nie tylko rzucić klątwę na „zdrajcę M azepę”, stronnika Szwedów, ale też pow itać rosyjskiego zwycięzcę Piotra I.

Przybysze z Kijowa, według slawisty krakowskiego, nie cieszyli się w M o­ skwie ani sympatią, ani też sami z tego powodu nie wykazywali radości. Stale podejrzew ano ich o „papieżnictw o”, o „polonocentryzm ”, o odstępstw a na

18 T e n ż e, P isarze kręgu A k a d e m ii, s. 114. 19 Tam że, s. 128.

20 I в а и ь o , П р о у к р а їн с ь к е , s. 49 21 Ł u ż n у, Stefan J a w o rsk i, s. 370.

rzecz katolicyzmu22. Dokuczała im w M oskwie nostalgia, tęsknota za Ukrainą. Nie pomagały ani godności cerkiew ne, którymi ich obłaskaw iano, ani dobra materialne. Przynajmniej niektórzy z nich odczuwali tragizm swego położenia, marzyli o spokojniejszej egzystencji. I chyba trzeba wierzyć krakow skiem u badaczowi, że opiewanie przez Jaw orskiego zwycięstw Piotra I było co

naj-9”2

mniej problem atyczne, a stopień jego szczerości praw ie żaden .

Zwróćmy jeszcze uwagę i na ten aspekt sprawy, że te pozytywne wypowie­ dzi o M azepie przez całe dziesięciolecia były nieobecne w obiegu literackim . Literaturoznaw ca ukraiński Rostysław Radyszewśkyj tw ierdzi, że te utwory były niedostępne, m ateriały nie w ykorzystane, a fakty zw iązane z pochodze­ niem i działalnością Iwana Mazepy pozostały nieznane dla pokoleń24. Rugowa­ no zresztą wówczas, a i później, nie tylko utwory o M azepie, tępiono także każdy przejaw niezależności kultury ukraińskiej. Jeszcze w pierw szej połow ie XVII stulecia z rozkazu cara moskiewskiego palono książki Kyryły Trankwilio- na. W 1690 r. na Soborze cerkiewnym potępiono utwory Połockiego, M ohyły, Galatowskiego i wspomnianego wyżej pisarza25. W 1718 r. spalono drukarnię Kijowsko-Pieczerskiej Ław ry26. T ępił ukraińskie książki Piotr I, a także no- wozbudowana drukarnia synodalna w 1721 r.27 Drukarstwo na Ukrainie przesta­ ło być czynnikiem rozwoju kultury narodow ej.

Nie zam ierzaliśm y dać w tym swoim w ystąpieniu pełnej charakterystyki prac Ryszarda Luźnego o piśmiennictwie staroukraińskim. Nie byłoby to zresz­ tą możliwe. W ybraliśmy jedynie kilka problem ów, w edług nas ważnych. W spólną ich cechą jest podejmowanie przez badacza, w okresie wzm ożonych nacisków ideologicznych, tzw. kwestii „trudnych”, nie akceptow anych przez ówczesnych ideologów. Jesteśm y przekonani, iż badania te stanow ią m ateriał cenny i potrzebny. Potrzebny tym bardziej, iż podejmujemy w dobie dzisiejszej na nowo problem dziedzictw a kulturow ego, ju ż w w arunkach niezależnego państw a ukraińskiego. 22 Tam że, s. 368. 23 Tam że, s. 369. 24 Dz. cyt., s. 143. 2 5 Р а д и ш е в с ь к и й , Історія української літ ерат ури у восьми т омах, Київ 1967, t. 1 ,8 .3 5 1 . 26 Tam że, s. 351. 27 Tam że.

СТА РА Я У К РА И Н СК А Я Л И ТЕРА ТУ РА В С В ЕТЕ И СС Л ЕД О В А Н И Й РЫ Ш А РД А ЛУЖ НОГО Р е з ю м е В статье отраж ена с больш ого количества научных трудов Рыш арда Лужного его заин­ тересованность украинской проблематикой, касающ ейся староукраинской литературы (т.е. п ериод с сер. X V I до сер. X V III в.) С реди н аучны х трудов особое вним ание заслуж ивает исследование П исатели круга К иево-М оги лян ской академ ии и польская литература (1966), О черк истории украинской литературы , а также научные статьи о Феофане Прокоповиче, Симеоне Полоцком и Стефа­ не Я ворском . Р ы ш ард Л уж ны й как и сследователь староукраин ской литературы брался за сложны е темы, которы е в п ериод усиленной пропаганды м арксистской доктрины были плохо вос­ принимаемы властями. С реди них в восточном славяноведении была, между прочим, про­ блем а украин ского барокко, религиозны е и национальны е вопросы. Таким образом учены й положил начало исследований в польской славистике над укра­ инским культурны м н аследием , опереж ая в этой сф ере украинскую науку.