"Dzieje nauki polskiej", Maciej Iłowiecki, Warszawa 1981 : [recenzja]

R E C E N Z J E

M aciej I ł o w i e c k i : D zieje na#/« polskiej. W arszawa 1981 W ydawnictw o In ter­ press 376 ss. 26 tabl.

Dla środow iska specjalistów jest zaw sze pew nego rodzaju zaskoczeniem , gdy outsider dokonuje tego, czego oni sam i dotąd w kształcie skończonym nie do­ konali. Toteż należy spodziew ać się, że Dzieje nauki polskiej Macieja Iłow ieckiego nie zostaną zbyt łask aw ie potraktow ane przez zaw odow ych historyków nauki. Fakt, że Iłow iecki m ógł już opierać się na Historii nauki polskiej pod redakcją Bogdana Suchodolskiego, nie zm ienia tu zbyt w iele. W ch w ili w ydania D ziejów i w ch w ili pisania niniejszej recenzji Historia jest jeszcze, niestety, ciągle nieukończona. Tym ­ czasem zaś Iłow iecki przedstaw ił pierw szy w spółczesny i kom pletny zarys roz­ w oju nauki polskiej. Trzeba by w ykryć w tej książce zupełnie elem entarne błędy, aby uznać, że w niczym nie w ypełnia ona tej luki, jaką po latach w ypełn i za­ pewne Historia nauki polskiej. Pom ijając w szelk ie oczyw iste i nieoczyw iste różnice i podobieństwa m iędzy oboma w ydaw nictw am i można odtąd uznać, że historia p ol­ skiej nauki została już napisana. U dało się to autorowi pracującemu sam otnie, znanemu dotychczas przede w szystkim z twórczości publicystycznej.

I okoliczności powstania, i konkurencyjność D ziejów nauki polskiej, zachęcą więc krytyków do ostrego w ytyk ania Iłow ieckiem u popełnionych błędów. W *ej sytuacji paść mogą rów nież zarzuty nieuprawnione. Poniew aż należy przew idyw ać trudności ze znalezieniem entuzjastów tej książki (od nuty zachw ytu w olna będzie i ta recenzja), w arto m oże na w stępie zastanow ić się, przed jakim i zarzutami Iło ­ w ieckiego pow inien chronić sam zam ysł pisarski i jego konsekw entna realizacja.

Dzieje zaprzeczają podstaw ow ej, choć chyba niepisanej zasadzie historiografii

syn tez, aby w szystk ie epoki (okresy, style, prądy) traktow ać z jednakową uwagą. Iłow ieck i zachow uje się w ięc bardziej jak popularyzator nauki w spółczesnej niż jak historyk, skupia się bowiem na XIX, a zw łaszcza X X w. Byłoby to n a ­ ganne, gdyby n ie było tak łatw e do obrony: mamy przecież do czynienia z takim działem kultury, którego znaczenie w zrosło niepom iernie w czasach najnowszych, a w każdym razie — który dostarczył obfitszego m ateriału źródłowego z ostatnich stuleci niż z dawniejszych. Autor zastrzega się, że dzieje nauki X X w . traktuje selektyw nie, a przecież i tak zajm ują one w yjątkow o dużo, bo 100 stron w książce liczącej — bez indeksów i przedm owy — stron ponad 300. Ponadto autor zapo­ wiada bardziej w yliczający tryb narracji w części dwudziestow iecznej. Tak — to są praw ie sam e nazw iska i nazw y przedm iotów bądź dyscyplin badawczych! N azw iska dw udziestow ieczne stanow ią praw ie 50%> nazw isk w indeksie osób. Decydując się na tak faktograficzne podejście do m ateriału, Iłow iecki rzuca w yzw an ie ludziom, którzy już to ze w zględu na w łasn e zaangażow anie w referow ane przezeń bada­ nia, już to dzięki dostępow i do łatw o osiągalnych dla monografa i niedostępnych dla tw órcy syntezy źródeł historycznych zechcą w ytknąć mu błędy, zafałszow ania, n ieuspraw iedliw one oceny, przem ilczenia i inne potknięcia. Tym czasem zaś te pot­ knięcia są nieuniknione, łatw e do sprostow ania i w pew ien sw oisty sposób n ie­

484 R ecenzje

istotne. Bow iem dzieło, choć w tej części tak bardzo rozbite na drobne inform acje, n ie przestaje być syntezą i tak też należy je czytać. Raczej w ięc tylko ogólny sąd o rozm aitości kierunków badawczych nauki polskiej, przysw ojenie przykłado­ w ych nazw isk i typow ych problem ów naukow ych może być efektem lektury tych partii książki. Owszem, w olałb ym może, aby np. reaktyw ow anie U niw ersytetu W arszawskiego jako uczelni polskiej po ew akuacji u niw ersytetu rosyjskiego prze­ sunięte było z 1917 (s. 232) na 1915 r., aby w śród historyków sztuki pojaw iło się nazw isko Feliksa Kopery, aby wśród dzieł H enryka Ł ow m iańskiego w ym ienione b yły m onum entalne Początki Polski, aby autor w yjaśnił, cóż to za „polski cyklotron” zbudow ał rzekom o Andrzej Sołtan w Pasadenie (s. 262), aby listę obecnie działa­ jących w kraju filozofów skrócić co najm niej o dwa nazw iska, ale są to sprawy albo drobne, albo subiektyw ne. Być może Iło w iA i chciał, byśm y na ten rozdział patrzyli jak na m ozaikę lub na zdjęcie zrobione przez raster ■— z daleka, aby uogólnienia, których on n ie potrafił dokonać lub przed którym i się powstrzym ał, dokonały się niejako autom atycznie w m ózgach czytelników. Zamiar trudny, su k ­ cesu tą m etodą nie odniesie chyba nikt, rozdział o nauce dw udziestow iecznej czyta się w m ękach, ale upieram się, że Iłow iecki m iał prawo pójść tą drogą i wobec tego nie można go rozliczać tak, jak rozlicza się autora encyklopedii czy słow nika biograficznego.

W ogóle Dzieje nauki polskiej są pracą popularną, co w ym aga stosow ania po trosze innych kryteriów ocen. Przykładając do książki m iarkę dziennikarską można by stw ierdzić, że napisana jest w yjątkow o niepow abnym stylem , że takie zagęszcze­ nie naw iasów n ie powinno się pojaw iać w wygładzonym do druku tekście, że „li­ terackie” tytu ły podrozdziałów jak Gleba (s. 36) źle współbrzm ią z oschłym, nieco banalnym słow n ictw em całości. Mimo to, D zieje nauki polskiej spełniają w ym ogi dzieła popularnego. M amy tu bowiem i doprowadzony do ostatnich lat, taktow ny i spraw nie zm ontow any obraz dokonań uczonych Polski niepodległej, i historię nauki, od Średniow iecza do czasów zaborowych, opartą o standardową literaturę przedmiotu. Przede w szystkim zaś podziwiać należy um iejętności koordynacyjne i konstrukcyjne autora. Decyzja rozpoczęcia Nauki w czasach niewoli od represji paskiew iczow skich (co pozw oliło dociągnąć Oświecenie jak trzeba do powstania listopadow ego), om ówienie dokonań antropologi w całości w X X w., odsyłanie od nazw iska postaci w ym ienianej przy jakiejś okazji do m iejsca, w którym przedsta­ w iono w ażniejsze jej dokonania — to różnej rangi przykłady panowania nad całym ogrom nym materiałem.

Funkcje dzieła popularyzatorskiego splatają się jednak z funkcjam i propa­ gandow ym i i tu rodzić się może sprzeciw w obec założeń, które autor sobie postaw ił, lub którym uległ. Pisząc dzieje nauki polskiej dla Polonusów , pisał też i jej apologię. Stąd oczyw iście gorliw e przyznaw anie Polakom pierw szeństw a w szędzie tam, gdzie im się je niesłusznie odbiera w opracowaniach zachodnich. Słusznie czy niesłusznie — spory o pierw szeństw o pachną sportem (bo już dla samych uczonych to bywała sprawa życia i śm ierci) i genetycznym i igraszkami historiografii sprzed w ieków . Im szybciej dla w spółczesnego czytelnika sprawa pierw szeństw a jako pro­ blem generalny straci znaczenie — tym lepiej. W ynalezienie czy odkrycie tej samej rzeczy w dwóch różnych kulturach n ie było w ynalezieniem tej sam ej rzeczy. H isto­ ryk czy naukoznawca zachodni pomija dokonania polskiego uczonego niekoniecznie z powodu złej w oli i nie tyle z niew iedzy, co dlatego, że w charakteryzowanym przez niego środow isku funkcjonow ały na ogół inne dokonania innych uczonych. N ie w ątpię, że Iłow iecki jest tego św iadom y, w każdym razie zaw sze stara się podać inform acje o recepcji prac Polaków w Europie, kiedy tylko coś o niej wie. C zytelnik pow inien sam rozum ieć, że w w ielu wypadkach tej recepcji n ie było, czy to jednak w ystarczy dla ostudzenia rozbudzonej m egalom anii?

R ecenzje 485

Propagandow ym zadaniom w ydaw n ictw a — a także k um ulatyw istycznem u punktow i widzenia, zgodnie z którym podstawą do oceny rozwoju historycznego jest sytuacja w spółczesna — zaw dzięczać należy zapew ne dużą liczbę szkół, które stw orzyli w edług Iłow ieckiego polscy uczeni oraz w szystk ie superlatyw y, na które n ie powinno być m iejsca w tak zw artym tekście. Często dochodzi do stw ierdzeń po prostu ahistorycznych, jak np. „[...] już w Średniow ieczu m iała nauka polska sukcesy w skali europejskiej” (s. 13), w Lesznie „[...] w ykształcał się now oczesny już sposób pracy naukowej — w spólne działanie w zespołach uczonych różnych specjalności” (s. 67), W ojciech Oczko „[...] zapoczątkował rozwój balneologii” i pisał w języku ojczystym „wbrew trad ycji” (no a A m broise Pare? — s. 56). Czy w ogóle tego typu dzieło może zadośćuczynić rygorom historyzm u — to inna sprawa, wrócę do n iej za chw ilę. Na razie składam to w szystko raczej na karb m aniery p i­ sarskiej, będącej zapew ne pozostałością po w szystk ich fanfarach lat siedem d zie­ siątych. Iłow iecki zdążył tylko sk w itow ać ich polityczne zam knięcie w dwóch przy­ pisach (s. 247, 251); partie traktujące o organizacji nauki w Polsce w spółczesnej pełne są np. zupełnie absurdalnie dziś brzm iących inform acji o problem ach w ęzło­ w ych itd.

Z drugiej strony popularyzatorska czy naw et propagandowa nośność opraco­ w ania zw iększyłaby się, gdyby Iłow iecki podaw ał w iadom ości, które czytelnik m ógłby w ykorzystać w trybie sam oksztłceniow ym . Jest przecież w P olsce kilka m uzeów o charakterze historyczno-naukow ym i kilkanaście technicznych, m edycz­ n ych i rolniczych. N aw et jeśli Iłow ieck i zastrzegł się, że n ie będzie pisać o dziejach techniki i m edycyny, to kto w ie, czy nie należało w ygospodarow ać odrobiny m iejsca na w ysłan ie czytelnika do tych placówek. N iektóre z nich, choć nie pośw ięcone w prost nauce, pozw alają dostrzec silne zw iązki w iedzy praktycznej z naukową. Tak było np. z farm acją, której potencjał intelektualny zasilił w X V III w. k ształ­ tujące się dopiero dyscypliny biologiczne. W X IX w z kolei każdy lekarz był po­ tencjalnym przyrodoznawcą. Iłow iecki w ogóle pośw ięca m ało m iejsca tym wątkom , a przecież m ogłyby one poruszać wyobraźnię tego czytelnika, którem u obcy jest skrom ny zasób term inologii naukowej, używanej przez autora. Na tej samej zasadzie w artoby uw ypuklić znaczenie Jana H ew eliusza jako edytora w łasnych obserw acji astronom icznych. Wyobraźnia uczonego, jego zm ysł artystyczny, dru­ karskie zam iłowania i um iejętności konstrukcyjne m ogłyby okazać się najlepszym kluczem do zrozum ienia jego pozycji w dziejach siedem nastow iecznej nauki. Iło ­ w iecki pisze w praw dzie o obserwatorium H eweliusza, o jego pracow itości i po­ m ysłow ości, ale to za mało, to trzeba — i da się — pokazać. Bądź w książce — poprzez bardziej urozm aicony dobór ilustracji i obszerniejsze do nich w yjaśnienia, bądź poprzez odesłanie do istniejących, dostępnych pow szechnie zbiorów. (Jeśli chodzi o H ew eliusza i o propagandę polskiej nauki, to Gdańsk, oczyw iście, po­ w inien być pełen pocztów ek z reprodukcjam i jego prac.) N aw et dokonania n ie ­ których m atem atyków można było uplastycznić; nasuw a mi się tutaj n iezw yk ła wyobraźnia praktyczna Hugona Steinhausa, który nie tylko — o czym autor pisze — specjalizow ał się w zastosow aniach m atem atyki, ale także — o czym nie w spom ina — um iał nadaw ać form ę m atem atyczną zjaw iskom zaobserw ow anym w otaczającej rzeczyw istości.

Niezależnie od propagandowych zadań dzieła, i tam, gdzie propaganda mogła się lepiej przysłużyć popularyzacji, i tam, gdzie przysługa okazuje się raczej n ie­ dźwiedzia, Iłow iecki stara się być pisarzem obiektyw nym . Widać to w yraźnie np. w sposobie, z jakim traktuje nurt chrześcijański w nauce w spółczesnej, z przy­ rodoznaw stwem w łącznie, czy reform atorskie dokonania zakonów osiem n astow iecz­ nych — n ie tylko pijarów. Tym łatw iej zauw ażalne są pew ne przypadkow e chyba braki, jak np. pom inięcie zasług cystersów w e w ciąganiu Polski w europejski

486 R e c e n z j e

krąg cyw ilizacji technicznej czy inform acji o znam iennym braku w ydziału teolo­ gicznego w krakowskiej uczelni w r. 1364. Jeśli jesteśm y już przy religii: należało konsekw entnie podawać w yznanie uczonych aż do końca X VIII w.; ew an gelik to za mało, różnice kulturow e m iędzy luteranym i, kalw inam i i innym i w yznaniam i protestanckim i b yw ały w ięk sze niż dogmatyczne czy liturgiczne.

Iłow iecki oddaje spraw iedliw ość scholastyce (s. 93), choć zupełnie niepotrzebnie w cześniej każe W itelonow i przeciw staw iać się jej „dogmatom ” (s. 20). A leż Tomasz i W itelo byli rów ieśnikam i, a m ogliby być i przeciw nikam i filozoficznym i, gdyż pierw szy reprezentow ał nurt arystotelesow ski, a drugi neoplatoński. O dogmatach scholastyki, jeśli m iało to oznaczać skostnienie, m owy w ów czas być nie może. W zw alczaniu scholastyki nie można też dopatrywać się w tedy jakichkolw iek zna­ m ion postępowości. Neoplatonizm W itelona m iał ponadto znaczenie dla faktu, że rozw ijał on optykę — naukę o św ietle. Takie inspiracje filozoficzne Iłow iecki na ogół pomija, cechuje go zbyt w spółczesne m otyw ow anie zainteresow ań naukowych om awianych postaci. A przecież ślady neoplatonizm u znajdziem y i u Kopernika, kierującego sw oją uw agę ku Słońcu. Podobnie — jeszcze raz W itelo — nieprze­ konyw ująco brzmi rekonstrukcja stosunku Ślązaka do demonów, tym bardziej, że Iłow iecki odstrasza czytelnika pow ołaniem się na pracę pisaną w latach pięćdzie­ siątych bieżącego stulecia. Mniejsza o ową racjonalistyczną i scjentystyczną ten ­ dencyjność, pew nych rzeczy w ogóle nie można w yjaśnić w sposób popularny i zw ięzły i w tedy lepiej nie w yjaśniać w cale. W Dziejach jest stanow czo za dużo skom plikow anych problem ów, fom ułow anych i rozw iązyw anych w kilku wierszach. Gdyby autor zostaw ił sobie w ięcej m iejsca na w szechstronniejsze n aśw ietlen ie k w estii zasadniczych, m ógłby np. szerzej potraktow ać zjaw isko fascynacji nauką w X IX w., zwłaszcza w kręgach związanych z ideologiczną lewicą.

I jako popularyzator i jako autor syntezy Maciej Iłowiecki próbuje nam jednak przekazać pew ne ogólniejsze stw ierdzenia o sp ecyfice nauki polskiej. Należy te usiłow ania docenić, tym bardziej, że niektóre z nich zaow ocowały dobrymi w stęp a­ m i czy podsum ow aniam i (np. Oblicze epoki — w stęp do Oświecenia, s. 100—114). N iekiedy jednak brzm i w nich owa znajoma nuta po trosze m egalom ańska, po trosze m artyrologiczna. Czy ' rzeczyw iście Polska stałaby się krajem przodującym w Europie, gdyby nie katastrofa rozbiorów (s. 111)? Wolno i w arto snuć takie roz­ ważania, ale w izja wracającego do zdrowia państw a polskiego, jaką przekazuje autor, jest jednak zbyt centralistyczna — brakuje tu politycznej, gospodarczej i kulturalnej in icjatyw y oddolnej, brakuje ow ego „ducha gm iny”, o którym tak przekonyw ująco pisał A lexis de T ocqueville i bez którego cuda by się raczej w Polsce nie w ydarzyły. Dalej, czy uczeni polscy w X IX w. pracow ali rzeczyw iście w aż tak ciężkich warunkach? Tak, na pewno, ale jednak nie obwarow anie tego spostrzeżenia uwagą, że w tam tym stuleciu w e w szystkich krajach w ybitnym jednostkom zdarzało się prowadzić pionierskie badania bez katedry i bez środków — może doprowadzić do m ylącego przeakcentowania. Polskie ubóstwo i niedosta­ teczne społeczne poparcie dla uczonych — to jedna sprawa, a ogólny rytm in sty ­ tucjonalizacji nauki — to druga.

Jeszcze w ięk szy protest budzi charakterystyka tych tradycji nauki polskiej, które autor uważa za godne szacunku (s. 13—14); zgoda na szacunek, ale czy to są rzeczyw iście cechy nauki polskiej? Ścisły zw iązek z dziejam i narodu? Sąd nie do potwierdzenia i nie do obalenia. Otwartość i tolerancja, przyw iązanie do swobody m yśli? Coś jednak trzeba zrobić z hipotezą przypom nianą przez Janusza Tazbira, iż polska tolerancja jest pochodną polskiego indyferentyzm u, n aw et jeśli — w ślad za Tazbirem zresztą — uważa się ją za bezzasadną. Czy m iałoby to zresztą ozna­ czać, że w jakim ś konkretnym kraju nauka była m niej tolerancyjna? Nie w idzę sposobu na uzasadnienie takiego zdania, może to raczej dotyczyć m ecenasów nauki.

R ecenzje

487

Ścisłe podtrzym yw anie zw iązków z nauką św iatow ą? Pew nie, tam gdzie tych zw iązków nie było, tam nie było i nauki. W ielow ątkow ość i różnorodność w łasnych idei i poczynań? To można tłum aczyć w łaśnie brakiem okrzepłych tradycji nau­ kowych.

Trudno byłoby spierać się o te nieprecyzyjne tezy. Spór ten nie jest jednak niezbędny, gdyż nie dotyczą one bezpośrednio nauki. Dotyczą społecznego, ducho­ w ego klim atu jej uprawiania.

D ochodzim y tu do k w estii zasadniczej — czy dziejów nauki dotyczy w ogóle cała książka. Zwróćm y uwagę, że w iększość om aw ianych odkryć czy teorii nie została przez Iłow ieckiego przedstawiona od strony ich m iejsca w procesie roz­ w ojow ym nauki, lecz od strony czynników społecznych, sprzyjających bądź nie sprzyjających ich zaistnieniu. Autor zatrzym uje się nieraz w pół kroku przed w yjaśnieniem czyteln ik ow i istoty poznawczej jakiegoś dokonania. Rozumiem , że popularny w ykład i ogólny zakres tego opracowania zadecydow ały o niem ożności w prow adzenia czytelnika w tajn ik i w ew nętrznego rozw oju nauki. A le n iek ied y oznacza to dotkliw e zubożenie, zw łaszcza gdy referow ane są osiągnięcia w ysokiej rangi, zanurzające naukę polską w nurcie dziejow ym nauki powszechnej. „Zaj­ m ował się przede w szystkim stosunkiem klasycznej term odynam iki do kinetyczno- m olekularnej teorii m aterii” — pisze Iłow iecki o Marianie Sm oluchow skim (s. 171). Biedny czytelnik, cóż mu to mówi? Tutaj na praw dę trzeba było w alczyć o przy­ stępne przedstaw ienie dram atycznego sporu, w jaki uw ikłał się lw ow ski fizyk. Tym bardziej, że tuż obok (s. 170) autorowi udaje się chyba pokazać z bliska przełom owość odkryć Marii Curie-Skłodow skiej. Być m oże zresztą to akurat sta ­ now iło nieco łatw iejsze zadanie.

W ysiłki Iłow ieckiego w kierunku rekonstrukcji trw ałych tradycji nauki p ol­ skiej są skazane na niepow odzenie, gdyż nie rekonstruuje on w ogóle żadnych w yrazistych tradycji naukowych, rekonstruuje tradycje kulturalne społeczeństw a uprawiającego naukę. Odsyłając w ciąż do społecznego tła nauki, nasyca sw ą historię powiązaniam i synchronicznym i; diachronii dostarcza mu dopiero ciągły nurt dziejów społecznych narodu. Czy spójna narracja diachroniczna byłaby tu jednak w ogóle m ożliwa? Dla syntezy nauki powszechnej — tak, w każdym razie dla przyrodo­ znaw stw a. W ierzymy bowiem , że istn ieje w ew nętrzna logika rozwoju nauki. Ale nauka regionalna raz w tym nurcie uczestniczy, raz nie — w ykres jej rozwoju nie jest kopią w ykresu rozwoju nauki powszechnej. Gdyby Iłow iecki chciał przydać w ięk sze znaczenie związkom nauki polskiej z nauką powszechną, nie zdołałby b y ­ najm niej wypreparować żadnych lokalnych tradycji rozw ojow ych i rów nież sk azał­ by się na ujęcie synchroniczne.

Tak w ięc autor stanął przed zadaniem bardzo trudnym w sensie m etodolo­ gicznym . D zieje nauki polskiej — to form uła w ew n ętrznie sprzeczna; nauka polska nie ma dziejów nadających się do potoczystej rekonstrukcji, im bardziej staram y się nadać jej taką interpretację, tym bardziej oddalam y się albo od „pol­ sk ości” owej nauki, albo w ogóle od nauki. Iłow iecki przem ykał się m iędzy tymi skrajnościam i, zbliżając się stosunkowo najbardziej do ostatniej. Przem ykać się będą m iędzy nim i także jego następcy — w łącznie z tym i, którzy, nie zobowiązani do w ykładania na poziom ie popularnym, uzyskują nieco szersze pole m anewru.

Obok problem ów nierozw iązalnych pisanie i publikow anie książek nasuw a rów nież całą m asę problem ów rozwiązalnych. N iestety, i przed nim i ugięło się W ydawnictwo Interpress. Liczne błędy i literów ki nie zostały sprostow ane w erra­ cie. N iektóre daty urodzenia i śm ierci nie trafiły do czekających na nie m iejsc m iędzy nawiasam i. Nie przyjm ujem y do wiadom ości, że nie można ustalić takich dat w odniesieniu do uczonych działających w X X w. Jest oczyw iste, że autor n ie pow inien się tym zajmować, w ydaw nictw o o am bicjach am basadorskich stać

488 R ecenzje

jednak chyba na sfin ansow an ie mu researchera. W wypadku cytow ania tytułów w ydaw n ictw powinno się podaw ać roczne daty publikacji. Z innych powodów jest to ważne w okresie staropolskim , z innych — w X IX i X X w., gdy sytuacja w nauce, np. jak w latach 1905—1914, zm ienia się z roku na rok. J eśli zaś książka ma rzeczyw iście stanow ić towar eksportow y, można mieć nadzieję, iż przynajmniej te łatw e do usunięcia usterki znikną w zapowiedzianych edycjach obcojęzycznych.

H e n ry k Hollender

(W arszaw a)

W aldem ar V o i s é: Europolonica. Monografie z dziejów nauki i techniki: tom CXXIV. W rocław 1981 Zakład Narodowy im. O ssolińskich ss. 148.

Opera minora W aldemara Voisé, które składają się na recenzowany tomik,

stanow ią n iew ątpliw y skuces w ydaw n iczy ich autora i szacownej oficyny Ossoli­ neum. Książka w ydana jest estetycznie, na obwolucie rycina kartograficzna z daw ­ nych w ieków , oryginalny tutuł zaciekaw ia. W aldemar Voisé, w ybitn y znawca dzie­ jów m yśli społecznej i filozoficznej XVI i XVII w ieku, ma w sw ym dorobku szereg m onografi książkow ych i w iele artykułów drukowanych w różnorodnych czaso­ pism ach naukowych w kraju i zagranicą, niektóre z nich pow stały z okazji sesji naukow ych i kongresów jako referaty, a potem trafiały do w ydaw n ictw pokon- gresow ych lub pism specjalistycznych. Wybór w ięc nie był łatw y, toteż zawsze pod­ legać może krytyce. Jedno jest n iew ątpliw e. Prezentow ane studia traktują o p ol­ skiej obecności w m yśli społecznej i naukowej Europy. Stanow ią w ięc próbkę reprezentacyjną jednego z podstaw ow ych nurtów badań i dociekań autora. Mówi 0 tym rozw inięty podtytuł: La circulation de quelques th èmes polonais à travers

l’Europe du X I V au XVIII siècle. Różnorodna tem atyka studiów układa się w p e­

w ien ciąg logiczny, którego ogniw a łączy ów nadrzędny cel.

Zaletą publikacji — nie pozbawiona jednak słabych stron — jest jej w ielo ­ języczność. Wśród czternastu rozpraw, które składają się na ten tomik, 7 napisa­ nych jest po francusku, 3 po niem iecku, 2 po angielsku i 2 po w łosku. Zachowano bowiem ich oryginalną, pierwotną wersję. Czy słusznie? W ielojęzyczność stanow i p ew ien próg do pokonania nie tylko dla polskiego recenzenta, ale też i dla cudzo­ ziem skiego czytelnika, dla którego przeznaczona jest przede w szystkim publikacja 1 do niego trafić winna. W kręgach uczonych zainteresow anych podobną, co Voisé, tem atyką przyjęty jest język francuski. W ydaje się, że książka byłaby bardziej jednolita, gdyby ograniczyła się do jednej, a najw yżej dwujęzycznej w ersji. Po­ n iew aż jednak użyłam w yrazu „zaleta”, m uszę go również uzasadnić. Zaletą jest, iż polskiego w ydaw cę stać na w ielojęzyczną publikację, że autor jej rów nież obra­ ca się sw obodnie na tak rozległym obszarze językowym , że do tem atyki dobiera w łaściw y język jej źródeł (Niemcy, Włochy). Być może przyznać nawet trzeba, lż zalety tej w ielojęzycznej panoramy tem atów dominują.

W książkowej reedycji drukowanych już poprzednio artykułów czy referatów liczyć się n ależy rów nież z innym niebezpieczeństw em . Pierw otny ich druk w iązał się już to z kongresem tem atycznym , już to z publikacją o określonym profilu naukowym czy też z okolicznością rocznicową. B yły w ięc one w m ontow ane w w y ­ d awnictw o zbiorowe, w ystępując w kontekście innych rozpraw, w klim acie i śro­ dow isku określonym całokształtem zam ierzeń zespołow ych. Gdy te same prace, w oderwaniu, trafiają do książkow ego wyboru jako opera minora ich autora, tracą poprzedni charakter, im w łaściw ą rolę, zaczynają odmienne sam odzielne życie w innym układzie i poddają się innym kryteriom ocen. Łączy je osoba tw órcy