Borawska, Teresa
Archiwalia warmińskie w Staatliches
Archivlager w Getyndze : z
poszukiwań materiałów źródłowych
do "Słownika
geograficzno-historycznego Warmii
średniowiecznej"
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 135-141
K
R
O
N
I
K
A
N
A
U
K
O
W
A
Teresa Borawska
ARCHIWALIA WARMIŃSKIE W STAATLICHES
ARCHIVLAGER W GETYNDZE
Z poszukiwań materiałów źródłowych do
Słownika geograficzno-historycznego Warmii średniowiecznejJako stypendystka rządu R epubliki F ederalnej N iemiec pracow ałam przez 8 miesięcy w G etyndze w Staatliches A rchivlager, gdzie od 1953 roku p rze chow ywane są akta byłego archiw um królew ieckiego *. Zbiory te od 1965 roku stanow ią własność S tiftu n g Preussischer K ulturbesitz, ale czasowo nadzór nad nim i spraw ują jeszcze naczelne władze archiw alne D olnej Saksonii (N ieder
sachsen) w H an o w erze2.
O statnią w ojnę przetrw ała praw ie całość archiw aliów do roku 1804, a są to bogate i jedyne w swoim rodzaju źródła o ponadregionalnym znaczeniu. C h arak te r i położenie geograficzne państw a zakonnego um ożliw iało m u od gryw anie dość dużej roli w historii Europy, toteż zachowane m ateriały źró dłowe pozw alają na odtw orzenie nie tylko sytuacji społeczno-gospodarczo-po- litycznej i k u ltu raln ej P ru s Krzyżackich, później K sięstw a, a następnie K ró lestw a Pruskiego, ale i ich kontaktów z najbliższym i sąsiadam i. M ateriały te rów nież uzupełniają obraz historii ogólnoeuropejskiej, a także pokazują, po w iązania rodzinne i kontakty osobiste 5.
1. L o sy te g o a rc h iw u m zw ią zan e b y ły ściśle z d z ie ja m i p a ń s tw a z a k o n n eg o . P ie rw szą je g o sied z ib ą b y ł A k k o n , p o te m W e n e cja , a n a s tę p n ie M alb o rk . O koło 1457 r., z p o w o d u za g ro żen ia M alb o rk a p rz ez zw iązk o w c ó w , w ięk szo ść z b io ró w p rz e tra n s p o rto w a n o do T a p iew a (T apiau), a część d o K ró lew ca — n o w ej sied z ib y w ie lk ic h m istrzó w І d o p ie ro w 1772 r. oba za so b y z g ro m ad zo n o raze m . P o d k o n ie c II w o jn y ś w ia to w e j a rc h iw a lia k ró le w ie c k ie p rzew ie zio n o d o k o p a ln i w G ra s le b e n k. B ru n ś w ik u , a w 1945 r. A n g licy u lo k o w a li je w p a ła c u c e sa rs k im w G o slar, g d zie p o zo sta w ały d o r. 1952, zob. K. F o r s tr e u te r , D as P reu s-
sisch e S ta a tsa r c h iv in K ö n ig s b e r g . E in g e s c h ic h tlic h e r R ü c k b lic k m it e in e r Ü b e rs ic h t ü b e r
sein e B e stä n d e (V e rö ffe n tlic h u n g e n d e r n ie d e rs ä c h s is c h e n A rc h iv v e rw a ltu n g 3), G ö ttin g e n 1955, ss. 11 nn.
2. S tiftu n g P r e u ssisc h e r K u ltu r b e s itz z o s ta ła za ło żo n a w 1957 r. z sied z ib ą w B e rlin ie Z ach o d n im , a je j n a c z e ln y m z a d a n ie m je s t za b ezp ie czen ie w sz y stk ic h d ó b r k u ltu r a ln y c h z te re n ó w b y łeg o p a ń s tw a p ru s k ie g o . F u n d a c ji te j p o d le g a ją : S ta a tlic h e M u see n , S ta a ts b ib lio th e k , G eh eim es S ta a tsa r c h iv , Ib e r o -A m e r ik a n is c h e s I n s titu t, S ta a tlic h e s I n s tit u t fü r M u slk -
fo rsc h u n g o ra z z b io ry z n a jd u ją c e się poza B e rlin e m Z a c h o d n im j a k n p . S ta a tlic h e s A r c h iv -
Iager w G ety n d z e, zob. P re u s s is c h e r K u ltu rb e sitz . A u sste llu n g in d e r S tä d tis c h e n K u n sth a lle
D ü sseld o rf, B e r lin 1967, ss. X - X V .
3. K. F o r s tr e u te r , op. cit., p assim ; te n ż e , D as S ta a ts a r c h iv K ö n ig sb e rg a ls Q u elle fü r
d ie a llg em ein e G esch ic h te, H a m b u rg e r m itte l- u n d o s td e u tsc h e F o rsc h u n g e n , 6, 1967, ss. 9—35;
ten że, Das S ta a tlic h e A r c M v la g e r in G ö ttin g e n a ls Q u elle z u r P e rs o n e n g e s c h ic h te , N o r d d e u
tsch e F a m ilie n k u n d e , H. 1, ss. 78—82; H . K o ep p cn , Das A r c h iv d e s D e u ts c h e n O rd en s in
136 Kronika naukowa
Podstaw ow y zrąb archiw aliów w G etyndze to ak ta do 1804 roku, sk ła dające się z trzech zasadniczych części:
I. D okum enty pergam inow e (Pergam enturkunden),
II. K orespondencja zgrom adzona w O rdensbriefarchiv (OBA) i Ordensfolian
te n (OF),
III. A kta okresu P ru s Książęcych — H erzogliches B riefarchiv (HBA), E tats-
-M inisterium (EM) i O stpreussische Folianten (Ostpr. Folianten).
W arto rów nież dodać, że m ateriały dziew iętnasto- i dwudziestowieczne znajdują się dzisiaj w G eheim es Staatsarchiv w B erlinie Zachodnim , w iele z nich zaginęło w czasie ostatniej wojny, część przekazano w 1947 roku Pol sce (do G dańska, O lsztyna i Elbląga), a tylko nieliczne frag m en ty przecho w yw ane są w G etyndze i.
Obok wyżej w ym ienionych zasadniczych działów w archiw um w yodręb niono również:
a) A delsarchiv, zgrupow ane w połowie X IX w ieku przez G. A. M iilver- stedta, który pozbierał przed e w szystkim z EM i HBA (zresztą bez z góry przyjętego systemu) w szelkie przekazy związane z historią poszczególnych rodzin szlacheckich od XVI do X V III stulecia;
b) K artensam m lung, czyli zbiór map liczący dzisiaj przeszło 12 tys. s z tu k 8; c) Deposita, czyli archiw alia przekazane do przechow ania przez różne m iasta (np. Bartoszyce, Giżycko, Tylżę itd.) i rodziny (np. K o nrada H aberlan- da, Dohnów e tc .)6.
Zasadniczym celem mojego w yjazdu do R epubliki F ederalnej Niemiec b yły dalsze poszukiw ania m ateriałów źródłowych do biografii Tiedem anna Giesego oraz innych kanoników w arm ińskich współczesnych M ikołajowi K o pernikow i. Równolegle jednak przeprow adziłam kw erendę archiw alną do
Słow nika geograficzno-historycznego W arm ii śred n io w ieczn ej7. W prawdzie
P re u s s e n , s e in e B e stä n d e u n d se in e w is s e n s c h a ftlic h e B e d e u tu n g , J a h r b u c h d e r S tiftu n g
P re u s s is c h e r K u ltu rb e sitz , 4, 1966, ss. 172—187; B . J ä h n ig , M ilitä rg e sc h ic h tlic h e Q u e lle n des S ta a ts a rc h iv s K ö n ig sb erg (A r c h iv b e s tä n d e P re u s sisc h e r K u ltu rb e sitz ) im S ta a tlic h e n A r c h iv
la g er in G ö ttin g e n , M ilitä rg e sc h ic h tlic h e M itte ilu n g e n , 2, 1974, ss. 173—214. N a zn a c z e n ie a r c h i
w u m k ró le w ie c k ie g o d la b a d a n ia h is to r ii P o lsk i z w ra c a li ju ż u w ag ę A. K u rp ie l, S p ra w o zd a n ia z e s tu d y ó w w a rch iw a c h fr a u e n b u r s k im , g d a ń s k im i k ró le tv ie c k im , S p ra w o z d a n ia z C zy n n o ści i P o sied ze ń A k a d e m ii U m ie ję tn o śc i w K ra k o w ie , t. 11, 1906, n r 2, K ra k ó w 1907, s. 10; L. K o lan k o w sk i, P o lsc y k o r e s p o n d e n c i k s. A lb re c h ta 1525—1568, A rch eio n , t. 6, 1930, ss. 102— 108; J . Jas n o w s k i, K o r e s p o n d e n c ja k s. A lb re c h ta i A lb r e c h ta F r y d e r y k a z P o la k a m i w la ta c h 2548—1572, p r ze c h o w a n a w K r ó le w c u , M iesięczn ik H erald y c zn y , R. 15, 1936, n r 1, ss. 80—91; M. B isk u p , A r c h iw a lia k r z y ż a c k ie w G e ty n d ze , K w a r ta ln ik H isto ry cz n y , R. 66, 1959, n r 1, ss. 316—318.
4. K. F o r s tr e u te r , D as P reu ssisch e S ta a tsa r c h iv , ss. 43—54 i 97—100. W G ety n d z e p o zo sta ła n p . w ięk sza część R ep. 2: O b e rp rä s id iu m fü r d ie P r o v in z O stp re u sse n (la ta 1824—1878), ja k ró w n ie ż R ep. 5: -K riegs- u n d D o m ä n e n -K a m m e r K ö n ig sb erg , z a w ie ra ją c e m .in . s p o ro in f o r m a c ji d o d z ie jó w K o ścio ła k a to lic k ie g o i s zk o ln ictw a n a W a rm ii w X IX i X X w ie k u . Zob. te ż C. A. F. M eek in g s, A b g ab e v o n A r c h iv e n a n P o len , D er A rc h iv a r, 1, 1947/1948, szp. 71/74.
5. M. B isk u p , op. cit., s. 318.
6. K. F o r s tr e u te r , D as P re u s sisc h e S ta a ts a r c h iv , ss. 100—101.
7. S ło w n ik te n z o sta n ie w y d a n y w ra m a c h S ło w n ik a h ls to r y c zn o -g e o g ra fic z n e g o z ie m p o ls k ic h w ś re d n io w ie c z u ja k o je d e n z je g o to m ó w , zob. w stę p n e u w ag i K. B u c z k a do S t o l n ik a h ls to r y c zn o -g e o g ra ftc z n e g o ziem i w ie lu ń s k ie j w śre d n io w ie c z u , орг. R. R osin, W arsza w a 1963, ss. 12—13. P o r. te ż u w a g i re c e n z y jn e J . P o w ie rsk ieg o , O s ło w n ik u h isto ry c zn o -g e o g ra -
137 archiw um w G etyndze grom adzi głów nie ak ta w ładz centralnych, m istrzów krajow ych, kom turstw i biskupstw podlegających w ładzom zakonnym , n ie m niej znajduje się w nim też w iele m ateriałów w arm ińskich z okresu, kiedy W arm ia należała do Polski. Te ostatnie zrabow ali Szwedzi w XVII i na po czątku X VIII wieku, ale w latach 1798—1802, po zaw arciu umów 2) rządem
pruskim , przekazali te m ateriały do K rólew ca, gdzie stopniow o w cielano je do istniejących już działów 8.
Założenia i potrzeby słownikowe z góry narzucały obow iązek za in te re sow ania się w szelkim i inform acjam i do historii poszczególnych miejscowości, stanu i określenia ch arak teru osadnictw a, historii Kościoła i geografii histo rycznej 9. Pierw szorzędne znaczenie m ają więc tu ta j w szystkie ak ta lokacyjne i donacyjne, znajdujące się w dziale Per'gam enturkunden liczącym 6300 do kum entów (w ty m 4700 w ydanych do chw ili sekularyzacji Zakonu) w ystaw ia nych najczęściej przez w ielkich m istrzów , papieży, cesarzy niem ieckich, jak rów nież biskupów i kapitułę w arm ińską. Zbiór te n uporządkow any w XIX w ieku zaw iera także, w pudłach oznaczonych sygnaturą Schiebl. XXV— E rm
land oraz LI-B istum Erm land, archiw alia n iem al w yłącznie w arm ińskiej p ro
w eniencji, w śród których pokaźną część zajm ują dokum enty pergam inow e w ystaw ione na przestrzeni XVI stulecia, szczególnie przez M aurycego F erbera i M arcina K rom era. Zachowało się także sporo późniejszych odpisów i k o n tr aktów lokacyjnych z XVII i X V III w ieku, k tó re w ypełnić mogą lukę spowodo w aną brakiem w cześniejszych danych 10. Z tego też pow odu pow ażną pomoc
B. F o sc h m a n n , D ie e rm lä n d is c h e n D o rf- u n d K ir c h s p ie ls g e s c h ic h te n u n d d a s h is to risc h e O rts
le x ik o n d e s E rm la n d s, U n se re e rm lä n d is c h e H eim at, Jg . 13, 1967, N r 2, ss. V II—V III, p ro p o
n u je ro z sz e rz e n ie k w e re n d y źró d ło w ej n a a k ta do 1939 ro k u i u w z g lę d n ie n ie h is to rii teg o re g io n u aź po 1945 ro k . Z a ło żen ia te w y b ie g a ją z n a c z n ie poza p la n y r e d a k c ji S ło w n ik a htsfo-
ry c zn o -g e o g ra fic zn e g o z ie m p o ls k ic h w ire d n to w te c z u , k tó r y u w zg lę d n ić m oże ty lk o źró d ła
o c h a ra k te r z e p rz e k ro jo w y m d o X V I w ie k u w łąc zn ie. D o p iero p o u k a z a n iu s ię w sz y stk ich to m ó w teg o w y d a w n ic tw a p rz e w id u je s ię o p ra c o w a n ie og ó ln eg o S ło w n ik a g e o g ra fic zn o -h isto -
r y c z n e g o z ie m P R L i w ó w czas su g e s tie B. P o sc h m a n n m ogą b y ć w zię te p o d u w ag ę, zob.
K. B u czek w e w stę p ie d o S ło w n ik a h isto r y c zn o -g e o g ra fic z n e g o ziem i c h e łm iń sk ie j w śre d n io
w ie c z u , o p r. K. P o rę b s k a , M. G rzeg o rz (red . M. B isk u p ), W ro cław —W arszaw a—K ra k ó w —
G d ań sk 1971, s. VI.
8. O. W alde, S to r h e ts tłd e n s litte rä r a k r ig s b y te n , e n k u ltu r h is to r is k b ib lio p ra /ts k s tu d ie , t. l f U p p sa la—S to c k h o lm 1916, ss. 53 n n . o ra z t. 2, s. 179; C. P ilic h o w sk i, Z d z ie jó w s zw e d z
kich z a b o ró w w o je n n y c h p o ls k ic h b ib lio te k i arc h iw ó w w X V I I —X V I I I w ie k u , R o cz n ik G d a ń
ski, t. 17/18, 1958/1959, ss. 130—133 i 141—143. P o r. J . M alłek , Z p o sz u k iw a ń m a te ria łó w do h i
sto r ii P ru s w S k a n d y n a w ii, K o m u n ik a ty M a z u rsk o -W arm iń sk ie, 1968, n r 3, ss. 516—517. Zob.
te ż K. F o r s tr e u te r , A k te n a u s ta u s c h z w is c h e n d e m S ta a ts a r c h iv u n d d e n e rm lä n d is c h e n A rc h i v e n in F r a u e n b u r p , A rc h iv a lis c h e Z e its c h rift, B d. 40, 1931, ss. 267—269. O h is to r ii i za so b ac h a rc h iw u m k a p itu ln e g o i b is k u p ó w w a rm iń sk ic h zob. F. H ip le r, A n a le c ta W a rm ier.sia , Z e it s c h r if t f ü r d ie G es c h ic h te u n d A lte r th u m s k u n d e E rm la n d s (d ale j ZGAE), B d. 5, 1874, ss. 316— 488; T. G lem m a, O a rc h iw a c h w a r m iń s k ic h w e F r o m b o rk u , A rc h e io n , t. 9, 1931, ss. 19—35; J . W o jtk o w sk i, w a r m iń s k ie A rc h iw a D iec ezja ln e, W a rm iń s k ie W iad o m o ści D iec ezja ln e, 1948, z. 4, ss. 38—44.
9. P r a k ty c z n ie n ie m a l w sz y stk ie a k ta o b ra z u ją c e ży c ie s p o łe c z n o -g o sp o d a rcze W a rm ii do 1435 z a w a rte z o s ta ły w n ie z w y k le c e n n y m w y d a w n ic tw ie ź ró d ło w y m p t. C o d ez D ip lo m atł- cu s W a rm ien sis, B d. 1—4, B ra u n s b e rg —L e ip zig 1860—1935, h rsg , C. P . W ö lk y <i in n i), a u z u p e ł n ia ją je C o d ez D ip to m attcu s P ru ss ic u s, B d. 1—6, K ö n ig s b e rg 1836—1861, h rs g . J . V o ig t o raz P re u ssisc h e s U rk u n d e n b u c h , Bd. 1—2, K ö n ig s b e rg 1882—1944, h rs g . R. P h ilip p i (i in n i) і B d . 4— 5, M arb u rg 1958—1973, h rsg . H . K o ep p en , K . C o n rad .
10. W szy stk ie d o k u m e n ty p e rg a m in o w e d o 1525 г. z re g e sto w a n e zo s ta ły w k o ń c u u b ie głego stu le c ia p rzez E . J o a c h im a , a po II w o jn ie ś w ia to w e j w y d a n e p rz e z W . H u b a ts c h a , R
e-138 Kronika naukowa
stanowić mogą teksty regulacji gramie pom iędzy biskupstw em w arm ińskim a K sięstw em Pruskim z początku XVII w ieku. Pew ne fragm entaryczne in fo r m acje o kom pleksach m ajątkow ych, m łynach, karczm ach, kościołach i kapli cach znajdują się w pudłach pod sygnaturą: Schiebl. X LIII— Verschreibungen
über G üter, Häuser, M ühlen, K u p fe r-und Eisenhäm m er; Schiebl. XLVII — Kirch. und geistl. G erechtsbarkeiten, R echte u. F reiheiten; Schiebl. LXIV — A llenstein un d Schlieben.
Innego ty p u m ateriał źródłowy zaw iera dział Ordensbr4efarchiv, g ru p u jący głów nie polityczną korespondencję w ielkich m istrzów i ich urzędników do 1525 roku 11. Dość pokaźną część tego działu stanow i też korespondencja pomiędzy w ielkim i m istrzam i a biskupam i i kapitułą z From borka. Nie brak przy ty m listów kanoników w arm ińskich do biskupów F abiana Luzjańskiego i M aurycego F erbera. Są to najczęściej relacje, spraw ozdania i skargi, z la t w ojny (1519—1521) i czteroletniego rozejm u, charakteryzujące adm inistrację i stan gospodarczy miejscowości znajdujących się przejściowo w rękach do wódców A lbrechta. W celu opodatkow ania byłych poddanych biskupa i k a p itu ły w arm ińskiej adm inistratorzy krzyżaccy sporządzali spisy miejscowości spustoszonych w czasie działań w ojennych, niekiedy podaw ano rów nież w ykazy łanów należących do danej osoby. Podobne zestaw ienia pochodzą z la t w ojny trzynastoletniej czy w ojny księżej z 1479 roku 12.
Zachowana korespondencja jest niesłychanie obszerna i dlatego należało by przeprow adzić uprzednio selekcję najb ard ziej istotnych w zm ianek źró dłowych. Na pew no jednak na uw agę zasługują w szystkie inform acje o obsa dzaniu godności i prebend duchow nych z w ym ienionym i nazw iskam i probo szczów i nauczycieli, zachował się także w ykaz p arafii z około 1510 roku. Oso b n ą g ru p ę tw orzą protokoły z tzw. obchodzenia, czyli regulacji i w ytyczania granic pom iędzy dom inium w arm ińskim a ziem iam i zakonnym i (w okręgach Szczytno, Nidzica i Ostróda) z pierw szej połow y XV i początku X VI wieku. Podobnego rodzaju archiw alia włączone zostały rów nież do działu Oredens-
fo lia n te n 1S. Zbiór te n uporządkow any w końcu ubiegłego stulecia, w postaci
400 grubych tomów, zaw iera najczęściej odpisy korespondencji w ielkich m is trzów i w ystaw ionych przez nich przyw ilejów , przebiegu w izytacji oraz ro kow ań z sąsiadami, w tym rów nież z Łukaszem W atzenrode. W odróżnieniu jednak od OBA, ak ta dotyczące spraw w arm ińskich, znajdujące się w OF po chodzą najczęściej z kancelarii k ap itu ły z From borka. I ta k tom n r 80 g ro
g esta h isto ric o -d ip lo m a tic a O rdirtis S. M arinę T h e u to n ic o r u m 1198—1525, P . 1—z, G ö ttin g e n
1948—1973.
11. OBA zo sta ł ró w n ie ż u d o s tę p n io n y b ad a czo m w p o s ta c i reg estó w w w y ż e j w y m ie n io n y m -w y d aw n ictw ie W. H u b a ts c h a . W a rto p rz y ty m d o d ać , ze c a ły te n d ział z n a jd u je się d zisiaj w p o s ta c i m ik ro film ó w w A rc h iw u m G łó w n y m A k t D aw n y ch w W arszaw ie, a je d n a z k o p ii ta k ż e w a rc h iw u m to ru ń s k im .
12. W szy stk ie te a rc h iw a lia m u szą zo sta ć u p rz e d n io sk o re lo w a n e z c e n n y m w y d a w n ic tw em H. S ch m a u c h a , k tó r y k o rz y s ta ł g łó w n ie z a rc h iw u m k a p itu ln e g o w e F ro m b o rk u , zło żo n eg o dziś w A rch iw u m D ie c e z ja ln y m w O lszty n ie, zob. H. S ch m a u ch , D ie W ie d e r b e sie d lu n g
d es E rm la n d es ітп 26. J a h r h u n d e r t, ZGAE, B d. 23, 1929, ss. 537— 732; te n że , N ic o la u s C o p p ern icu s
u n d d ie W ie d e r b e sie d lu n g s v e rs u c h e d es e r m lä n d is c h e n D o m k a p ite ls u m 1500, ZGAE, B d. 27, 1942, SS. 473— 541.
13. A rch iw alia te n a jb a r d z ie j u c ie rp ia ły w cz asie o s ta tn ie j w o jn y , to te ż n ie w sz y stk ie to m y z a ch o w a ły s ię do dziś. W a rc h iw u m to r u ń s k im z n a jd u ją się m ik ro film y to m ó w od 1 do 59.
madzi kopie w arm ińskich dokum entów z la t 1260—1377, a n r 80b tzw . M a
tricula capituli W arm iensis — w pisy przyw ilejów w ystaw ionych w XIV
i XV w ieku. Podobne postanow ienia w pisyw ano rów nież do księgi oznaczo nej później num erem 80a. Ta ostatnia obejm uje też protokoły z wyznaczania granic w arm ińsko-krzyżackich z la t 1374—1449, a tom n r 186 zaw iera teksty umów obustronnych w spraw ach granicznych (w okręgach elbląskim i bal- gijskim) z II połowy XIV i I połow y XV wieku.
Z chw ilą sekularyzacji Zakonu dokum enty pow stające w kancelarii k sią żęcej lub napływ ające do n iej grupow ano w odrębne działy. I ta k k o n ty n u acją OBA jest Herzogliches Briejar'chiv zaw ierające korespondencję księcia pruskiego z Rzeszą, Polską, Inflantam i, państw am i skandynaw skim i itd. W p u dłach n r 457—493, oznaczonych sy g n atu rą С 1— B istum Erm land, złożono oryginalne listy kanoników i biskupów w arm ińskich do księcia A lbrechta i jego następców, odzw ierciedlające różne, niekiedy najdrobniejsze strony życia gospodarczo-społecznego dom inium , jak rów nież stosunki sąsiedzkie z Prusam i Książęcym i w latach 1517—1710. Inny nieco c h arak ter posiadają akta kapituły w arm ińskiej (sygn. С la , K asten 495—509), które przez Szw ecję dotarły do K rólew ca na początku XIX wieku. Pow stały one w kancelarii kapitulnej we F rom borku i rejestro w ały bieżące w ypadki życia codziennego oraz poglą dy poszczególnych k onfratrów i biskupów w arm ińskich zaw arte w korespon dencji z la t 1525—1623. U zupełniają je archiw alia złożone w pudle 493 do tyczące sporu o Szkarpaw ę w XV, XVI i XVII w ieku. M ateriał ten jest bardzo obfity i w ym aga um iejętnego w yselekcjonow ania, co jest zadaniem niezw ykle pracochłonnym , choćby z uw agi na tru d n o czytelną kursyw ę hum anistyczną. Nie ułatw ia też pracy fakt, że w szystkie koncepty listów, relacji i spraw o zdań za lata 1525—1699 znajdują się w osobnych pudłach (Konzeptą1 C, K a
sten 1208—1236).
Znacznie m niej kłopotów spraw iło m i korzystanie z innego, rów nie ob szernego, ale bardziej zw artego zespołu ak t E tats-M inisterium . Są to archi w alia rządu pruskiego, zszyte, opraw ione w teczki i podzielone na 142 działy w ubiegłym stuleciu, ale w łaściwie do dzisiaj nie posiadające pełnych k a ta logów ich zaw artości. Zresztą jeszcze w końcu X IX w ieku przenoszono z EM do HBA B riefe, a z HBA do EM A k te n , toteż te dwa zespoły w ykorzystyw ane muszą być łącznie, zwłaszcza przy badaniach nad XVI i X V II wiekiem.
Dla potrzeb słownikowych najbardziej przydatne okazały się m ateriały znajdujące się w teczkach oznaczonych syg n atu rą 31— Erm land. Są to n a j częściej akta prow eniencji w arm ińskiej, zagrabione przez Szwedów w XVII wieku, a w latach 1801—1802 przekazane do K rólew ca. N iew ielką część za brano biskupowi w arm ińskiem u w 1772 roku, ale dzisiaj tru d n o ustalić, które z nich i w jakim czasie wcielono do EM. W praw dzie większość źródeł pochodzi z XVII i X V III w ieku, niem niej znalazłam w iele m ateriałów dotyczących adm ini stracji i sytuacji gospodarczo-społecznej dóbr kapitulnych i biskupich XV i XVI wieku. Wśród nich ma specjalną uw agę zasługują teczki (sygn. 31d — D örfer
und Güter) z oryginałam i i kopiam i dokum entów w ystaw ionych dla poszczegól
nych miejscowości czy osób. Obok więc przyw ilejów lokacyjnych (wydanych najczęściej przez Hozjusza czy K rom era), znajdują się tam także w zm ianki o koś ciołach, obsadzaniu parafii, plebanach, nauczycielach, sołtysach i innych urzę dnikach. Zaznaczano rów nież często zm ianę właścicieli poszczególnych dóbr
140 Kronika naukowa
oraz uiszczane świadczenia i ciężary publiczne. N atrafiłam także na w ykaz łanów czynszowych i służb kapitulnych z kom ornictw a olsztyńskiego z 1580 roku, ja k też rachunki adm inistratorów w O lsztynie i Pieniężnie (Melzaku) z drugiej połowy X VI w ieku. Cennym znaleziskiem są szesnastow ieczne geome tryczne szkice z zaznaczeniem granic w si Runowo (Raunau) i Igmalin (R eim ers walde), położonych w kom om ictw ie lidzbarskim (EM 31d N r 468, 487). Dość interesujące archiw alia do historii gospodarczo- społecznej i relig ijn ej n a jw ię kszych m iast dom inium (Olsztyna, Biskupca, From borka, L idzbarka, Pieniężna, Reszla, Jezioran, O rnety i Barczewa) znajdują się w kilkudziesięciu tecz kach oznaczonych sygnaturam i: EM 31a 2, 31b 2, 31f 2, 31g 2, 31h 2, 31r2, 31s 2, 31t 2, 31w 2. W szystkie rękopisy zgrupow ano chronologicznie w 2 częściach; pierw sza obejm uje ak ta do 1772 roku, a druga do 1804 roku. Są to m ate riały dość przypadkow e, ale obok przekazów ogólnych znaleźć można szereg zapisów o fundacjach i uposażeniach w ikarii, kaplic, ołtarzy, obsadza niu p rebend duchownych, budow ie i n ap raw ie budynków kościelnych, o szpi talach, klasztorach itp. Z uw agi n a obfitość i różnorodność w zm ianek źró dłow ych nie sposób tu ta j scharakteryzow ać w szystkich inform acji. W arto przy tym dodać, że fragm entaryczne i m niej zw arte przekazy do tych sam ych
zagadnień znaleźć można w teczkach: EM 31a — Generalia, 31b —
Bischöfe, 31c — C om m erden-Sachen, 31e — Geistliches, 31f — U ntertanen u. Gesinde, 31h — Haushaltssachen, 31 j — Justizsachen, 31k — Kriegssachen,
311 — Vasallen-Sachen, 31o — Abgaben u nd Steuern, 31p — K eutel-Fischeŕei
im Frischen Haff, 31q — Rechnungen, H aushaltssachen, 31r — M ühlen-Sa- chen.
Osobną grupę rękopisów stanow ią protokoły (sygn. EM 31g — Grenzsa-
chen) o w ytyczaniu granic pom iędzy biskupstw em a ziem iam i K sięstw a, jak
też opisy granic poszczególnych miejscowości dom inium w arm ińskiego z za znaczonymi obiektam i kom unikacyjnym i (drogi, mosty) czy fizjograficznym i (lasy, wody, bagna, w zniesienia itd.) z okresu od XV do początku XVI w ieku. Tego samego rodzaju przekazy źródłowe znajdują się także w dziale O stpreus-
sische Folianten w księgach n r 1291, 1293—1298. W odróżnieniu jed n ak od
archiw aliów z EM pow stały one w kancelarii książęcej. Zasadniczo dział ten jest kontynuacją OF i zaw iera obok odpisów korespondencji książąt pruskich z sąsiadam i (w tym; rów nież z biskupam i i kanonikam i w arm ińskim i), także ak ta zw iązane z adm inistracją K sięstw a “ . Osobną kategorią źródeł są tzw.
Landesordnungen, w ydaw ane wspólnie przez księcia pruskiego i biskupa w a r
mińskiego, regulujące życie gospodarczo-społeczne i obyczajowe na W arm ii i w K sięstw ie w latach dw udziestych i trzydziestych X VI w ieku (Ostpr. Fo
lianten N r 469, 13741, 13744, 13746), przy czym w arto nadm ienić, że podobne
rozporządzenia znajdują się rów nież w EM 86b N r 2. Z p u n k tu w idzenia b a dań słownikowych m ateriały tego ty p u są jednak m niej w artościow e, zresztą część z n ich została już w ydrukow ana.
Okazało się więc, że Staatliches A rchivlager w G etyndze dostarczyć może w iele autentycznych źródeł obrazujących bogactw o życia społeczno-gospodar czego i religijnego W arm ii aż do osiem nastego w ieku włącznie. Z uw agi jednak
14. D ział te n u p o rz ą d k o w a n y jeszcze w u b ie g ły m s tu le c iu sk ła d a się z 15 000 to m ó w , z te g o część, t j . n u m e ry o d 1 do 115 a u d o s tę p n io n o p o lsk im h is to ry k o m w io r m ie m ik ro fil m ów , m .in . ta k ż e w a rc h iw u m w T o ru n iu .
na ich przypadkow ość i fragm entaryczność stanow ić one mogą jedynie m a teriał uzupełniający dla potrzeb słow nika W arm ii średniow iecznej. Pierw szo rzędne znaczenie w tym względzie m ają zw arte archiw alia, złożone dziś w A r chiw um D iecezji W arm ińskiej w Olsztynie 15. W Staatliches A rchivlager znaj dują się jednak pew ne zespoły akt, których w ykorzystanie w pracach słow nikow ych jest w arunkiem nieodzow nym . Do n ich należą na pew no oryginalne dokum enty lokacyjne z działu P ergam enturkunden, jak rów nież protokoły z obchodzenia i regulacji spornych granic czy geom etryczne obrysy w si z n a niesionym i (niekiedy w kolorze) obiektam i fizjograficznym i i kom unikacyj nymi. Ponadto w w ielu w ypadkach z powodu istnienia lu k w przekazach źró dłowych z XV czy XVI w ieku (np. zniknięcie osady i lokow anie na jej m iejscu w późniejszych w iekach nowej) w ykorzystać można też siedemnastowieczne, a n a w e t osiem nastowieczne dane w m yśl zasady, że lepiej podaw ać późniejsze inform acje niż je całkowicie pominąć. N ależy przy ty m zaznaczyć, że odczy tyw anie średniow iecznych źródeł jest niesłychanie żm udne i w ym aga dużego doświadczenia. Pew nym ułatw ieniem jest fakt, że niem al w szystkie w ym ie nione archiw alia (z w yjątkiem części EM) zostały już zm ikrofilm owane, a ich film y złożono w Państw ow ym A rchiw um w B ückeburgu, gdzie przeprow adza się ponadto m asową konserw ację i restau rację m ateriałów źródłowych z w szyst kich archiw ów Dolnej Saksonii.
W ażn iejsze b łę d y d o strze ż o n e w d ru k u
S tro n a W iersz j J e s t P o w in n o być 4 1 od g ó ry zd a n iem za d an ie m
35 12 od g ó ry P ru só w P ru s 37 13 od g ó ry alb o też alb o te ż b y ły 39 12 od d o łu P o zn ań sk im P o z n ań sk ie m 42 8 od d ołu ro ln ictw o ro ln ic tw a 44 3 od g ó ry V e rh ä ltn isse V erh ä ltn is s e 48 20 od d ołu lw o w sk ieg o lw o w ieck ieg o 53 U i 12 od d o łu po g ra n icza p o g ran icz e 53 3 od d ołu « O rte slb u rg e r « O rte lsb u rg e r 54 16 od g ó ry re z y g n a c ję częściow ą re z y g n a c ję 55 10 od g ó ry szczy ń sk ieg o szczy cień sk ie g o 63 6 od g ó ry W łaściw ie W łaściw e 64 3 od g ó ry p rzy b y w ało p rz e b y w a ło 65 19 od g ó ry stan o w iło sta n o w iła 69 21 od d o łu R u d a n u R u d an 70 1 od g ó ry W arm i W a rm ii 79 15 i 16 od g ó ry P ren sseu s P reu ssen s
81 21 od d ołu za jęciem za jęc ie m i 82 15 od d o łu dc ac
84 14 od g ó ry a liir d u r c h lu c h s te n a liir d u r c h lu c h s te n 85 7 od d ołu U rte ilsb e g ü d u n g U rte ils b e g rü n d u n g 90 13 od d o łu W o r m id tts V e rg a n g e n h eit,
W o rm id tt
W o r m d itts V e rg a n g e n h e it,
W o rm d itt 97 12 od d ołu w ielom a z w ie lo m a 103 12 od d ołu N arw ii? N arw i? 116 9 od g ó ry P o d lesia P o d lasia
121 2 od g ó ry W irts c h a fsg e sc h ic h te W ir ts c h a fts g e s c h ic h te (n ależy
p o p ra w ić ró w n ież w sp isac h treści) 121 3 od g ó ry O st-M itte leu ro p es O st-M itte leu ro p as
126 2 od dołu F o rs te re u te r, F o r s tr e u te r , 128 17 i le^od dołu S u k e rto w a -B ie d a ra w in a S u k e rto w a -B ie d ra w in a 144 17 od g ó ry h a t, d er h a t. D er
