Uwagi o rozwoju jaskiñ w strukturze p³aszczowinowej
Czerwonych Wierchów w Tatrach
Maria Bac-Moszaszwili*, Tomasz Nowicki*
,**
Remarks on caves development in the Czerwone Wierchy Nappe in the Tatra Mts. Prz. Geol., 54: 56–60.
S u m m a r y . The Czerwone Wierchy Nappe is the main part of the Czerwone Wierchy Massif (Fig. 1). Several big cave systems are developed in this structural unit, e.g., Wielka Œnie¿na Cave System, Kozia, Ptasia, Ma³a w Mu³owej and a lot of smaller caves. Cross-section I (Fig. 1) presents two main parts of Czerwone Wierchy Nappe — Organy and dziary units which are separated by the Organy Dislocation. Similar structure is characteristic for whole Czerwone Wierchy Nappe (Kotañski, 1963). The abundance of caves near Organy fault is a result of intensive tectonic processes in this area (see Fig. 4, cross-section II) what is visible at the western slope of the Miêtusia Valley. Further to the east (Fig. 1), so far scientists (Kotañski, 1961; Grodzicki & Kardaœ, 1989) suggested that whole the Wielka Œnie¿na Cave System is developed within the dziary Unit. Our geological cross-sections of the upper part of Miêtusia Valley, (based on Grochocka-Reæko, 1963) show that only upper, vertical parts of Wielka Œnie¿na and Œnie¿na Studnia caves are developed in the dziary Unit, similarly as the upper, vertical part of the Ma³a Cave. Lower parts of cave sys-tems are related to the Organy Dislocation and the Organy Unit. It seems that geological structure of the Czerwone Wierchy Massif is a domi-nant factor controlling the cave passages development. As a results of geological structure, the main path of water flow, at the level ca. 1000 m a.s.l., from lower parts of Wielka Œnie¿na Cave in Miêtusia Valley towards Lodowe ród³o in Koœcieliska Valley developed solely along Middle Triassic layers in a latitudinal fold turn of the Organy Unit (Ma³a £¹ka Fold, Kotañski, 1961).
Key words: Karst development, geological structures, Tatra Mts.
Problemy zwi¹zane z geologi¹ i jaskiniami masywu Czerwonych Wierchów by³y ju¿ tematem wczeœniejszych prac autorów (Bac & Grochocka, 1965; Bac-Moszaszwili i in., 1984; Bac-Moszaszwili & Jaroszewski, 1991; Nowicki,
2003). Omawiano w nich m.in. zagadnienia zwi¹zane z
wynikami badañ geologicznych w tych jaskiniach i ich inter-pretacj¹ tektoniczn¹. Zwrócono uwagê na w¹tpliwoœci, jakie nasuwaj¹ wyniki opracowañ, w niedostatecznym stopniu wi¹zanych z istniej¹cym szczegó³owym, powierzchniowym zdjêciem geologicznym (Grodzicki, 1978; Grodzicki & Kar-daœ, 1989). Mimo szczególnej mo¿liwoœci uzyskiwania danych, dotycz¹cych wg³êbnej budowy Czerwonych Wier-chów, w zwi¹zku z istnieniem w tym masywie wielu
g³êbo-kich jaskiñ, obserwacje geologiczne, poza opisami
zamieszczonymi w pracach Grodzickiego, prawie nie by³y
dokonywane. Wykonano natomiast znaczn¹ liczbê
dok³adnych pomiarów przebiegu korytarzy jaskiniowych
(Grodzicki, 1999, 2002). Ich konfrontacja z istniej¹cym
szczegó³owym powierzchniowym zdjêciem geologicznym (Rabowski, 1959; Grochocka-Reæko, 1963; Kostiukow, 1963; Szulczewski, 1963; Bac & Grochocka, 1965), sk³oni³a autorów do kontynuacji rozwa¿añ na temat interpretacji wg³êbnej budowy masywu Czerwonych Wierchów. Bior¹c pod uwagê wszystkie istniej¹ce materia³y geologiczne, auto-rzy chcieli zaprezentowaæ swoje spojrzenie, na zwi¹zek pomiêdzy rozwojem systemu krasowego Lodowego ród³a i budow¹ geologiczn¹ p³aszczowiny Czerwonych Wierchów.
Budowa geologiczna
P³aszczowina Czerwonych Wierchów buduje wiêksz¹ czêœæ masywu Czerwonych Wierchów w Tatrach. W jej ska³ach rozwinê³y siê wielkie tatrzañskie jaskinie: Wielka Œnie¿na, Œnie¿na Studnia, Kozia, Ptasia i Ma³a w Mu³owej, a tak¿e wiele mniejszych jaskiñ (ryc. 1). P³aszczowinê
tworzy zespó³ ska³ mezozoicznych kilkusetmetrowej mi¹¿szoœci od dolnego triasu do kredy.
W znacznym uproszczeniu profil ska³ mezozoicznych p³aszczowiny (formacje wieku jurajskiego i kredowego wg Lefeld i in., 1985) sk³ada siê z:
1. Warstw myophoriowych dolnego triasu — ciemnych wapieni i dolomitów z czarnymi ³upkami kampil.
2. Wapieni i dolomitów œrodkowego triasu (warstwy z Gutenstein). W znacznej czêœci p³aszczowiny znajduj¹ siê tylko warstwy ni¿szej jego czêœci — anizyku. S¹ to w dol-nej czêœci wapienie piaszczyste (cukrowate), a w wy¿szej bioturbidyty (wapienie robaczkowe), z wk³adkami dolo-mitów. W czêœci p³aszczowiny nad Dolin¹ Koœcielisk¹ jest tak¿e wy¿szy anizyk w postaci masywnych wapieni orga-nodetrytycznych. Mi¹¿szoœæ zespo³u warstw œrodkowego triasu jest bardzo zmienna; w rejonie Ma³ej Œwistówki wynosi ona poni¿ej 150 m, w Ma³ej £¹ce — ponad 450 m.
3. Wapieni jury œrodkowej. Bez niezgodnoœci k¹towej na
warstwach œrodkowego triasu zalegaj¹ wapienne osady
jury œrodkowej. Na ogó³ najni¿ej le¿¹ wapienie krynoidowe bajosu (formacja wapieni ze Smolegowej) o zmienej mi¹¿szoœci. Wystêpuj¹ one te¿ w postaci ¿y³ klastycznych w wapieniach triasowych. Równie¿ czerwone wapienie bato-nu (formacja wapienia z Krupianki) wystêpuj¹ w wype³nie-niach zag³êbieñ w starszych ska³ach i ¿y³ach klastycznych.
4. Masywnych wapieni formacji z Raptawickiej Turni, wieku od œrodkowej jury do dolnego aptu, w ni¿szej czêœci ró¿owe i zielonkawe, bulaste, wy¿ej masywne wapienie rafowe „malmo-neokomu”. Mi¹¿szoœæ 70–100 m.
5. Organodetrytycznych, masywnych wapieni urgonu(for-macja z Wysokiej Turni), mi¹¿szoœæ do 50 m (barrem, apt).
6. Formacji margli z Zabijaka, alb — ciemne, zielonka-we ³upki margliste albu-cenomanu o znacznej mi¹¿szoœci. W ich sp¹gu s¹ widoczne organodetrytyczne wapienie z glaukonitem i konkrecjami fosforytowymi.
Tylko najni¿sze dolnotriasowe warstwy czarnych ³upków (kampil) i najwy¿sze warstwy ³upkowatych margli wieku kredowego (alb), s¹ ska³ami niekrasowiej¹cymi. Pozosta³¹, zasadnicz¹ czêœæ profilu stanowi¹ ska³y wêgla-nowe z przewag¹ wapieni.
*Instytut Nauk Geologicznych, Polska Akademia Nauk, ul. Twarda 51/55, 00-818 Warszawa; tnowicki@twarda.pan.pl
**Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; tomasz.nowicki@pgi.gov.pl
P³aszczowina Czerwonych Wierchów sk³ada siê z dwóch du¿ych jednostek — wiêkszej pó³nocnej — Organów i mniejszej po³udniowej — dziarów, rozdzielonych dyslo-kacj¹ Organów, ci¹gn¹c¹ siê równole¿nikowo wzd³u¿ ca³ej p³aszczowiny, od Doliny Koœcieliskiej do Doliny Ma³ej £¹ki (Kotañski, 1963). Na powierzchni ten podzia³ p³asz-czowiny najlepiej jest widoczny na wschodnim zboczu Doliny Koœcieliskiej (Bac & Grochocka, 1965), patrz — ryc. 2, str. 87. Dyslokacja Organów, której w wielu miej-scach towarzysz¹ z³uskowania i silne rozbicie blokowe w przylegaj¹cych czêœciach obu jednostek (Grochocka-Reæko, 1963; Kostiukow, 1963), wi¹¿e siê z póŸnym etapem tekto-genezy, w którym nasuniêta ju¿ p³aszczowina deformowa³a siê pod naciskiem przesuwaj¹cych siê nad ni¹ wy¿szych mas p³aszczowinowych. Po rozdzieleniu p³aszczowiny na dwie czêœci, po³udniowa jednostka dziarów uleg³a rotacji i wciœ-niêciu w podœcielaj¹c¹ j¹ masê kredowych margli pokrywy autochtonicznej masywu tatrzañskiego. Przemawia za tym
widoczne w bloku dziarów nad Dolin¹ Koœcielisk¹ wygasa-nie ku sp¹gowi jednostki przecinaj¹cych j¹ uskoków œwiadcz¹ce tak¿e o kompakcji pod wp³ywem rozpuszczania pod ciœnieniem (Jaroszewski, 1981).
Jaskinie w rejonie dyslokacji Organów
Znaczne stektonizowanie obu jednostek w strefie dys-lokacji Organów powoduje, ¿e z ni¹ w³aœnie wi¹¿e siê
wiê-ksza czêœæ jaskiñ powsta³ych w p³aszczowinie
Czerwonych Wierchów. Na zachodnim zboczu Doliny Miêtusiej strefa dyslokacyjna Organów biegnie pocz¹tko-wo w œcianie Ma³ej Œwistówki, a nastêpnie górnej czêœci progu Wielkiej Œwistówki, na lewym zboczu Doliny Miê-tusiej w ska³kach Turni nad Dziurawem i Kazalnicy Miêtu-siej (Szulczewski, 1963; Kotañski, 1963). Na ryc. 3, na szkic tego zbocza, wykonany przez Kardasia ([W:] Gro-dzicki, 1999), zosta³y naniesione deformacje tektoniczne
ska³y osadowe (plejstocen-holocen) sedimentary rocks (Pleistocene-Holocene) eocen Eocene p³aszczowiny reglowe -mezozoiczne ska³y osadowe Subtatric Nappes p³ as zc zo wi na C zer w o nych W ier ch ów Hi g htatr ic Nap p e -C ze rwon e Wi er chy N app e jednostka Organów Organy Unit jednostka dziarów dziary Unit autochton
(pokrywa mezozoicznych ska³ osadowych na masywie tatrzañskim) Mezozoic rocks covered Crystalline massif
p³ as zc zo w ina G ie w on tu Hi g htatr ic Nap p e -Gie w on t N ap pe ska³y osadowe sedimentary rocks ska³y krystaliczne crystalline rocks Dolina Str¹ ¿ysk a Dolina zaBram k¹ Ma³ej £¹ki Doli na Miê tus ia Dolina Koœcie liska Miê tusia Valley Dolina Mu³owa Dolina Litworowa Dolina Ma³o³¹czniak Kopa Kondracka Giewont Œwistówka Ni¿nia Wy¿nia Wielka Turnia NiedŸwiedŸ Kobylarz Prze³êcz Kondracka Siad³a Turnia Prze³êcz Ma³o³¹cka Hruby Regiel Ma³y Regiel Przys³op Mietusi S k o ruœ ni ak Wi elka Polana Ma³ o³¹ck a Grzybowiec Piec G³adkie Up³aziañskie Dziu rawe Ma³y Giewont Wielka Œwistówka Wantule Œwistó wka Ma³ a Jaworzynka Krzesanica Ciemniak KIRY NÊDZÓWKA GRONIK III V III IV IV II II I I V 1 – MroŸna 2 – Kozia 3 – Naciekowa nasuniêcia tektoniczne overthrusts II II linie przekrojów cross-sections dyslokacja Organów Organy fault szlaki turystyczne tourist paths WARSZAWA 20° 50° E W 4 – Czarna 5 – Za Siedmioma Progami 6 – Wysoka 7 – Miêtusia Wy¿nia 8 – Miêtusia 9 – Marmurowa 10 – Ma³a w Mu³owej 11 – Ptasia Studnia 12 – Litworowy Dzwon 13 – Wielka Litworowa 14 – Wielka Œnie¿na 15 – Ma³o³¹cka Jaskinie: Caves: Str¹¿ysk a Valle y Valle y Ma³ej £¹ki Va lley Valley Koœcie liska ZaBram k¹
Ryc. 1. Budowa geologiczna Czerwonych Wierchów wg Bac-Moszaszwili i G¹sienicy-Szostak (1990) ze schematyczn¹ lokalizacj¹ jaskiñ; skala 1 : 30 000
Fig. 1. General geological structure and important caves in the Czerwone Wierchy Massif after Bac-Moszaszwili and G¹sienica-Szostak (1990); 1 : 30,000 scale
typu ³usek wystêpuj¹ce w obrêbie dyslokacji Organów. Autorzy pos³u¿yli siê publikacjami Kostiukowa (1963), Szulczewskiego (1963), a tak¿e danymi Kardasia i Luty ([W:] Grodzicki,1999), dotycz¹cymi rodzajów ska³ w przyotworowych czêœciach opisywanych st¹d jaskiñ. Stre-fa dyslokacji Organów jest tu z³uskowana i silnie zbrekcjo-wana. W rejonie tym, obecnych Turni nad Dziurawem, w plejstocenie nast¹pi³a bardzo znaczna dezintegracja mro-zowa spêkanych ska³. Nast¹pi³ wówczas obryw wielkiej masy skalnej, która zsunê³a siê po zboczu Dziurawego, tworz¹c blokowisko Wantuli (morena powierzchniowa pochodzenia obrywowego — Klimaszewski, 1988).
W najwy¿szej czêœci ska³ek, widocznych na ryc. 3 znajduje siê pionowa jaskinia Marmurowa, rozpoczynaj¹ca siê g³êbok¹ studni¹. Jej geologia zosta³a opisana przez Gro-dzickiego i Kardasia (1989). Znajduje siê tam odwrócona i z³uskowana seria ska³ od triasu do kredy jednostki dziarów, s¹siaduj¹ca z dyslokacj¹ Organów (Kotañski, 1963). Obok podobn¹ studniê tworz¹ najwy¿sze partie niedawno odkrytej Jaskini Ma³ej (Antkiewicz, 2004). Nie s¹ nam znane bezpo-œrednie obserwacje geologiczne z tej jaskini, ale niew¹tpliwie jej górna, pionowa czêœæ powsta³a, podobnie jak jaskinia Marmurowa, w z³uskowanym zespole odwróconych warstw wapieni triasu, jury i kredy jednostki dziarów przy jej kon-takcie z dyslokacj¹ Organów (ryc. 4, przekrój I). Ponad zespo³em korytarzy nazwanym „Czarnym L¹dem”, ok. 1450 m n.p.m., wed³ug opisu odkrywców (Antkiewicz, 2004), pojawiaj¹ siê czarne ³upki. S¹ to niew¹tpliwie ³upki dolnotria-sowe, co œwiadczy³oby o przecinaniu w tym miejscu przez korytarze jaskiniowe dyslokacji Organów (ryc. 4, przekrój I).
Ni¿sze partie jaskini mog¹ natomiastwi¹zaæ siê ze sp¹gow¹
czêœci¹ p³aszczowiny Czerwonych Wierchów na jej kontak-cie z niekrasowiej¹cymi ska³ami pod³o¿a; st¹d najprawdopo-dobniej w jaskini bierze siê obecnoœæ na tym poziomie podziemnego cieku (rzeka „Nil” Antkiewicz, 2004).
Dalej ku wschodowi, w Kozim Grzbiecie schodz¹cym ku pó³nocy ze szczytu Krzesanicy (ryc. 4, przekrój II) dysloka-cja Organów przebiega doœæ p³asko, ods³aniaj¹c siê w górnej czêœci progu Wielkiej Œwistówki (Bac i in., 1984). W silnie stektonizowanej jednostce dziarów znajduje siê rozga³êzio-ny system Jaskini Koziej (Grodzicki & Kardaœ, 1989). Nato-miast górn¹ czêœæ jednostki Organów w strefie dyslokacji Organów przecina Jaskinia Ptasia, której geologia równie¿ zosta³a opisana przez Grodzickiego i Kardasia (1989).
Przekrój geologiczny przez grzbiet Ma³o³¹czniaka (ryc. 4, przekrój III) by³ wczeœniej konstruowany przez Kotañskiego (1961), a tak¿e Grodzickiego i Kardasia (1989). Po³udniowa jego czêœæ zosta³a przez nas narysowa-na wed³ug tych ostatnich autorów, którzy wykonarysowa-nali obser-wacje geologiczne w Jaskini Wielkiej Litworowej w Kotle Litworowym. Jak jest to widoczne na przekroju (ryc. 4, przekrój III), jaskinia nie znajduje siê w obrêbie ska³ nale¿¹cych do p³aszczowiny Czerwonych Wierchów, lecz w górnej czêœci synklinalnej struktury w obrêbie pokrywy osadowej masywu Tatr (autochtonu), nazwanej przez Kotañskiego (1963) parautochtonicznym fa³dem Sto³ów. Ta sama struktura jest widoczna w obrêbie kredy Hali Pisa-nej (synklina PisaPisa-nej), natomiast w Kotle Litworowym obejmuje ona tak¿e warstwy jury i triasu, dla których Grodzicki i Kardaœ (1989) przyjêli nazwê „jednostki Wielkiej Litworowej”. Zarówno Kotañski (1963), jak i Grodzicki z Kar-dasiem (1989) na tym samym przekroju przez Ma³o³¹czniak zamieszczaj¹ obserwacje geologiczne wykonane w odkrytym w 1959 r. systemie krasowym Wielkiej Œnie¿nej (Rudnicki, 1961). Przyjmuj¹ oni, ¿e jaskinia przebiega pocz¹tkowo w ska³ach œrodkowego triasu, póŸniej zaœ dolnego triasu jednostki dziarów a¿ do g³êbokoœci poni¿ej 1100 m n.p.m.
Obecnie, kiedy dla systemu krasowego Wielkiej Œnie-¿nej–Lodowej Litworowej wykonano dok³adny przestrzen-ny plan (Bartoszewski, 2000), po jego umieszczeniu w odpowiedniej czêœci Doliny Ma³ej £¹ki okazuje siê, ¿e nie mo¿na go w ca³oœci przedstawiaæ na jednym przekroju geo-logicznym. Wynika to z szybko zmieniaj¹cej siê budowy geologicznej i skrêcania dyslokacji Organów w dolinie Ma³ej £¹ki ku po³udniowemu-wschodowi, pod Kopê Kon-drack¹. Widoczne na blokdiagramie ryc. 1 otwory Wielkiej Œnie¿nej i Lodowej Litworowej s¹ oddalone od siebie o kil-kaset metrów. Pos³uguj¹c siê materia³ami z pracy Grochoc-kiej-Reæko (1963) i zestawiaj¹c je z planem systemu jaskiniowego Wielkiej Œnie¿nej (Grodzicki, 2002; Barto-szewski, 2000), autorzy wykonali jeszcze dwa przekroje geologiczne: jeden przez szczyt Ma³o³¹czniaka — jaskiniê Œnie¿n¹ Studniê–Ni¿n¹ Œwistówkê (IV), drugi przez prze³êcz Ma³o³¹ck¹–Wielk¹ Œnie¿n¹–Ni¿n¹ Œwistówkê (V). W Dolinie Ma³ej £¹ki dolny otwór jaskini Wielkiej Œnie¿nej znajduje siê kilkadziesi¹t metrów nad dyslokacj¹
Organów. Pionowe studnie górnej czêœci jaskini
wykszta³cone w ska³ach œrodkowego triasu jednostki dziarów na poziomie ok. 1400 m n.p.m. dochodz¹ do wielkiej stromej szczeliny równoleg³ej do warstw (Gro-dzicki, 2002). Z zestawienia planu jaskini z powierzchnio-wym opracowaniem geologii rejonu Wy¿niej Œwistówki (Grochocka-Reæko, 1963) wynika jednoznacznie, ¿e szczelina ta, wzd³u¿ której rozwin¹³ siê poziomy korytarz „Wodoci¹g”, wi¹¿e siê z dyslokacj¹ Organów. Ni¿sza czê-œæ jaskini, opadaj¹ca stromo w dó³ ku po³udniowi (na g³êb. miêdzy 1400 i 1100 m n.p.m.) jest rozwiniêta w obrêbie ska³ dolnotriasowych i jest równie¿ zbie¿na z kierunkiem dyslokacji Organów. Najprawdopodobniej przebiega ona ju¿ w jednostce Organów, wykorzystuj¹c jej sp¹gow¹, dol-notriasow¹ czêœæ (ryc. 5, przekrój V). Bia³e wapienie, tak¿e obserwowane w tej strefie s¹ ju¿ prawdopodobnie zwi¹zane z najwy¿sz¹ stratygraficznie czêœci¹ jednostki dziarów (malmo-neokom lub urgon). S¹ one wciœniête blokowo w warstwy dolnotriasowe w strefie dyslokacji Organów. Z podobn¹ sytuacj¹, w tej strefie dyslokacyjnej, mamy do czynienia na zboczu Ma³o³¹czniaka nad Wy¿ni¹ Œwistówk¹ (Grochocka-Reæko, 1963). Wi¹zanie w dotych-czasowych interpretacjach (Kotañski, 1961; Grodzicki & Kardaœ, 1989) ska³ dolnotriasowych w tej jaskini z jed-nostk¹ dziarów wynika³o, naszym zdaniem, z nanoszenia planu jaskini na przekrój geologiczny wschodniego zbocza Kot³a Litworowego, a nie Wy¿niej Œwistówki, a tak¿e z wczeœniejszych, niezbyt precyzyjnych pomiarów przebie-gu korytarzy w systemie Wielkiej Œnie¿nej.
Ze Œnie¿nej Studni nie s¹ nam znane obserwacje geolo-giczne. Przekrój IV na ryc. 5 jest efektem po³¹czenia
powierzchniowego zdjêcia geologicznego
Grochoc-kiej-Reæko (1963) z planem jaskini. Podobnie jak w Wiel-kiej Œnie¿nej górna pionowa studnia znajduje siê w jednostce dziarów i na g³êb. ok. 1300 m n.p.m. prawdopo-dobnie dochodzi do dyslokacji Organów; w tym miejscu bowiem rozwija siê wielki poziomy korytarz, podobnie jak „Wodoci¹g” w Wielkiej Œnie¿nej. I tutaj ni¿sza czêœæ jaski-ni prawdopodobjaski-nie rozwija siê ju¿ w jednostce Organów.
Na schematycznej mapce (ryc. 5) przedstawiono linie przekroju przez grzbiet Ma³o³¹czniaka (III), przez szczyt Ma³o³¹czniaka–Œnie¿n¹ Studniê–Ni¿n¹ Œwistówkê (IV) i przez Prze³êcz Ma³o³¹ck¹–Wielk¹ Œnie¿n¹–Ni¿n¹ Œwistówkê (V). Wrysowano te¿ ukoœny przebieg dyslokacji Organów w tym miejscu. Obok zosta³ pokazany schematyczny plan czê-œci systemu Wielkiej Œnie¿ej znajduj¹cych siê w s¹siedztwie tych przekrojów. Przebieg dyslokacji na obu przekrojach
przedstawiono wed³ug materia³ów z pracy Grochockiej-Reæko (1963). Ze schematu wynika, ¿e w tych wielkich jaskiniach pionowe studnie i obszerne sale ich gór-nych czêœci znajduj¹ siê w jedno-stce dziarów (gdzie przewa¿aj¹ warstwy stromo stoj¹ce, a litolo-gicznie oprócz warstwowanych wapieni i dolomitów œrodkowego triasu tak¿e masywne wapienie jury i kredy). Zdaniem autorów, ze stref¹
dyslokacji Organów mog¹ siê
wi¹zaæ korytarze biegn¹ce wzd³u¿ rozci¹g³oœci dyslokacji — poziome, ale tak¿e strome. Odcinki dolne, gdzie dominuj¹ ³agodniej pochylo-ne i poziome zespo³y korytarzy, czêsto równole¿nikowe, przebiega³yby ju¿ w jednostce Organów (w jej czêœci po³udniowej, zbudowanej z warstw
œrodkowotriasowych, tworz¹cych równole¿nikowy skrêt fa³dowy). [m n.p.m.] [m a.s.l.] [m n.p.m.] [m a.s.l.] Twardy Up³az Jaskinia Marmurowa
Marmurowa Cave Jaskinia Ptasia Studnia
Ptasia Studnia Cave
Dziurawe Jaskinia Miêtusia Miêtusia Cave Wantule J Ma³a w Mu³owej od 0 do -350 m askinia
Ma³a w Mu³owej Cave from 0 to -350 m JaskiniaKozia Kozia Cave Ma³o³¹czniak NiedŸwiedŸ Jaskinia Wielka Litworowa Wielka Litworowa Cave
N - S N - S N - S I III Ko z i G rz b i et II Krzesanica Wielka Œwistówka 1300 1800 1700 1600 1500 1400 1000 1100 1200 1900 1300 2200 2100 2000 1900 1800 1700 1600 1500 1400 1000 1100 1200 [m n.p.m.] [m a.s.l.] 1300 2200 2100 2000 1900 1800 1700 1600 1500 1400 1000 1100 1200 D o l i n a M iê t u s i a M êi t u s i a Va ll e y
dolny trias, „kampil” Lower Triassic, “Campilian” œrodkowy trias Middle Triassic dolna kreda „urgon” (formacja wapieni z Wysokiej Turni) Lower Cretaceous (“Urgonian”, Wysoka Turnia Formation) kreda „alb”(formacja margli z Zabijaka) Cretaceous (“Albian”, Zabijak Formation)
ska³y krystaliczne (granity i gnejsy) p³aszczowiny Giewontu crystalline rocks (granites and gneisses) in the Giewont Nappe
p³aszczowina reglowa Subtatric nappe
nasuniêcia i uskoki overthrusts and faults
jaskinie caves szlaki turystyczne touristic paths
górna jura - dolna kreda „malmo-neokom” (formacja wapieni z Raptawickiej Turni) Upper Jurassic - Lower Cretaceous
(“Malmian-Neocomian”, Raptawicka Turnia Formation) œrodkowa jura (formacje wapienia
ze Smolegowej i Krupianki) Middle Jurassic (Smolegowa and Krupianka Formations)
dyslokacja Organów Organy fault obryw skalny rock failure
Ryc. 4. Przekroje geologiczne Twardy Up³az–Wantule (I), Krzesanica–Dolina Miêtusia (II) wzd³u¿ grzbietu Ma³o³¹czniaka (III) (lokalizacja przekrojów na ryc. 1)
Fig. 4. Geological cross-sections of the Czerwone Wierchy Massif: Twardy Up³az–Wantule (I), Krzesanica–Miêtusia Valley (II) and along Ma³o³¹czniak crest (III) (location of cross-sections is shown in the fig. 1)
14 23 Próg Mu³owy Kazalnica Miêtusia Twarde Spady Twarda Œciana
Turnie nad Dziurawem Harnasiowe
Czuby DziurawaBaszta
Wielka Œwistówka
Dziurawe
Ma³a Œwistówka
SE NW
œrodkowa jura (formacje wapienia ze Smolegowej i Krupianki) Middle Jurassic (Smolegowa and Krupianka Formations) œrodkowy trias
Middle Triassic
górna jura - dolna kreda „malmo-neokom” (formacja wapieni z Raptawickiej Turni) Upper Jurassic – Lower Cretaceous (“Malmian-Neocomian”, Raptawicka Turnia Formation) dolna kreda „urgon” (formacja wapieni z Wysokiej Turni)
Lower Cretaceous (“Urgonian”, Wysoka Turnia Formation)
nasuniêcia i uskoki overthrusts and faults Jaskinie:
Caves:
dyslokacja Organów Organy fault
22 – Jaskinia pod Wierchem 23 – Jaskinia Marmurowa 24 – Jaskinia Lodowa Miêtusia 25 – Œnie¿ny Awen 26 – Komin w Kazalnicy Miêtusiej 27 – Schron pod Okapami 28 – Jaskinia Lodowa Mu³owa 15 – Schron pod Twardymi Spadami
16 – Schron przy Studni 17 – Studnia za Murem 18 – Studnia w Kazalnicy 19 – Zielone Kominy 20 – Górne Kominy 21 – Schron nad kominami 8 – Jaskinia przy Grzêdzie
9 – Omsza³a Szczelina 10 – Zawaliskowy Korytarz 11 – Jasiowa Dziura 12 – Krucha Szczelina 13 – Jaskinia nad Zaciskiem 14 – Jaskinia Lodowa w Twardych Spadach 1 – Piwnica Miêtusia
2 – Studnia w Dziurawem 3 – Dziura nad Studni¹ 4 – Dziura w Kominie 5 – Zimny Awen 6 – Harnasiowa Szczelina 7 – Korytarz nad Dziurawem
Ryc. 3. Budowa geologiczna i rozmieszczenie otworów jaskiñ zachodniego zbocza Doliny Miêtusiej
Wnioski
Z przeprowadzonych analiz wynika, ¿e budowa geolo-giczna p³aszczowiny Czerwonych Wierchów mia³a decy-duj¹cy wp³yw na powstanie najwiêkszego w Polsce systemu krasowego — Systemu Lodowego ród³a. Szcze-góln¹ rolê w rozwoju systemu krasowego mog³a tu odgry-waæ silnie stektonizowana strefa dyslokacji Organów, dziel¹ca p³aszczowinê na dwie du¿e jednostki tektoniczne. Analizuj¹c budowê geologiczn¹ p³aszczowiny na kolej-nych przekrojach geologiczkolej-nych masywu Czerwokolej-nych Wierchów doszliœmy do wniosku, ¿e odp³yw wód kraso-wych z Doliny Ma³ej £¹ki na poziomie ok. 1000 m n.p.m. do Lodowego ród³a w Dolinie Koœcieliskiej mo¿e odbywaæ siê wy³¹cznie w obrêbie jednostki Organów p³aszczowiny
Czer-wonych Wierchów. Takiemu przep³ywowi sprzyja³aby budo-wa geologiczna tej jednostki — wystêpobudo-wanie wzd³u¿ jej rozci¹g³oœci równole¿nikowego skrêtu fa³dowego (fa³du Ma³ej £¹ki — Kotañski, 1961). Przep³yw wód podziemnych wzd³u¿ systemu krasowego powsta³ego w wapieniach i dolo-mitach buduj¹cych ten skrêt fa³dowy jest bowiem znacznie u³atwiony. Nie zachodzi wówczas potrzeba hydraulicznego wi¹zania jednostki dziarów z Lodowym ród³em na tym poziomie za pomoc¹ hipotetycznych powierzchni tektonicz-nych (vide Grodzicki & Kardaœ, 1989), które przebiegaj¹ czê-œciowo w obrêbie margli albu, bêd¹cych w zasadzie horyzontem nieprzepuszczalnym dla wód.
Z powy¿szych rozwa¿añ wynika, ¿e mimo bezpoœred-niej dostêpnoœci jaskiñ dla badañ geologicznych, wg³êbna budowa masywu Czerwonych Wierchów wci¹¿ nie jest dostatecznie poznana. Ma ona jednak zasadnicze znacze-nie dla prac nad tym najwiêkszym w Polsce systemem kra-sowym. Jest wiêc niezwykle po¿¹dane, aby geolodzy, szczególnie m³odzi, bior¹cy udzia³ w sportowej eksploracji jaskiñ tego obszaru, w³¹czyli siê w badania geologiczne, tak istotne zarówno dla ustalenia budowy i w³êbnego zasiê-gu poszczególnych czêœci struktury geologicznej Czerwo-nych Wierchów, jak i znaczenia tej struktury w ca³oœci problematyki systemu krasowego Lodowego ród³a.
Literatura
ANTKIEWICZ A. 2004 — Ma³a wielka dziura. Tatry 1(7): 54–61. BAC-MOSZASZWILI M. & G¥SIENICA- SZOSTAK M. 1990 — Tatry Polskie, przewodnik geologiczny dla turystów. Wyd. Geol. BAC M. & GROCHOCKA K. 1965 — Budowa fa³du Czerwonych Wierchów na wschodnim zboczu Doliny Koœcieliskiej w Tatrach. Acta Geol. Pol., 15: 331–354.
BAC-MOSZASZWILI M. & JAROSZEWSKI W. 1991 — Tektonika Masywu Czerwonych Wierchów w œwietle obserwacji z jaskiñ — dys-kusja. Ann. Soc. Geol. Pol., 61: 97–100.
BAC-MOSZASZWILI M., JAROSZEWSKI W. & PASSENDORFER E. 1984 — W sprawie tektoniki Czerwonych Wierchów i Giewontu w Tatrach. Ann. Soc. Geol. Pol., 52: 67–88.
BARTOSZEWSKI D. 2000 — Przestrzenny model Systemu Wielkiej Œnie¿nej. http://panda.bg.univ.gda.pl/~dbart/index_d.html
GROCHOCKA-REÆKO K. 1963 — Budowa geologiczna Wy¿niej Œwistówki. Acta Geol. Pol., 13: 239–270.
GRODZICKI J. 1978 — Nowe elementy strukturalne jednostki Orga-nów miêdzy Dolin¹ Koœcielisk¹ i Dolin¹ Miêtusi¹. Kras i Speleologia, 11: 77–83.
GRODZICKI J. & KARDAŒ R. 1989 — Tektonika masywu Czerwo-nych Wierchów w œwietle obserwacji z jaskiñ. Ann. Soc. Geol. Pol., 59: 275–293.
GRODZICKI J. (red.) 1999 — Jaskinie Tatrzañskiego Parku Narodo-wego. t. 7. Pol. Tow. Przyjació³ Nauk o Ziemi.
GRODZICKI J. (red.) 2002 — Jaskinie Tatrzañskiego Parku Narodo-wego. t. 9. Pol. Tow. Przyjació³ Nauk o Ziemi.
JAROSZEWSKI W. 1981 — Tektonika uskoków i fa³dów. Wyd. Geol. KLIMASZEWSKI M. 1988 — RzeŸba Tatr Polskich. PWN.
KOSTIUKOW J. 1963 — Zdjêcie geologiczne Wielkiej Œwistówki oraz Kot³a Mu³owego i Litworowego. Acta Geol. Pol., 13: 223–238. KOTAÑSKI Z. 1961 — Tektogeneza i rekonstrukcja paleogeografii pasma wierchowego w Tatrach. Acta Geol. Pol., 11: 187–476. KOTAÑSKI Z. 1963 — Nowe elementy budowy masywu Czerwonych Wierchów. Acta Geol. Pol., 13: 149–198.
LEFELD J. GADZICKI A. IWANOW A. KRAJEWSKI K. & WÓJCIK K. 1985 — Jurassic and Cretaceous lithostratigraphic units of the Tatra Mountains. Studia Geol. Pol., 84: 1– 93.
NOWICKI T. — 2003. Ewolucja jaskiñ systemu Lodowego ród³a w œwietle datowania nacieków jaskiniowych metod¹ uranowo-torow¹. Arch. ING PAN.
RABOWSKI F. 1959 — Serie wierchowe w Tatrach Zachodnich. Pr. Inst. Geol., 27.
RUDNICKI J. 1961 — Eksploracja Jaskini Œnie¿nej. Prz. Geol., 9: 65. SZULCZEWSKI M. 1963 — Budowa geologiczna Ma³ej Œwistówki. Acta Geol. Pol., 13: 199–222.
1300 2200 2100 2000 1900 1800 1700 1600 1500 1400 1000 1100 1200 1300 2200 2100 2000 1900 1800 1700 1600 1500 1400 1000 1100 1200 N - S N - S [m n.p.m.] [m a.s.l.] Prze³êcz Ma³o³¹cka Ma³o³¹cka Pass [m n.p.m.] [m a.s.l.] Prze³êcz Ma³o³¹cka Ma³o³¹cka Pass Ni¿nia Œwistówka Ni¿nia Œwistówka M a³o³ ¹czni ak Ni¿nia Œwistówka
Jaskinia Œnie¿na Studnia Œnie¿na Studnia Cave
Jaskinia Wielka Œnie¿na Wielka Œnie¿na Cave IV IV V Ma³o³¹cka Prze³êcz Ma³o³¹cka Pass Ma³o³¹czniak 2095,6 m n.p.m. Ma³o³¹czniak IV III V V N - S Prze Ma³o Ma³o³¹c Ni¿nia Œwistówka
Jaskinia Œnie¿na Studnia Œnie¿na Studnia Cave
Jaskinia Wielka Œnie¿na Wielka Œnie¿na Cave IV Ma³o³¹cka Prze³êcz Ma³o³¹cka Pass Ma³o³¹czniak 2095,6 m n.p.m. Ma³o³¹czn V Jaskinia Nad Kotlinami Nad Kotlinami Cave Ni¿nia Œwistówka
OBJAŒNIENIA JAK NA RYC. 4 EXPLANATIONS LIKE IN FIG. 4
DYSLOKA CJAORGAN ÓW ORG ANY FAULT Jaskinia WielkaŒnie¿na Wielka Œnie¿na Cave Jaskinia Œnie¿na Studnia Œnie¿na Studnia Cave
Ryc. 5. Przekroje geologiczne: IV — Ma³o³¹czniak–Ni¿nia Œwistówka, V — Prze³êcz Ma³o³¹cka–Ni¿nia Œwistówka, ze schematyczn¹ lokalizacj¹ przekrojów III, IV i V; zestawienie przekrojów IV i V. Objaœnienia na ryc. 4
Fig. 5. Geological cross-sections Ma³o³¹czniak–Ni¿nia
Œwistówka (IV) and Ma³o³¹cka Pass–Ni¿nia Œwistówka (V) with the schematic location of the cross-sections III, IV and V; com-piled cross sections IV i V. Explanation on fig. 4
Ci em ni ak Kr ze sa ni ca Ma ³o ³¹ cz nia k Gi ew on t ¯leb nad Pisan¹ W¹ wó zK rak ów G³ ad ki e Up ³a zi añs kie
