Turło, Dalila
"Feliks Nowowiejski. Zarys
biograficzny", Jan Boehm, Olsztyn
1968 : [recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 111-113
H E C E N Z J E 1 O M Ó W I E N I A 1 1 1
o b ra z d z ie jó w b ib lio te k p o ls k ic h n a W a r m ii, M a z u ra c h i P o w iś lu w z a k re ś lo n y m t e m a te m o k re s ie . W p r z y p is ie z a m y k a ją c y m o m a w ia n ą p r a c ę a u to r p isz e : „ P ra c a n in ie js z a w z a s a d n ic z e j fo r m ie z o s ta ła n a p is a n a w k o ń c u 1963 r . D a lsz e b a d a n i a a u to r a n a d r o lą k s ią ż k i i b ib lio te k lu d o w y c h n a t e r e n ie c ałeg o z a b o ru p ru s k ie g o w n io s ły p e w n e n o w e e le m e n ty d o ty c z ą c e p o c z ą tk ó w r o z w o ju c z y te ln ic tw a n a W a r m ii i M a z u ra c h , n ie m o g ły j e d n a k b y ć w p e łn i t u t a j u w z g lę d n io n e ” . R o d zi s ię p y ta n ie : d la c ze g o ? M ięd z y o k re s e m p o w s t a n ia p ra c y , a je j w y d a n ie m u p ły n ę ły p o n a d c z te r y la ta . W o k re s ie ty m a u to r k o n ty n u o w a ł b a d a n i a n a d ty m te m a te m . W y n i k ie m ty c h b a d a ń b y ły o g ło szo n e n a ła m a c h „ K o m u n ik a tó w M a z u rs k o -W a rm iń s k ic h ” a r ty k u ły : R e w iz je p o ls k ic h b ib lio te k lu d o w y c h n a W a r m ii i M a z u ra c h w X I X w ie k u , (n r 3/1967), O s ta tn i r o k d z ia ła ln o ś c i C e n t r a ln e j B i b lio te k i P o ls k ie j w N ie m c z e c h — O d d zia ł: P r u s y W s c h o d n ie , (n r 1/1968), G e n e z a i p o c z ą tk i r o z w o ju b ib lio te k lu d o w y c h n a M a z u ra c h (n r 2/1968 — a r t y k u ł t e n s a m A u to r o k re ś la , ja k o „w p e w n y m s to p n iu u z u p e łn ie n ie o k re s u w s tę p n e g o do r o z p r a w y B ib lio te k i..." ) i w re s z c ie a r ty k u ł: D z ia ła ln o ś ć b ib lio te k a r s k a F r a n c is z k a S z c z e p a ń s k ie g o (n r 4/1968). A w ię c w o k re s ie trz e c h k w a r ta łó w od c h w ili u k a z a n ia s ię k s ią ż k i o trz y m a liś m y tr z y ź ró d ło w e a r t y k u ł y je j A u to r a ; a r ty k u ły w n o sz ą c e c a ły s z e re g n o w y c h i is t o t n y c h e le m e n tó w , k tó ry c h b r a k d a je się o d c zu ć w ła ś n ie w o m a w ia n e j p ra c y . O czy w iśc ie , n ie j e s t m o im z a d a n ie m u d z ie le n ie o d p o w ie d z i n a p y ta n ie , d la c z e g o t a k się sta ło . W y d a je się je d n a k , iż b y ło b y z w ie lk ą k o rz y ś c ią d la p r a c y , g d y b y z a w ie r a ła o n a w y n ik i b a d a ń o p u b lik o w a n e w e w s p o m n ia n y c h a rty k u ła c h .
N ie u le g a n a to m ia s t w ą tp liw o ś c i, że p r a c ę tę w y d a n o n ie s t a r a n n ie . P r a c a te g o ro d z a ju , p r a c a ś c iś le n a u k o w a , p o z b a w io n a in d e k s ó w , n ie m ó w ią c ju ż o s tre s z c z e n iu -o b c o ję z y c z n y m , t r a c i w ie le n a w a r to ś c i. D ziw i to sz c z e g ó ln ie w w y p a d k u W y d a w n ic tw a „ P o je z ie r z e ” , k tó r e p rz y z w y c z a iło n a s do b a rd z o p ie c z o ło w ic ie w y d a w a n y c h k s ią ż e k . B o h d a n K o z ie łlo - P o k le w s k i
J a n B o e h m , F e lik s N o w o w ie js k i. Z a r y s b io g r a fic z n y . O ls z ty n 1968, O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń s k ie g o , R o z p r a w y i M a te ri a ły , n r 24, ss. 130.
Z d u ż y m u z n a n ie m p o w ita ć n a le ż y k r ó tk i z a r y s b io g ra fic z n y F e lik s a N o w o w ie js k ie g o p ió ra J a n a B o e h m a. K s ią ż k a t a w y p e łn ia lu k ę w d z ia le p o ls k ic h m o n o g ra fii m u z y c z n y c h , a je d n o c z e ś n ie j e s t i n te r e s u ją c y m p rz y c z y n k ie m do h is to rii k u ltu r y m u z y c z n e j p rz e ło m u X I X i X X w ie k u o ra z p o c z ą tk ó w n a sz e g o s tu le c ia . J a n B o eh m od d a w n a p r a c u ją c y n a d ż y ciem i tw ó rc z o śc ią w y b itn e g o W a r m ia k a p o d ją ł s łu sz n ą , choć n ie w ą tp liw ie n ie ła tw ą d e c y z ję . K a ż d y , k to p r ó b u je w n ik n ą ć w p ro b le m y b io g ra fii a rty s ty c z n e j, z tr u d e m d e c y d u je się n a z a k o ń c z e n ie w p e w n y m m o m e n c ie b a d a ń szc z eg ó ło w y c h i n a o p u b lik o w a n ie ich w z a m k n ię te j, c a ło ś c io w e j f o r m ie z a ry s u czy n a w e t p e łn e j m o n o g ra fii. Ż y c ie i tw ó rc z o ść k a ż d e g o a r ty s ty je s t p ro c e se m s k o m p lik o w a n y m . W n ik liw y b a d a c z b ę d z ie s ta l e p o s z u k iw a ł n o w y c h d o k u m e n tó w , a b y w s p o só b c o ra z p e łn ie js z y , b a r d z ie j p r z e k o n u ją c y p rz e d s ta w ić z ło żo n ą p r o b le m a ty k ę a r ty s ty c z n ą . N ie ste ty , j e d n a k d la w ła śc iw e g o ro z w o ju n a u k i, a ta k ż e d la c e ló w d y d a k ty c z n y c h , p o tr z e b n e s ą c ią g le n o w e , o p a r te n a z m o d e rn iz o w a n y c h z a ło ż e n ia c h m e to d o lo g ic z n y c h o p ra c o w a n ia o g ó ln e, tre ś c iw e , a je d n o c z e ś n ie w m ia r ę z w ięz łe . O p ra c o w a n ia ta k ie s ta j ą s ię p u n k te m w y jś c ia d la d a lsz y c h p ra c n a u k o w y c h . A u to r , k t ó r y p o tr a f i s p r o s ta ć s ta w ia n y m d ziś w y m a g a n io m z a ró w n o je śli id z ie o s z y b k ie te m p o w y k o ń c z e n ia p r a c y , ja k te ż je j ro z m ia r, w y d a tn ie p r z y c z y n ia s ię d o ro z w o ju i p o p u la ry z a c ji w ie d z y . P r z e c ię tn y c z y te ln ik n ie z n a j d u je
1 1 2 K E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A
zb y l w ie le c zasu n a s tu d io w a n ie o p a sły c h to m ó w , k tó r e z n a tu r y rz e cz y s ta j ą się d o s tę p n e ty lk o d la s p e c ja lis tó w . Z a ry s . J. B o eh m a n ie ro ś c i s o b ie p r e te n s j i do c a łk o w ite g o w y c z e rp a n ia te m a tu , n ie m n ie j p o s ia d a z n a c z e n ie n a u k o w e i d y d a k ty c z n e . Z je d n e j s tro n y s y g n a liz u je p e w n e p ro b le m y w s k a z u ją c k ie r u n e k d la d a lsz y c h szczeg ó ło w y ch d o c ie k a ń , z d r u g ie j in f o r m u je w sp o só b p rz y s tę p n y o c a ło k s z ta łc ie d z ia ła ln o ś c i a r ty s ty c z n e j k o m p o z y to ra . T e k s t n ie p rz e c ią ż o n y m a te r ia le m e r u d y c y jn y m c z y ta s ię i p r z y s w a ja ła tw o . B o g a tą i i n te r e s u ją c ą d o k u m e n ta c ję n a u k o w ą z a w a rł a u to r w p rz y p is a c h . P r a c a p o s ia d a p rz e jr z y s t ą k o n s tru k c ję . J a n B o e h m w sp o só b b a rd z o p l a s ty c z n y z a r y s o w u je w ę zło w e p ro b le m y b io g ra f ic z n o -a r ty s ty c z n e N o w o w ie jsk ie g o : jeg o s tu d ia m u z y c zn e , p ie rw s z e su k c e s y , d o jrz e w a n ie ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j, w a lk ę o p o z y c ję w p o ls k im ś w ie c ie m u z y c zn y m , n ie k tó re z a g a d n ie n ia tw ó rc z o śc i. Ś w ię ta L ip k a , O lsz ty n , B e r lin , R a ty z b o n a , K ra k ó w , P o z n a ń , to n ie ty lk o k o le jn e e ta p y ży cia k o m p o z y to ra , a le je d n o c z e ś n ie k a ż d o ra z o w o in n y z esp ó l z a g a d n ie ń in te r e s u ją c y c h h is to ry k a re g io n u , so cjo lo g a, h i s to r y k a k u ltu r y m u z y c z n e j.
C k re s p o c z ą tk o w e j n a u k i N o w o w ie jsk ie g o w k la s z to r n e j s z k o le w Ś w ię te j L ip c e je s t n a p rz y k ła d szc z eg ó ln ie w a ż n y m m e m e n te m z p u n k tu w id z e n ia h is to rii k u ltu r y W a rm ii i M a z u r. J a n B o eh m s t a r a ł się tu w y z y sk a ć sz c z u p łą d o k u m e n ta c ję w c ze sn eg o o k re s u ży cia k o m p o z y to ra , a b y je d n o c z e ś n ie p rz e d s ta w ić w a r u n k i n a u c z a n ia w re g io n a ln e j szk o le m u z y c z n e j w d ru g ie j p o ło w ie X IX w ie k u . W ia d o m o śc i te w a r te b y ły b y sze rsz eg o s p o p u la ry z o w a n ia , n p . w lite r a t u r z e k ra jo z n a w c z e j. F a k t, że a u to r R o t y i w ie lu in n y c h , z n a n y c h p ie ś n i p a trio ty c z n y c h z a c z y n a ł n a u k ę m u z y k i w z a k ą tk u , ta k lic z n ie d z iś o d w ie d z a n y m p rz e z k ra jo w y c h i z a g ra n ic z n y c h t u r y stó w , w a r t b y łb y s iln ie jsz e g o z a a k c e n to w a n ia . To sam o d o ty c z y d z ia ła ln o ś c i N o w o w ie js k ie g o n a s ta n o w is k u o rg a n is ty w k a te d r a ln y m k o ś c ie le św . J a k u b a w O ls z ty n ie. J a n B o e h m w ie le u w a g i p o ś w ię c a s p r a w i e n a ro d o w o śc io w e j w z w ią z k u z p o lity k ą g e rm a n iz a c y jn ą w ła d z p ru s k ic h . J e s t to j a k n a jb a rd z ie j u z a s a d n io ne. S p r a w a w a lk i o p o ls k o ść w sp o só b s z c z e g ó ln y s p lo tła s ię z d z ia ła ln o ś c ią a r ty s ty c z n ą N o w o w ie jsk ie g o . N a u w a g ę z a s łu g u ją t u z w ła s z c z a ro z d z ia ły m ó w ią c e o s tu d ia c h i p o c z ą tk a c h d z ia ła ln o ś c i a rty s ty c z n e j k o m p o z y to ra w N iem czech , W szc z u p ły c h ra m a c h z a ry s u tr u d n o b y ło p r z e d s ta w ić c ały z ło żo n y p ro c e s k r y s t a l i z o w a n ia się ś w ia d o m o ś c i n a ro d o w e j N o w o w ie jsk ie g o . A u to r n ie m ia ł m o ż n o śc i w p e łn i w y ja ś n ić , d la c ze g o a b s o lw e n t s z a c o w n y c h a k a d e m ii b e rliń s k ic h n ie ty lk o n ie u le g ł w p ły w o m k u l t u r y p a n u ją c e j', lecz w ła ś n ie u m o c n ił s w e p o c zu c ie n a ro d o w e d a ją c te m u w y ra z w p o c z ą tk o w y m o k re s ie tw ó rc z o śc i. D la cz e g o w p ły w p o ls k ie j e m ig ra c ji w B e r lin ie o k a z a ł się s iln ie jsz y , n iż a u to r y te t c ałeg o n ie m ie c k ie g o ś ro d o w is k a m u z y c zn e g o ? C zęścio w o w y ja ś n ia s p ra w ę z a c y to w a n y p rz e z a u to r a lis t N o w o w ie jsk ie g o do' s io s tr y M a r ii z 1902 r. (s. 29) S to ję w ła ś n ie n a z u p e łn ie in n y m s ta n o w is k u , n iż ci s ta r z y filis tro w ie ...”. B yć m oże to te n k o n s e r w a ty z m n ie m ie c k ic h m is trz ó w s p ra w ił, że m ło d y p rz y b y s z z p r o w in c ji n ie u le g ł z a f a s c y n o w a n iu s to łe c z n y m i w ie lk o śc ia m i. W a r to z w ró c ić u w a g ę n a tę p rę ż n o ść i siłę o d d z ia ły w a n ia k u l t u r y p o ls k ie j. N ie p ie rw s z y ju ż r a z z n ie m ie c k ie j s z k o ły w y c h o d z i p o ls k i k o m p o z y to r o w y ra ź n ie z a ry s o w a n y c h n a ro d o w y c h c e c h a c h tw ó rc z o śc i. M o n iu sz k o p rz e z trz y la ta s tu d io w a ł u R u n g e n h a g e n a , a i S z y m a n o w sk i p rz e ż y w a ł sw ó j o k re s p o d z iw u d la te c h n ik i k o m p o z y to ró w n ie m ie c k ic h , g łó w n ie R y s z a r d a S tr a u s s a . S p r a w a je s t ty m b a r d z ie j z a s ta n a w i a ją c a , że d ro g a N o w o w ie jsk ie g o do k r a j u n ie b y ła — j a k w y k a z u je a u to r — ła tw a . L a u r e a t z a g r a n ic z n y c h k o n k u rs ó w , p r z y ję ty p o c z ą tk o w o ż y c z liw ie n a k o n c e r ta c h k o m p o z y to rs k ic h w e L w o w ie i w W a r s za w ie , n ie z n a j d u je u z n a n ia n a s ta n o w is k u d y r e k to r a k ra k o w s k ie g o T o w a rz y s tw a M u zy czn eg o . J. B o eh m n ie w a h a ł się c y to w a ć n e g a ty w n y c h s ą d ó w o tw ó rc z o śc i
H E C E N Z J E I O M Ó W I E N I A И З
k o m p o z y to ra w y p o w ia d a n y c h p rz e z k ra k o w s k ie g o m u z y k o lo g a Z d z is ła w a J a c h im e c - kieg o . W ie lu tw ó rc ó w , n ie w y łą c z a ją c g e n ia ln e g o C h o p in a , sp o ty k a ło się ze sło w a m i k r y ty k i n ie ra z b a rd z o z ło śliw e j. W p rz y p a d k u N o w o w ie jsk ie g o k r y t y k a ta b y ła j e d n a k szc z eg ó ln ie k rz y w d z ą c a . Z a d z iw ia ją c e , że N o w o w ie jsk i, n ie s łu s z n ie o s k a r ż a n y p rz e z J a c h im e c k ie g o o s k ła d a n ie o f ia r m u z ie p a tr io ty c z n e j n ie m ie c k o - p ru s k ie j (s. 60) s ta l e u s iln ie d ą ż y ł do u trz y m a n ia n a ro d o w e g o c h a r a k t e r u s w e j tw ó rc z o śc i. Z g o d n ie z z a p o w ie d z ią a u to r a , tw ó rc z o ść N o w o w ie jsk ie g o b ę d z ie te m a te m o d d z ie ln e j p ra c y . W ra m a c h z a r y s u b io g ra fic z n e g o z o s ta ły p o ru s z o n e ty lk o s p r a w y n a jw a ż n ie js z e . M ięd z y in n y m i J a n B o eh m p rz e d s ta w ił g e n ez ę R o ty . P ie ś ń ta ze w z g lę d u n a s w e z n a c z e n ie id e o w e z a j m u je szc z eg ó ln ą p o z y c ję w c a ły m d o ro b k u tw ó rc z y m N o w o w ie jsk ie g o . J e s t o n a n ie ja k o le g ity m a c ją s ty lu n a ro d o w e g o k o m p o z y to ra i w y z n a c z a je g o m ie js c e w h is to r ii p o ls k ie j k u l t u r y m u z y c z n e j. N o w o w ie jsk i ja k o w y b itn y p rz e d s ta w ic ie l g a tu n k u p ie ś n i p a tr io ty c z n e j , id e o w o z a a n g a ż o w a n e j je s t k o n ty n u a to re m tra d y c ji p o lsk ie g o r o m a n ty z m u — t r a d y c ji re p re z e n t o w a n e j w p rz e sz ło śc i p rz e z W a r s z a w ia n k ę K a r o la K u rp iń s k ie g o , in n y w y b itn y u tw ó r te g o sa m e g o ty p u .
N ieco in a c z e j p r z e d s ta w ia s ię s p r a w a n a ro d o w e g o c h a r a k t e r u u tw o ró w s c e n ic z n y c h N o w o w ie jsk ie g o . J a n B o eh m a n a liz o w a ł w a rto ś ć ty c h u tw o ró w w a sp e k c ie ich s p o łe c z n e j p rz y d a tn o ś c i i w a lo ró w s c e n ic z n y c h . N ie d a ł się zw ieść n a m a n o w c e ro z w a ż a ń n a t e m a t g e n e z y L e g e n d y B a ł ty k u . T a k o n tr o w e r s y jn a s p r a w a z o s ta ła o d n o to w a n a w p rz y p is a c h . A u to r p o p rz e s ta ł n a z re la c jo n o w a n iu p o d w a ż a n y c h dziś o p in ii L. K a m ie ń s k ie g o i Z. J a c h im e c k ie g o o r a z w y ja ś n ie ń sy n ó w N o w o w ie jsk ie g o n a te n te m a t. B o eh m z w ra c a ł u w a g ę n a w y k o rz y s ta n ie lu d o w y c h m o ty w ó w w p o z o s ta ły c h u tw o ra c h s c e n ic z n y c h , n ie p rz e c e n ia ją c je d n a k z b y tn io o sią g n ię ć k o m p o z y to ra w z a k re s ie o p e ro w a n ia m a te r ia łe m fo lk lo ry s ty c z n y m .
C ie k a w ie p o tra k to w a n a z o s ta ła te ż s p r a w a in n e g o w ie lk ie g o u tw o ru w o k a ln o - - in s tru m e n ta ln e g o . A u to r z e b r a ł w ie le in te r e s u ją c e g o m a t e r i a ł u ś w ia d c z ą c e g o o z n a c z n e j p o p u la rn o ś c i o ra to ri u m Q uo v a d is? S łu s z n ie z w ró c ił u w a g ę n a ty p o w o d la t a m te j e p o k i z a in te r e s o w a n ie u tw o r a m i m o n u m e n ta ln y m i, k tó ry c h p rz y k ła d y z n a j d u je m y w ó w c z e sn e j tw ó rc z o śc i M a h le ra , S c h ö n b e rg a i S tr a w iń s k ie g o .
N a u k o w ą w a rto ś ć p u b lik a c ji p o d n o sz ą s ta r a n n i e o p ra c o w a n e a n e k s y , b ib lio g r a fia i m a t e r i a ł ilu s tra c y jn y . S k r o m n a s z a ta g ra f ic z n a k r y j e b o g a tą z a w a rto ś ć . P r a c a n ie w ą tp liw ie je s t u d a n ą p o z y c ją s e r ii „ R o z p ra w i M a te r ia łó w ”. D a lila T u r ło A lo jz y Ś l i w a , S p a c e r k i po O ls z ty n ie , [W a rs z a w a ] 1967, ss. 146, 5 nlb . L u d o w a S p ó łd z ie ln ia W y d a w n ic z a . R eg io n W a rm ii i M a z u r j e s t w d z ię c z n y m te m a te m d la l i t e r a t u r y p ię k n e j. J e d n a k ż e m u r y O ls z ty n a , j a k d o tą d , n ie s ta n o w iły s c e n e r ii d la a k c ji ja k ie g o ś d z ie ła lite ra c k ie g o i ż a d n a p o w ie ść n ie z a c z e rp n ę ła fa b u ły z ż y c ia c o d z ie n n e g o m ie s z k a ń c ó w te g o m ia s ta . W sz y scy p is a r z e , z a r ó w n o m ie s z k a ją c y w O ls z ty n ie , j a k i o d w ie d z a ją c y t a k często i c h ę tn ie P o je z ie rz e M a z u rs k ie la te m , s z u k a li s z t a fa ż u d la s w y c h u tw o ró w ra c z e j w ś ró d w ó d i la s ó w t e j k r a in y , u rz e k a j ą c y c h s w y m p ię k n e m , j a k im o b d a ro w a ła je n a tu r a , a g łó w n e r o le w ty c h u tw o ra c h o b s a d z ili r y b a k a m i i le ś n ik a m i, p ro s ty m i i m o c n y m i lu d ź m i h e m in g w a y o w s k ie g o ty p u , ró w n ie m a ło s k a ż o n y m i w s w e j p s y c h ic e p rz e z w p ły w c y w iliz a c ji, j a k m a ło s k a ż o n y j e s t p rz e z n ią k r a j o b r a z W a r m ii i M a z u r. T r u d m ie s z k a ń c ó w O ls z ty n a w z n o s z ą c ych sw e m ia s to z r u in p o z o sta ł p r z e z p o ls k ą l i t e r a t u r ę p ię k n ą n ie z au w a ż o n y .
