A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA O E C O N O M IC A 201, 2006
Tomasz Grabia*
WPŁYW INTEGRACJI EUROPEJSKIEJ NA PRZEBIEG INFLACJI W POLSCE
Celem arty k u łu jest przedstaw ienie wpływu integracji P olski z U E na przebieg inflacji w naszym kraju po uzyskaniu członkostw a. Proces integracji w ym agał szeregu przystosow ań polskiej gospodarki od strony instytucjonalnej i legislacyjnej. P rzystosow ania te rozpoczęły się p rak tycznie n a początku o kresu transfo rm acji. N egocjacje z U E w najw ażniejszych spraw ach d o ty czących przyjęcia przez nasz kraj acquis com m unautaire zakończyły się w grudniu 2002 r. Z m iany zw iązane z dostosow aniam i naszego praw odaw stw a d o obow iązującego we W spólnocie, ja k rów nież sam fa k t uzy skania człon k o stw a i zw iązany z tym w zrost konkurencyjności P olski n a globalnym europejskim ry n k u , będą m ieć znaczący wpływ n a całą p o lsk ą gospo darkę, w tym rów nież n a procesy inflacyjne, czego pierw sze sym ptom y dało się odczuć ju ż w 2004 r.
A rty k u ł sk ład a się z trzech części. W pierwszej z nich om ó w iony zostanie praw d o p o d o b n y przebieg inflacji w Polsce w początkow ych latach po uzyska niu członkostwa. Zw rócona zostanie uwaga na czynniki, k tóre m ogą przyczynić się w tym okresie d o zm ian ogólnego poziom u cen w naszym k raju . D rugi p u n k t arty k u łu dotyczył będzie także przebiegu procesów inflacyjnych w P ol sce, ale ju ż p o zastąpieniu złotego w spólną europejską w alutą. Pełna integracja gospodarcza naszego kraju z E u ro p ą nastąpi bowiem dopiero po przystąpieniu Polski d o strefy euro. Akcesja do Unii M onetarnej wywoła szereg pozytywnych aspektów , wśród których za najważniejszy należy uznać wyeliminowanie ryzyka kursow ego. P raw d o p o d o b n e jest je d n a k także, że nie p o zo stan ie o n a bez wpływu n a w zrost inflacji w naszej gospodarce. T rzecia część pracy zaw iera podsum ow anie rozw ażań, ze zwróceniem szczególnej uwagi n a czynniki, k tó re m o g ą d o p ro w ad zić do w zrostu inflacji w Polsce w latach 2004-2010 oraz w okresie późniejszym , po w stąpieniu d o E u ro lan d u .
1. P R Z E W ID Y W A N E Z M IA N Y O G Ó L N E G O P O Z IO M U CEN W P O L S C E P O P R Z Y S T Ą P IE N IU D O U E
O statn ich kilkanaście miesięcy poprzedzających przystąp ien ie Polski do U nii E uropejskiej charak tery zo w ało się bard zo nisk ą inflacją, k tó ra niekiedy k ształto w ała się poniżej średniego poziom u u n ijn ego 1. Począw szy od d n ia akcesji d o zjednoczonej E u ro p y (1 m aja 2004 r.) sto p a inflacji w Polsce zaczęła je d n a k w ykazyw ać tendencję w zrostow ą, w ynosząc w m aju 3,4% , a w czerw cu ju ż 4 ,4 % w skali roku. Po silnym w zroście w k o ń cu pierwszej połow y 2004 r., w kolejnych m iesiącach (od lipca d o listo p a d a) nadal oscylow ała o n a w okół 4 ,5 % , pozostając znacznie powyżej górnej granicy odchyleń od celu inflacyjnego2.
A kceleracja procesów inflacyjnych w II k w artale 2004 r. w dużej m ierze zw iązana była z podw yżkam i cen, w ynikającym i z konieczności przyjęcia przez P olskę znacznej części d o ro b k u praw nego W sp ó ln o t E uropejskich już z chw ilą przystąpienia d o Unii. Inflacyjny „efekt U E ” należy zatem rozum ieć ja k o bezpośredni, regulacyjny wpływ akcesji na ceny w w yniku w zrostu staw ek V A T i akcyzy o ra z w prow adzenia wspólnej tary fy celnej i W spólnej Polityki R olnej, a także zm iany cen w ynikające z zach ow ań rynkow ych dy sk o n tu jący ch z w yprzedzeniem spodziew ane d ziałan ia tych czynników 3. W rezultacie, w w yniku akcesji4, silnie podrożały m .in.: ryż i b an an y (wyższe cło n a tow ary spro w ad zan e spoza U E), cukier i m asło (wyższe ceny skupu b u rak ó w cukrow ych i m leka), m ięso i d ró b (w zrost p o p y tu ze strony państw U E ) o ra z m ateriały b udow lane (w zrost p o d a tk u V A T z 7 d o 2 2 % )5.
1 W roku poprzedzającym wejście Polski d o UE (2003), średnioroczna stopa inflacji mierzona wskaźnikiem CPI w yniosła w naszym kraju 0,8% , podczas gdy w U E 2,0% . N a stosunkow o niskim poziom ie roczna stopa inflacji w Polsce utrzymywała się także w pierwszych czterech m iesiącach 2004 r., wahając się w przedziale 1,6-2,2% - dane z: „Biuletyn Inform acyjny”, N B P , 2003, nr 12, s. 23; Economic Forecasts. Spring 2004, European C om m ission, Table 17, s. 121; R aport o inflacji, N B P , Maj 2004, s. 10.
2 R aport o inflacji, N B P , listopad 2004, s. 5, 9. Cel inflacyjny, ustalony przez N B P, wynosi 2,5% + / - 1 punkt procentow y (R aport o inflacji w 2003 roku, N B P , marzec 2004, s. 77).
3 Unia Europejska - ceny. Podsumowanie akcji, N B P , m ateriały z konferencji prasowej z 6.07.2004 r., w w w .nbp.pl.
4 W edług obliczeń N B P d o wzrostu inflacji w maju przyczyniły się także inne czynniki, ale wpływ „efektu U E ” był największy, sięgając 44,6% . Z pozostałych czynników silnie na inflację oddziaływały także efekty podażow e (związane przede wszystkim z drożejącym paliwem), których wpływ oszacow any został na 35,4% oraz efekty popytow e - 20% (zob. Unia Europejska - ceny...). W ydaje się jednak, że d o „efektu U E ” , wpływ ającego na inflację, należałoby zaliczyć także część efektów popytow ych. Wzrastający popyt (głównie na m ięso i drób) pochodził bowiem w znacznej części z krajów dotychczasowej Piętnastki, które p o przyłączeniu nowych członków d o Unii bez przeszkód m ogą sprowadzać od nich tańsze towary.
5 W edług notow ań N B P w okresie między 15-21.04.2004 r. a 15-21.06.2004 r. najsilniej podrożały: ryż (o 27,7% ), drób (o 22%), m ięso w ołow e (o 21,7% ), banany (o 18%), masło
W zro st cen tych to w aró w m iał je d n a k p rz ed e w szystkim c h a ra k te r jedno razo w y . Ich wpływ n a inflację, liczoną w skali ro k u , będzie zatem w ygasać n a przełom ie II i III k w artału 2005 r., kiedy poziom cen zacznie być o d n oszo ny d o ich poziom u zaw ierającego ju ż te podw yżki6. W zw iązku z wygasaniem tzw. okresów przejściowych n a wprow adzenie m inim alnej stawki akcyzy lub podstaw ow ej staw ki p o d atk u V A T, ceny k o n tro lo w an e niektórych d ó b r n ad al pow inny w praw dzie w zrastać, ale nie będzie to dotyczyć zbyt dużej gam y p ro d u k tó w i usług7. W d o d a tk u , podw yżki z tym zw iązane będą w prow adzane stopniow o i nie pow inny m ieć dużego w pływu n a inflację.
W iększą rolę w jej przebiegu m oże n ato m iast o d egrać p raw d o p o d o b n y w zrost kosztów w y tw arzania w wielu gałęziach. F irm y działające dotychczas na ry n k u lok alnym b ęd ą bowiem m usiały ponieść znaczne n ak ład y zw iązane z koniecznością spełnienia norm ekologicznych. Skala wym aganych dostosow ań w tym zakresie jest b ard zo d u ża i m im o w ynegocjow ania licznych okresów przejściow ych szacuje się, że koszt tych d o sto so w ań w ciągu p iętnastu lat przekroczy 36,3 m ld eu ro 8. Z naczn a część przedsiębiorstw poniesie duże koszty także w zw iązku z koniecznością u zy skania certy fik ató w jak o ści ISO. Z jaw iska te m o g ą zatem w płynąć n a w zrost inflacji kosztow ej.
Z drugiej strony, n a rynku niektórych d ó b r n astąp i w zrost kon k u ren cy j ności, d o czego p ra w d o p o d o b n ie przyczyni się sw o bo dn y przepływ tow arów i usług. M o ż n a się w zw iązku z tym spodziew ać obniżek cen w niektórych sek to rach , zw łaszcza tych, w k tórych dotychczas działali m onopoliści lub
(o 13,7% ), cytryny (o 9,5% ), m ięso wieprzowe (o 9,4% ), materiały d o konserwacji mieszkania lub dom u (o 7,9% ) oraz pomarańcze i cukier (o 5,1% ) - dane z: Unia Europejska - ceny... W przypadku cukru największy wzrost cen następow ał jednak w m iesiącach poprzedzających akcesję. Było to sp ow od ow ane bardzo dużym popytem ludności, chcącej zaopatrzyć się i zrobić zapasy jeszcze po „starej” cenie.
11 Raport o inflacji, N B P , listopad 2004, s. 7.
7 Już od marca 2005 r. podstaw ow ą stawką podatku V A T zostanie objęty dostęp do Internetu. W latach 2007-2008 skończy się natom iast okres przejściowy, w którym m ożna stosow ać staw kę obn iżon ą w przypadku m.in.: usług gastronom icznych, niektórych książek i czasopism , usług budow lanych i rem ontow ych nieświadczonych w ramach budownictwa socjalnego oraz artykułów żywnościowych przeznaczonych do konsumpcji przez ludzi i zwierzęta. D o koń ca 2008 r., stopniow o wzrastać będzie także akcyza na papierosy, której minimalna staw ka będzie musiała wów czas wynosić 64 euro/1000 sztuk (P olska w Unii Europejskiej. N asze warunki członkostw a. D okum ent Kancelarii Prezesa R ady M inistrów , W arszawa, marzec 2003, s. 35). W przyszłości należy liczyć się także z koniecznością podw yższenia akcyzy na paliwo i gaz, choć jak dotychczas sprawa ta nie jest d o końca wyjaśniona, a wiele krajów członkowskich nie stosuje minimalnej stawki (Co nam w Unii zdrożeje, dodatek d o „G azety W yborczej”, 5.04.2004, s. 3, 5).
8 Okresy przejściowe związane z pełną transpozycją prawa U E d o w arunków polskich w aspekcie ochrony środow iska dotyczą m.in. budowy oczyszczalni ścieków kom unalnych, zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń powietrza i w ody, składowisk oraz przesyłania odpadów , a także emisji dwutlenku siarki, pyłów i azotu przez elektrownie i elektrociepłownie (Polska w Unii Europejskiej. N asze warunki członkostwa..., s. 16).
firm y c h ro n io n e przez p aństw o przed zagraniczną k o n k u re n cją. Zwiększenie ko n kurencyjności m oże przyczynić się zatem d o pew nych obniżek cen usług telefonicznych9, lotniczych, kolejowych, energetycznych, turystycznych i, m im o w zrostu V A T, internetow ych. K o rzystnie n a sytuację k o n su m en ta wpływać będzie tak że p ra w d o p o d o b n a p o p ra w a jakości św iadczenia tych u słu g 10.
Z analizy w ynika, że różne czynniki zw iązane z integracją m o g ą wpływać n a dalszy przebieg procesów inflacyjnych w Polsce w ró ż n o ro d n y sposób, a często także w odm iennych kierunkach. B ezpośredni „efek t U E ” , który doprow adził d o stosunkow o silnego przyrostu inflacji w pierwszych m iesiącach po akcesji, będzie je d n a k wygasać, co spraw i, że w kolejnych latach tem po w zrostu cen pow inno ustabilizować się n a nieco niższym poziom ic. Nie wydaje się je d n a k m ożliw e, aby poziom ten m ógł k ształtow ać się w okół 1% , ja k to działo się w roku poprzedzającym akcesję. W dłuższej perspektywie zwiększeniu m o g ą bow iem ulec nie tylko ceny regulow ane przez p ań stw o , ale tak że te k ształto w an e przez rynek. D o takiego stan u rzeczy po w in no przyczyniać się utrzym yw anie wysokiej dynam iki w zrostu PK B (zob. tab . 1) i zw iązane z tym faktem w yrów nyw anie poziom u życia P olaków i obyw ateli daw nej Piętnastki. W m iarę upływ u czasu nasze ceny będą zatem p ra w d o p o d o b n ie dążyć do średniego poziom u unijnego". Należy bowiem przypuszczać, że presja inflacyj n a w yw oływ ana będzie tak że przez silne im pulsy popytow e, zw iązane m .in. z napływem środków z Unii, w ydatkow anych poza budżetem 12. Część inwesty cji będzie m u siała być poza tym w spółfinanso w an a przez stro n ę p olską, co rów nież m oże przyczyniać się do zw iększania p o p y tu .
N a gruncie teoretycznym ew en tu alna konw erg encja cen w U E m oże być tłu m a czo n a w ystąpieniem tzw. efektu B alassy-Sam uelsona, zgodnie z którym relacja p ozio m u cen w sektorze d ó b r będących p rzedm io tem han dlu za granicznego (dóbr wymiennych) do poziom u cen w sektorze d ó b r nie będących przedm iotem h an d lu zagranicznego (d ó b r niew ym iennych) jest ró w n a sto sun kow i krańco w ych produktyw no ści pracy w sek to rach g o sp o d ark i nie p o d legających konkurencji m iędzynarodow ej i tych, k tóre są n a n ią w ystaw ione13. D o kateg o rii d ó b r niew ym iennych zaliczany je st przede wszystkim sektor
9 Bilans k o rzyści i ko sztó w przystąpienia Polski do UE, IJKIE, W arszawa, kwiecień 2003, s. 156.
10 P olska w Unii Europejskiej. N asze warunki członkostw a..., s. 16.
11 W 2003 r. ceny dóbr konsum pcyjnych w Polsce stanowiły zaledwie 55% średniej unijnej. N a pod obn ym poziom ie (54% ) wskaźnik ten kształtow ał się we wszystkich dziesięciu krajach kandydujących - dane z: K om isja Europejska, za: R. Sołlyk, Równanie do Unii. Ceny wzrosną wolno i razem z placam i, „G azeta W yborcza” , 6.05.2003, s. 6.
12 R aport o inflacji w 2003 roku, N B P, s. 16.
13 Pt/Pn = M PL n /M P L t, gdzie: Pt - ogólny poziom cen w sektorze dóbr wymiennych, Pn - ogólny poziom cen w sektorze dóbr niewym iennych, M PLt - krańcowa produktyw ność pracy w sektorze dóbr wym iennych, M PLn - krańcowa produktyw ność pracy w sektorze dóbr niewym iennych (R aport o inflacji w 2000 roku, N B P , M aj 2001, s. 19).
T a b e l a 1 Średnioterminowe prognozy wybranych wskaźników gospodarczych w Polsce w latach 2004-2007
według różnych ośrodków*
Wskaźnik
R ok
2004 2005 2006 2007
Min M ax Min M ax Min M ax M in M ax
D ynam ik a realnego PKB (w %)" 3,5k 4,6’ 3,8' 5,3h 4,3k 5,4h 4 ,0 k 4,9h Stop a bezrobocia (w %)° (M etoda A ) 17,7* 17,9" 17,0* 17,8h 16,5« 17,6h 17,5" Stop a bezrobocia (w %)c (M etoda B) 19,4' 19,6' 18,9* 19,3* b.d. b.d. Kurs U SD /PL N " 3,6* 3,8* 3.61 3,9* 3,9« b.d. Kurs eu ro/P L N ” 4 ,0 h 4,8« 4,0h 4,7* 4 ,0 h 4,7« 4 ,0 h 4 , l k D eficyt budżetow y (w %)r 4 ,4 k 5,4« 3,9h 4,7« 3,2h 4 ,0 k 2,8h 3,8k
* Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (dalej: CASE); Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową (dalej: IBnGR); Niezależny Ośrodek Badań Ekonomicznych (dalej: NOBE); W. Orłowski (dalej: W.O.); „The Economist Intelligence Unit” (dalej: EIU); Komisja Europejska (dalej: KE); b jako tempo przyrostu w stosunku do roku poprzedniego. Najniższa (Min) i najwyższa (Max) wartość spośród prognoz: CASE, IBnGR, W. O., EIU i KE w latach 2004-2005; IBnGR, W. O. i EIU w 2006 r. oraz W. O. i EIU w 2007 r. W przypadku W. O. wartości zgodne ze scenariuszem członkostwa; 0 jako procent ludności aktywną zawodowo. Metoda A nie obejmuje zmian liczby ludności aktywnej zawodowo, stwierdzonych na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. Metoda В obejmuje korektę liczby ludności aktywnej zawodowo, stwierdzoną na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. Metoda A - najniższa (Min) i najwyższa (Max) wartość spośród prognoz: IBnGR i W. O. w latach 2004-2006 oraz W. O. w 2007 r. W przypadku W. O. wartości zgodne ze scenariuszem członkostwa; Metoda В - najniższa (Min) i najwyższa (Max) wartość spośród prognoz CASE i KE w latach 2004-2005. Dla lat 2006-2007 brak danych; d jako cena 1 $ wyrażona w PLN. Najniższa (Min) i najwyższa (Max) wartość przybliżona spośród prognoz: CASE, IBnGR i NOBE w latach 2004-2005 oraz IBnGR w 2006 r. Dla 2007 r. brak danych. ' jako cena 1 euro wyrażona w PLN. Najniższa (Min) i najwyższa (Max) wartość przybliżona spośród prognoz: CASE, IBnGR, NOBE, W. O. i EIU w latach 2004-2005; IBnGR, W. O. i EIU w 2006 r. oraz W. O. i EIU w 2007 r. W przypadku W. O. wartości zgodne ze scenariuszem członkostwa. r różnica między wydatkami i dochodami budżetu państwa, wyrażona jako procent prognozowanego PKB, w końcu roku. Najniższa (Min) i najwyższa (Max) wartość spośród prognoz: IBnGR, W. O. i EIU w latach 2004-2006 oraz W. O. i EIU w 2007 r. W przypadku W. O. wartość deficytu sektora publicznego, zgodna ze scenariuszem członkostwa. * wodług IBnGR; h według W. O.; 1 według CASE; J według NOBE; k według EIU; 1 według KE.
Ź r ó d ł o : oprać, własne na podstawie: „Polska Gospodarka. Tendencje. Oceny. Prognozy” [CASE], 2004, I, s. 1; Stan i prognoza koniunktury gospodarczej Polski 2004-2006, IBnGR, 2004, s. 59; W. M. Orłowski, Makroekonomiczne efekty członkostwa Polski w Unii Europejskiej, UK.IE, Warszawa 2003, s. 30, 35; Raport „The Economist Intelligence Unit” , za: К. Niklewicz, Stany Zjednoczone Europy?, „Gazeta Wyborcza”, 16.06.2003 r., s. 20-21; Prognozy kursowe na lata 2004-2005 (CASE , IBnGR, N O BE), [w:] M. Krzcśniak, Niewielkie szanse na umocnienie złotego, „Gazeta Prawna”, 26.01.2004, nr 17, s. 15-16; Economic Forecasts. Spring 2004 (Tables), European Commission, Table 4.8, s. 89.
usług, a także budow nictw o, d o kategorii zaś d ó b r w ym iennych przem ysł. W przeciw ieństw ie d o działalności produkcyjnej, gdzie p ostęp techniczny p o zw ala n a szybkie podnoszenie w ydajności pracy, w działalności usługowej sytuacja ta k a nie jest m ożliw a. W efekcie stosunek krańcow ej produktyw ności pracy w usługach do krańcow ej p roduktyw no ści pracy w przem yśle m aleje, co o znacza, że rośnie relacja poziom u cen tych pierw szych w sto su n k u do po ziom u cen d ó b r w ytw arzanych w przem yśle14. D zieje się tak d latego, że w zrost w ydajności pracy w sektorze d ó b r będących przedm iotem handlu zagranicznego w pływ a na postulaty zwiększania płac nie tylko w tym sektorze, ale rów nież w sektorze d ó b r nie będących przedm iotem h an d lu zagranicznego, gdzie w zrost w ydajności nie następuje. Z w iązany z tym i p o stu latam i wzrost k o sztó w siły ro b o czej w pływ ać będzie n a to m ia s t n a w zrost cen d ó b r k o n sum p cyjnych15. W a rto zauważyć, iż zgodnie z założeniam i efektu Balassy- -S am uelsona, różn ica m iędzy w zrostem w ydajności pracy w dw óch analizo w anych sek to rach w pływ ać będzie n a w zrost cen usług w sto su n k u do cen d ó b r przem ysłow ych. W ynika z tego, że naw et przy stałym poziom ie cen d ó b r w ym iennych, podw yżki cen d ó b r niew ym iennych b ęd ą nieuniknione, co nie po zo stan ie bez wpływu na poziom inflacji.
O prócz efektu B alassy-Sam uelsona, wielce p ra w d o p o d o b n e jest także w ystąpienie w okresie poakcesyjnym efektu po py tow ego , zw anego efektem B aum ola-B ow ena. Polega on na zm ianie stru k tu ry konsum p cji d ó b r, wyni kającej ze w zrostu dochodów społeczeństwa. W zrost ten pow oduje, że zwiększa się u dział w konsum pcji d ó b r z dużym nakładem usług, tak ich ja k o ch ro n a zdrow ia, edu kacja, usługi finansow e16. Z m iany te zgodne są tak że ze znanym w ekonom ii praw em E ngla, k tó re głosi, iż w zrost d o c h o d u po w oduje mniej niż p ro p o rcjo n aln y przy ro st w ydatków n a żyw ność, a więcej niż p ro p o r cjonalny p rzyrost w ydatków na podróże, o ch ro n ę zd ro w ia czy w ypoczynek. Z pew nym uproszczeniem m o żn a zatem stw ierdzić, że przesunięcie popytu następuje od d ó b r wym iennych d o usług, k tó re nie podlegają m iędzynarodowej w ym ianie handlow ej. T o z kolei pow oduje w zrost cen w zględnych tych o statn ich i, n aw et przy stałym poziom ie cen d ó b r w ym iennych, zw iększoną
14 R aport o inflacji w 2000 roku, N B P, maj 2001, s. 19.
15 W. Orłowski i L. Zienkowski szacują, że wpływ efektu B alassy-Sam uelsona w Polsce w okresie 2001-2011 będzie odpow iadał średniorocznej dodatkow ej inflacji na poziom ie 1,8% przy założen iu, że średnioroczne tem po wzrostu PKB p er capita będzie w yn osiło 5%. W przypadku, gdyby w yn osiło ono 3% , dodatkow a inflacja (wynikająca z efektu Balassy- -Sam uelsona) kształtow ałaby się średnio na poziom ie 0,49% rocznie. O szacow ania efektu Balassy-Sam uelsona na inflację, dokonane przez T . Chm ielew skiego, zawierają się natom iast w przedziale 1 -2 punktu procentow ego rocznic (w zależności od przyjętej specyfikacji), zob. T. Chm ielewski, O d kursu płynnego do unii monetarnej. Znaczenie efektu Balassy-Samuelsona dla polsk iej p o lity k i pieniężnej, N B P , „M ateriały i Studia” , z. 163, [Warszawa], wrzesień 2003, s. 4 4 -5 8 .
inflację. S ku tki efektu B aum ola-B ow ena są zatem an alogiczne ja k efektu B alassy-S am uelsona, choć nieco inne są przyczyny zm ian cen względnych. W przypadku tego ostatniego decydująca jest zm iana względnej produktyw noś ci w analizow anych sektorach, natom iast efekt B aum ola-B ow ena pow odow any jest w zrostem d o cho dów i zw iązaną z tym zm ianą w stru k tu rze ko nsum pcji17.
W ydaje się je d n a k , że w zrost docho dów w Polsce nie będzie następow ał zbyt szybko. B ardzo w ysokie bezrobocie, któ reg o z pew nością nie u d a się znacząco obniżyć tuż po uzyskaniu członkostw a (zob. tab. 1), pow odow ać będzie bow iem utrzym yw anie sytuacji, w której d o m in u ją cą pozycję będzie m iał praco d aw ca. T o z kolei pow inno destrukcyjnie w pływ ać n a tem po w zrostu płac, a w dalszej kolejności także n a tem po w zrostu cen rynkow ych, kształtow anych w w yniku gry p op ytu z po d ażą, o raz n a sto p ę inflacji. M im o wciąż znaczącego udziału cen kontrolow anych w koszyku inflacyjnym 18, ceny większości p ro d u k tó w i usług w Polsce są bowiem kształto w an e właśnie przez rynek.
D o niw elow ania tem pa w zrostu ogólnego pozio m u cen przyczyniać się będzie także p ra w d o p o d o b n e um acnianie naszej w aluty względem eu ro oraz d o lara. C zynniki w pływ ające n a kurs w alutow y są w praw dzie ró ż n o ro d n e i tru d n o przew idzieć ich ostateczny efekt netto (zob. tab . 1), ale decydujące znaczenie w tej m ierze pow inien m ieć zw iększony napływ k ap itału zagranicz nego d o P olski p o w stąpieniu d o U E , co p ra w d o p o d o b n ie przyczyniać się będzie d o o b n iżan ia ceny euro, w yrażonej w złotów kach. W pływ na to pow inno m ieć także wystąpienie w spom nianego wyżej efektu Balassy-Sam uel so n a, polegającego n a wzroście cen d ó b r niew ym iennych w sto su n k u do cen d ó b r w ym iennych i w rezultacie n a realnej aprecjacji zło teg o 19. C oraz w iększa o tw arto ść naszej g ospodarki i zw iązany z n ią w zrost udziału d ó b r im portow any ch w koszyku inflacyjnym m oże okazać się wówczas skutecznym „ h a m u lc em ” wysokiej inflacji w długim okresie.
Proces w yrów nyw ania poziom u cen krajow ych z zagranicznym i p ra w d o p o d o b n ie zostanie zatem rozłożony w czasie, w zw iązku z czym inflacja w P olsce w najbliższych k ilku latach p o w in n a o scylow ać w granicach 2 ,5 -5 % w skali ro k u (zob. tab. 2), a więc nieco powyżej d ynam iki inflacji w w ysoko rozw iniętych k ra ja c h W spólnoty. O sto su n k o w o niew ielkim
17 Tamże.
18 W 2003 r. w ynosił on 27,2% - dane z: Raport o inflacji w 2003 roku..., s. 38. 19 Realna aprecjacja kursu walutow ego zrealizować się m oże natom iast w postaci rosnącej szybciej niż za granicą inflacji lub poprzez nom inalną aprecjację. W ynika to ze wzoru: Q = PIE P *, gdzie: Q - realny kurs walutow y, E - nom inalny kurs w alutow y, P - poziom cen w kraju, P* - poziom cen za granicą. Pierwszy z ww. przypadków nastąpi w systemie kursu stałego, drugi natom iast w systemie kursu płynnego (T. Chmielewski, O d kursu płynnego..., s. 7, 9 -1 2 ). W systemie będącym wersją pośrednią między nimi (np. system kursow y ERM II, d o którego obow iązane są wstąpić kraje kandydujące d o strefy euro) efekt Balassy-Sam uelsona m oże natom iast oznaczać częściow e, jednoczesne w ystępowanie obu czynników.
p raw d o p o d o b ień stw ie w ystąpienia większej d ynam iki w zro stu cen w pew nym s to p n iu św iadczy m .in. sytuacja, ja k a w y stąp iła w k ra ja c h p rzy stępujących d o U E we wcześniejszym okresie. W tym p rz y p ad k u była ona je d n a k zró żn ico w an a w zależności od poziom u rozw oju gospodarczego poszczególnych państw . D ysproporcje dotyczące stopy inflacji w krajach dotychczasow ej P iętnastki zaobserw ow ać m o żn a an alizując d an e zam iesz czone w tab . 3. W ynika z nich, że w p ań stw ach , k tó re przystąpiły d o UE dziewięć lat wcześniej niż P olska, a więc w A ustrii, F in lan d ii i Szwecji, sto p a inflacji po akcesji nie odbiegała znacząco od n otow an ej u pozostałych członków W spólnoty. W tym ostatn im k raju by ła o n a naw et najniższa w U nii (w latach 1996-2000 wynosiła średnio 0,5% rocznie).
T a b e l a 2 Średnioterminowe prognozy stopy inflacji w Polsce w latach 2004-2007 według różnych ośrodków*
Stopa inflacji (w %)b według: Rok
2004 2005 2006 2007 KE 2,3 3,0 b.d. b.d. EIU 2,0 2,4 2,3 2,3 CASE 2,5 2,3 b.d. b.d. IBnG R 2,4 2,7 2,9 b.d. W. O. 3,4 3,5 3,2 2,6 W. O. - L. Z. 4,9 4,8 4,5 4,3 W. W. - W . F. - L. S. 5,2 5,1 4,3 3,6
* K om isja Europejska (KE); „The Econom ist Intelligence U n it” (EIU ); Centrum Analiz Sp ołeczn o-E kon om iczn ych (CA SE); Instytut Badań nad G osp od ark ą R yn kow ą (IBnGR ); W. Orłowski (W. O .) - prognoza z 2003 r.; W. Orłowski - L. Zienkowski (W. O. - L. Z.) - prognoza z 2001 r.; W . W elfe - W. Florczak - L. Sabanty (W. W. - W. F. - L. S.) - prognoza z 2000 г.; b jak o tempo przyrostu ogólnego poziom u cen w stosunku do roku poprzedniego; m ierzone wskaźnikiem CPI, w przypadku K E zharm onizow anym wskaźnikiem CPI, a w przypadku W. W. - W. F. - L. S. deflatorem spożycia indywidualnego. Prognozy CA SE i KE obejmują jedynie lata 2004-2005, a IB nG R lata 2004-2006. W przypadku W. O. wartości zgodne ze scenariuszem członkostwa. W przypadku W. O. - L. Z. wartości średnie według dw óch scenariuszy - optym istycznego i pesym istycznego.
Ź r ó d ł o : oprać, własne na podstawie: „Polska G ospodarka. Tendencje. Oceny. P rognozy”, [CASE], 2004, I, s. 1; Stan i prognoza koniunktury gospodarczej P olski 2004 -2 0 0 6 , IBnGR, 2004, s. 59; W. M . O rłowski, M akroekonom iczne efekty członkostwa P olski w Unii Europejskiej, U K IE , W arszawa 2003, s. 30; Raport „The Econom ist Intelligence U n it” , za: K . Niklewicz, S tan y Zjednoczone Europy?, „G azeta W yborcza” , 16.06.2003, s. 20-21; W. W elfe, W. Florczak, L. Sabanty, D ługookresow e p rogn ozy rozwoju gospodarczego P olski oraz pierw sze analizy scenariuszowe, [w:] W. W elfe (red.), E konom etryczny m odel wzrostu gospodarczego, Łódź 2001, s. 277; W. O rłowski, L. Zienkowski, Zw eryfikow ane scenariusze zm ian m akroproporcji rozwoju gospodarki polsk iej do roku 2020, G U S , Warszawa 2001, s. 16-17; Economic Forecasts. Spring 2004 (Tables), European C om m ission, T able 4.8, s. 89.
Kraj Rok przystą pienia d o U Eb Wskaźnik cen CPP R ok 1985 (rok 1980 = 100) Stopa inflacji' w okresie 1981-1985 (średnio w roku) R ok 1990 (rok 1985 = 100) Stopa inflacji' w okresie 1986-1990 (średnio w roku) Rok 1995 (rok 1990 = 100) Stopa inflacji' w okresie 1991-1995 (średnio w roku) Rok 2000 (rok 1995 = 100) Stopa inflacji' w okresie 1996-2000 (średnio w roku) Belgia 1951 141 7,1 111 2,1 113 "> 5 108 1,6 Francja 1951 158 9,6 116 3,1 112 2,3 107 1,4 H olandia 1951 123 4,2 104 0,7 114 2,7 110 1,9 R FN /N iem cy' 1951 121 3,9 107 1,4 119 3,5 105 1,1 Luksem burg 1951 157“ 6,7' 109 1,7 115 2,8 109 1,7 W łoch y 1951 190 13,7 132 5,7 128 5,1 113 2,5 D an ia 1973 146 7,9 121 3,9 110 1,9 112 2,3 Irlandia 1973 229“* 12,6' 118 3,3 113 2,5 114 2,7 W ielka Brytania 1973 142 7,3 129 5,2 120 3,7 108 1,6 Grecja 1981 256 20,7 223 17,4 191 13,8 125 4,6 H iszpania 1986 178 12,2 137 6,5 129 5,2 114 2,7 Portugalia 1986 387“ 21,3' 171 11,4 140 7,0 113 2,5 Austria 1995 127 4,6 111 2,2 115 2,8 106 1,2 Finlandia 1995 151 8,9 127 5,0 114 2,7 108 1,6 Szwecja 1995 154 9,0 136 6,3 123 4,2 102 0,5
* Od 1999 r. d la państw strefy euro (Belgia, Francja, H olandia, N iem cy, Luksem burg, W łochy, Irlandia, G recja, H iszpania, Portugalia, A ustria, Finlandia) zharm onizow any wskaźnik cen konsum pcyjnych (H1CP); b d o 1957 r. Europejska W sp óln ota W ęgla i Stali, d o 1991 r. Europejska W spólnota G ospod arcza (EW G ); c w punktach procentow ych, jako przyrost w stosunku d o roku poprzedniego; d rok 1985 (rok
1978 = 100); ' średnio w roku w okresie 1979-1985.
Ź r ó d ł o : oprać, w łasne na podstawie: T . O rłow ski, N o w y Leksykon Ekonom iczny, O ficyna W ydaw nicza G raf-Punkt, W arszawa 1998, s. 311-313; „R ocznik Statystyczny 1989” , [G U S], s. 598; S ta tistica l Annex Tables, „E conom ic O u tlook ” , O E C D , N o 74, 2003, A n nex Table 19; Statistical A n nex Tables, „E conom ic O u tlook ” , O E C D , N o 75, 2004, A n n ex T able 18.
W p ły w inte gra cj i euro pej ski ej na p rz eb ie g in fl a c ji ...
W p rz y p a d k u P olski bardziej m iaro d ajn e p o w in no być je d n a k p o ró w n an ie z p aństw am i, k tó re uzyskały członkostw o w latach 80. poprzedniego stulecia, a więc z G recją, H iszpanią i P ortu galią. N ależy bow iem pam ię tać, że w państw ach przystępujących do U E w 1995 r. poziom cen już przed akcesją był porów nyw alny z krajam i członkow skim i, podczas gdy w G recji, H iszpanii i P ortugalii znacznie odbiegał od średniej unijnej20. P rzystąpienie tych krajów do E W G przyspieszyło proces w yrów nyw ania poziom ów cen w k ra ja ch członkow skich. Świadczyć m oże o tym fak t, że w ysokość inflacji w G recji, P ortugalii i H iszpanii w latach 1981-1995 zdecydow anie przew yższała poziom n o to w an y w p o zostałych państw ach W spólnoty. D otyczy to przede wszystkim pierw szego z ww. krajów . M ię dzy 1980 (rok poprzedzający akcesję) a 1985 r. (cztery lata po przy stąp ie niu do E W G ) ogólny poziom cen wzrósł tam o p o n ad 150% , co o zna czało średnią roczn ą inflację n a poziom ie przew yższającym 20,5% . D la p o ró w n a n ia , w p ań stw a ch n ajb ard ziej ro zw in iętych , ta k ic h ja k Belgia, N iem cy, H o lan d ia, F ra n c ja czy W ielka B ry tania, śred n ia ta w ah ała się w ów czas od ok. 4 (R F N ) do ok. 9,5% (F rancja). S to p a inflacji w Grecji w kolejnych pięcioletnich okresach w ykazyw ała w praw dzie tendencję m ale ją c ą (aż d o średniego rocznego poziom u poniżej 5% w latach 1996-2000),
ale za każdym razem przew yższała w skaźniki n o to w an e w pozostałych k rajach UE-15.
P o d o b n a była sy tu acja w p rz y p ad k u p ań stw , k tó re przy stąp iły do W spólnoty w połow ie lat 80., tj. w P ortugalii i H iszpanii. D ysproporcje, w p o ró w n a n iu z innym i k rajam i, nie były je d n a k w tych państw ach tak wielkie, ja k w p rzy p ad k u Grecji. M im o to, ceny k o nsu m pcy jne w pierwszym z tych k rajów rosły w latach 1979-1985 średnio o p o n ad 21% w ciągu ro k u . Z g o d n ie z o g ó ln o eu ro p e jsk ą ten d en cją, w z ro st ten zdecydow anie zm niejszał się w kolejnych pięcioletnich okresach m inionego wieku. W pier wszych pięciu latac h (1986-1990) p o w stąpieniu d o E W G nad al był jed n ak znaczny i w ynosił przeciętnie ponad 11 % rocznie. W p rzy p ad k u H iszpanii, w której poziom cen przed akcesją nie odbiegał aż tak bardzo od przeciętnego w U nii, inflacja nie k ształto w ała się w praw dzie n a ta k w ysokim poziom ie, ja k w P o rtu g alii, ale rów nież przew yższała śred n ią unijną. Począw szy od 1986 r., a więc po wejściu d o stru k tu r europejskich, w zrost po ziom u cen w H iszpanii był zbliżony d o obserw ow anego w tak ich k rajach , ja k Szwecja, W ielka B ry tan ia czy W łochy. Niem niej je d n a k , przez pierw sze dziesięć lat członk ostw a sto p a inflacji n ad al była tam w yższa niż w k ra ja ch najlepiej
20 W 1985 r. poziom cen w Portugalii stanowił 60, a w Hiszpanii 72% ówczesnej średniej unijnej (R. Sołtyk, Równanie do Unii. Ceny wzrosną wolno i razem z placami, „Gazeta W yborcza”, 6.05.2003, s. 6).
rozwiniętych (Niemcy, Belgia, F rancja, H olandia, D ania), oscylując przeciętnie n a poziom ie 5 -6 ,5 % w skali roku.
A naliza danych dotyczących Grecji, Portugalii i H iszpanii, przystępujących do W sp ó ln o ty kilkanaście lat wcześniej, pozw ala wysnuć hipotezę, że także w Polsce o ra z w innych now ych państw ach członkow skich poziom inflacji zdecydow anie przew yższać będzie w zrost ogólnego poziom u cen w państw ach UE-15. N ie w ydaje się jed n ak , by inflacja w naszym k ra ju m ogła kształtow ać się n a poziom ie dw ucyfrow ym , ta k ja k to m iało m iejsce w G recji w latach 1980-1995 o ra z w P ortugalii d o ko ń ca lat 80.21 P o m im o to jej w ysokość w drugiej połow ie obecnej dekady m oże nic pozw olić n a szybkie w stąpienie d o strefy euro w zw iązku z trudnościam i dotyczącym i spełnienia jedn ego z kry terió w nom inalnej konw ergencji z M a a s tric h t22. W zrost inflacji nie pow inien w praw dzie znacząco w płynąć n a sytuację kon su m entów , których do ch o d y rów nież b ędą rosnąć, ale w długim okresie m oże przyczynić się d o pew nego ograniczenia dynam iki w zrostu gospo darczego i zm niejszania tem p a osiągnięcia konw ergencji realnej23. W pew nym sto p n iu zjaw isko to m oże być je d n a k niw elow ane przez sam fak t u zyskania członkostw a i korzys tn e efekty z niego wynikające.
21 Takiego rozwoju zdarzeń nie przewidują nawet najbardziej pesym istyczne prognozy (zob. tab. 2 i 4). Rów nież rzecznik Komisji Europejskiej w Brukseli Jonathan T odd uważa, że proces wyrównywania poziom u cen w U E będzie zapewne o wiele wolniejszy niż przy poprzednich rozszerzeniach, następując wraz z wyrównywaniem dochodów (R. Sołtyk, Równanie do Unii..., s. 6). 22 Zgodnie z tymi kryteriami, nałożonym i na uczestników U nii G ospodarczo-W alutow ej, stopa inflacji nie m oże przewyższać 1,5 punktu procentow ego pow yżej średniej dla trzech krajów o najbardziej stabilnych cenach (w 2003 r. były to Niemcy, Finlandia i Austria, w których inflacja w ynosiła średnio 1,2% - zob. tab. 5); deficyt budżetow y m oże wynosić maksymalnie 3% PKB, a dług publiczny 60% PKB w danym państwie. O prócz tego istnieje jeszcze kryterium dotyczące średniej długoterm inowej stopy procentowej (dziesięcioletnich obligacji rządowych) - nie m oże ona przekraczać 2 punktów procentowych powyżej średniego poziom u dla trzech krajów, w których inflacja jest najniższa - oraz kryterium walutow e, zgodnie z którym kurs w aluty danego kraju musi być utrzymany w dopuszczalnym paśm ie wahań (tzw. widełki). N a temat m ożliw ości odstępstw od bezwzględnego stosow ania kryteriów fiskalnych znaleźć m ożna m.in. w: W. M . O rłowski, The R oad to Europe. M acroeconom ics o f Accession to The European Union, European Institute in Łódź, Ł ódź 1998, s. 164; D . Sobczyński, Euro. H istoria. P raktyka. Instytucje, Biblioteka M iesięcznika „G losa” , D o m W ydawniczy A B C , W arszawa 2002, s. 36-38; A. Szasz, The R o a d to European M onetary Union, A n tony R ow e Ltd, Chippenham , Wiltshire 1999, s. 160-162 oraz P. Żukowski, Euro 1999. Wspólny pieniądz europejski, CcDcW u, Warszawa 1999, s. 60.
23 Konwergencja realna rozum iana jest jak o zbliżanie poziom u PKB p e r capita d o średniej, obowiązującej w UE-15. Oznacza zatem zdolność gospodarki słabiej rozwiniętej do szybszego wzrostu gospodarczego niż w krajach w ysoko rozwiniętych (A. B. Czyżewski, W. M . Orłowski, L. Z ienkow ski, M akroekonom iczne k o szty i korzyści członkostwa P olski w Unii Europejskiej: analiza i ocena, [w:] K orzyści i k o szty członkostwa P olski w UE. R aport z badań, Centrum Europejskie N atolin, W arszawa 2003, s. 14).
2. P E R SPE K T Y W Y P R Z E B IE G U P R O C E SÓ W IN FL A C Y JN Y C H W P O L S C E P O P R Z Y JĘ C IU W SP Ó L N E J E U R O PE JSK IE J W ALU TY
Z e w zględu n a p ra w d o p o d o b n e prob lem y ze spełnieniem k ry terió w konw ergencji z M a a stric h t, dotyczących nie tylko inflacji, ale tak że deficytu budżetow ego (zob. tab. 1 i 4) i długu publicznego, zastąpienie złotego wspólną eu ro p ejsk ą w a lu tą w ydaje się realne d opiero ok. 2010 r .24 N iezależnie od m om entu, kiedy to nastąpi, przystąpienie naszego k raju do strefy euro wydaje się przesądzone. D o p iero wówczas będzie m o żn a m ów ić o pełnej integracji z po zostałym i k rajam i E uropy. Z a najw ażniejszy czynnik, k tó ry pow inien 0 tym przesądzić, należy uznać zam iar w yelim inow ania ryzyka kursow ego, a tym sam ym w pływ u k u rsu w alutow ego n a inflację. Jed n ak że n a zm ianę jej d y nam iki w pływ ać będzie wówczas szereg innych czynników . Jednym z nich m oże o k a z a ć się proces w y ró w n y w an ia p o zio m u cen w Polsce 1 w E u ro p ie Z achodniej, zw iązany m .in. ze w spom nianym we wcześniejszym p u nkcie efektem B alassy-S am uelsona25.
N a m o żliw ość w y stąp ien ia pro cesu , zm ierzającego d o konw ergencji po zio m u cen w k rajach europejskich po rozszerzeniu U nii G o sp o d arczo - -W alutow ej, w skazują także zw olennicy globalnego m on etary zm u . Jednym z po dstaw ow ych założeń tej d o k try n y jest działanie „ p ra w a jednej ceny” różnych je d n o ste k tego sam ego d o b ra w różnych k ra ja ch , w przypadku obo w iązyw ania w nich tej samej w aluty. S ytuacja ta k a m oże w ystąpić wów czas, gdy m am y d o czynienia z m ałą o tw a rtą g o sp o d ark ą, a wszystkie d o b ra , usługi i p ap iery w artościo w e m o g ą być p rz ed m io te m w ym iany m ięd zy n aro d o w ej26. M o żn a założyć, że w arun ek ten w p rzy p ad k u Polski jest spełniony, gdyż stanow i o n a m ałą część g osp o d ark i św iatow ej, nie m ając większego w pływ u n a ogólny poziom p o p y tu i p odaży n a globalnym rynku. T ym sam ym nasz kraj nie oddziałuje znacząco tak że n a ceny kształtujące się n a światowym rynku. Po przystąpieniu do U E i wyeliminowaniu wszystkich
M Zdania na ten temat są podzielone. N B P uważa, że zastąpienie złotego przez euro pow inno nastąpić już w 2007 г., co wymagałoby jednak spełnienia wszystkich kryteriów zbieżności przed oceną K om isji Europejskiej oraz Europejskiego Banku Centralnego, d ok onan ą w 2006 r. (R aport na tem at korzyści i k osztów przystąpienia P olski do strefy euro, N B P , W arszawa, luty 2004, s. 15). Z kolei rząd, a także w iększość analityków bankow ych za bardziej realny termin przystąpienia d o strefy euro uważa rok 2009 lub 2010.
25 E fekt ten w gospodarce, będącej częścią unii monetarnej, nie m oże objawiać się wzrostem kursu nom inalnego, a jedynie wzrostem cen krajowych i zróżnicowaniem stóp inflacji w stosunku d o bardziej rozwiniętych państw należących d o strefy euro. Jego skala m oże być poza tym większa, jeżeli potw ierdzą się potencjalne korzyści związane z przyjęciem przez Polskę wspólnej europejskiej waluty, co nasilałoby realną konwergencję, związaną ze zróżnicow aniem tempa wzrostu gospodarczego między Polską a krajami dotychczasowej Piętnastki (T. Chmielewski, O d kursu płynnego..., s. 66-67).
26 B. G rabow ski, M onetarna teoria bilansu płatniczego, W yd. N au kow e P W N , Warszawa 1997, s. 4 5 -4 6 .
b arier w h an d lu z krajam i członkow skim i, n a ry n k u europejskim spełniony będzie także d ru g i w arunek, dotyczący w ym iany m iędzynarodow ej. Zgodnie z założeniam i om aw ianego n u rtu , praw d o p o d o b ień stw o d ziałan ia arb itrażu tow arow ego, w yrów nującego w szybkim tem pie ceny d ó b r jed n o ro d n y c h w różnych regionach św iata czy E u ropy, będzie się także zw iększać pod wpływem rosnącego stopnia otw arcia i zintegrow ania gospodarek narodow ych o raz rozw oju system ów tra n s p o rtu i przebiegu inform acji m iędzy k ra ja m i27.
O ponenci „ p ra w a jednej ceny” zw racają je d n a k uw agę n a nadm ierne upraszczanie rzeczywistości przez zw olenników globalnego m o n etary zm u 28. Z arzu ty te potw ierdzają także wyniki bad ań em pirycznych, dotyczących „ p ra w a jednej ceny” d la ry n k u tow arow ego29. S atysfakcjonujące wyniki uzyskane przez niek tó ry ch badaczy dotyczyły p o za tym w yłącznie długiego okresu, co w skazuje, że proces w yrów nyw ania poziom ów cen w E u ro p ie m oże zaistnieć, ale dopiero w dłuższej perspektywie. Potw ierdza to także sytuacja występująca obecnie w strefie euro. W ciągu pierwszych kilkunastu miesięcy obowiązywania wspólnej europejskiej waluty różnice w cenach w poszczególnych państw ach nie tylko bow iem nie zostały zniw elow ane, ale wręcz uległy zw iększeniu. W yjąt kiem od tej reguły były jedynie n iektóre najdroższe to w ary 30.
27 T am ie, s. 47.
28 W opozycji d o „prawa jednej cen y” sform ułowane zostały alternatywne m odele, mające w założeniu unikać upraszczania rzeczywistości. Pierwszy z nich - m odel „różnic w produk cyjności” - stwierdza, że ceny dóbr wymienianych na rynku św iatow ym są takie same, ale płace w sektorze wytwarzającym te dobra w każdym kraju zależą od poziom u wydajności pracy. Różnice w poziom ie produkcyjności między poszczególnym i państwam i występują także w sektorze dóbr nie występujących na rynku m iędzynarodowym , ale są one znacznie mniejsze. Poziom płac zarów no w sektorze dóbr występujących, jak i nie występujących na rynku św iatow ym , ustalany jest jednak na podstaw ie tego pierwszego, co pow oduje, że podążające za płacam i ceny dóbr nie będących przedmiotem handlu zagranicznego są niższe w krajach rozwijających się, w których produkcyjność w sektorze dóbr będących przedm iotem wymiany międzynarodowej jest niższa. W przybliżeniu jest to model analogiczny d o om ów ionego wcześniej efektu Balassy-Sam uelsona. D o podobnych w niosków na temat przyczyn w ystępow ania różnic w p oziom ie cen m iędzy krajami m ożna dojść analizując założenia m odelu „proporcjonalności nakładów czynników produkcji” . W edług niego kraje w ysoko rozwinięte, lepiej w yposażone w kapitał, m ają wyższą produkcyjność i wyższą cenę nakładów pracy niż kraje rozwijające się. D latego też te pierwsze produkują i eksportują głównie towary kapitałochłonne, podczas gdy drugie - pracochłonne. D ob ra nie będące przedmiotem handlu z zagranicą są jednak wytwarzane w obu grupach państw. Znaczna część tych dóbr wymaga dużych nakładów pracy, której cena jest wyższa w państwach w ysoko rozwiniętych. W yższe są zatem także ceny dóbr wytwarzanych w tych krajach (B. Grabowski, M onetarna teoria..., s. 70-72).
29 W yniki tych badań, przeprowadzanych w różnych krajach i w różnych okresach drugiej połow y X X w., nie są jednoznaczne. Niektórzy badacze otrzymali wprawdzie pozytywne rezultaty, ale nie brakow ało wyników odrzucających hipotezę o doskonałym arbitrażu towarowym dla większości grup towarow ych (B. G rabow ski, M onetarna teoria..., s. 74-76).
30 D o w o d zą tego badania przeprowadzone przez analityków banku Dresdner KJeinwort W asserstein. Porównywali oni ceny różnych towarów w siedmiu państwach europejskich. O wynikach tych badań przeczytać m ożna m.in. w: L. Paterson, Retailers Use the N ew Currency
T a b e l a 4 Długoterm inow e prognozy wybranych wskaźników ekonom icznych w Polsce w latach 2008-2014*
W skaźnik R ok 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Stopa inflacji (w % )b A - 2,8 B - 4,2 C - 2,7 А - 3,8 В - 4,0 С - 2,5 А - 3,8 В - 3,9 С - 2,6 Л - 3,7 В - 3,8 С - 2,6 А - 3,7 В - 3,7 С - 2,5 А - 3,5 В - 3,5 С - 2,6 А - 3,4 В - 3,5 С - 2,7 Stopa bezrobocia (w % )c A - 17,1 В - 17,8 С - 15,7 Л - 16,6 В - 17,7 С - 15,9 А - 16,0 В - 17,5 С - 14,9 Л - 15,2 В - 16,9 С - 13,9 А - 14,3 В - 16,5 С - 12,3 А - 13,1 В - 16,0 С - 10,4 А - 11,9 В - 15,5 С - 9,3 D yn am ik a realnego PKB (w % )d А - 4 , 4 В - 3,9 С - 3 , 9 А - 4 , 3 В - 3 , 8 С - 3 , 4 А - 4 , 3 В - 4 , 0 С - 3 , 1 А - 4 , 6 В - 4 , 8 С - 4 , 0 А - 4 , 9 В - 4 , 9 С - 4 , 1 А - 5 , 3 В - 4 , 6 С - 4 , 2 А - 5,6 В - 5,1 С - 4 , 3 D eficyt budżetow y (w %)” А - 2 , 6 В - 3 , 2 С - 1,0 А - 2 , 5 В - 3 , 2 С - 0 , 8 А - 2 , 4 В - 3 , 1 С - 0 , 6 А - 2 , 2 В - 2 , 2 С - 0 , 4 А - 1,8 В - 2,3 С - 0 , 3 А - 1,4 В - 2 , 3 С - 0 , 3 А - 1,0 В - 2,4 С - 0 , 2 * A - Prognoza W. Orłowskiego z 2003 r.; В - Prognoza W. Orłowskiego i L. Zienkowskiego z 2001 r.; С - Prognoza W . Welfe, W. Florczaka i L. Sabantego z 2000 r.; b jako tempo przyrostu ogólnego poziom u cen w stosunku d o roku poprzedniego; mierzone wskaźnikiem CPI, a w przy padku C (W. W. - W . F. - L. S.) deflatorem spożycia indywidualnego. W przypadku A (W. O.) wartości zgodne ze scenariuszem członkostw a. W przypadku B (W. O. - L. Z.) średnic wartości dla scenariusza optym istycznego i pesym istycznego w latach 2008-2010 oraz wartości zgodne ze scenariuszem optym istycznym w latach 2011-2014; 0 jako procent ludności aktywnej zaw odow o. N ie obejmuje zmian liczby ludności aktywnej zawodowo, stwierdzonych na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. W przypadku A (W. O.) wartości zgodne ze scenariuszem członko stwa. W przypadku B (W. O. - L. Z.) średnie wartości dla scenariusza optym istycznego i pesym istycznego w latach 2008-2010 oraz wartości zgodne ze scenariuszem optym istycznym w latach 2011-2014; л jak o tem po przyrostu w stosunku do roku poprzedniego. W przypadku A (W. O.) wartości zgodne ze scenariuszem członkostwa. W przypadku B (W. O. - L. Z.) średnie wartości dla scenariusza optym istycznego i pesym istycznego w latach 2008-2010 oraz wartości zgodne ze scenariuszem optym istycznym w latach 2011-2014; “ różnica między wydatkami i dochodam i budżetu państwa, wyrażona jako procent prognozow anego PKB, w końcu roku. W przypadku A (W. O.) wartość deficytu sektora publicznego zgodna ze scenariuszem członkost wa. W przypadku B (W. O. - L. Z.) średnie wartości dla scenariusza optymistycznego i pesymisty cznego w latach 2008-2010 oraz wartości zgodne ze scenariuszem optym istycznym w latach 2011-2014.
Ź r ó d ł o : oprać, własne na podstawie - W. M . O rłowski, M akroekonom iczne efekty członkostw a P olski iv Unii Europejskiej, U K IE , W arszawa 2003, s. 30, 35; W. Orłowski, L. Zienkow ski, Zw eryfikow ane scenariusze zmian m akroproporcji rozwoju gospodarki p olskiej do roku 2020, G U S , W arszawa 2001, s. 16-17; W. Welfe, W. Florczak L. Sabanty, Długookresowe prognozy rozwoju gospodarczego P olski oraz pierw sze analizy scenariuszowe, [w:] W. Welfe (red.), E konom etryczn y m odel wzrostu gospodarczego, Ł ódź 2001, s. 277, 285.
to Round Up Prices, w w w .tim esonline.co.uk/article/0,727-403798,OO.html oraz Euro Fails to Unify Prices, http//europe.tiscali.co.uk/index.jsp?seclion=m oney& level=previcw& content = 143295.
W obec pow yższego tw ierdzenie, iż ogólny poziom cen w Polsce szybko zrów na się z poziom em zachodnioeuropejskim , w ydaje się nieuzasadnione, tym bardziej że naw et przyjęcie założeń i skutków teorii globalnego m onetaryz- m u m oże oznaczać, że w yrów nyw anie poziom u cen w różnych regionach będzie n astęp ow ało w edług odw rotnej tendencji, tzn. ceny w k rajach u w a żanych za „ d ro g ie ” m ogłyby obn iżać się d o p o zio m u o b ow iązującego w k ra ja ch „tań sz y ch ” . R ozw iązanie tak ie byłoby logiczne, gdyby zw iększona k o n k u re n cja n a globalnym europejskim ry n k u , spo w o d o w an a przyjęciem now ych p a ń stw d o U nii G o sp o d arczo -W alu to w ej, w y stęp o w ała przede wszystkim p o stro n ie podaży. W zw iązku z tym , że w zrost konkurencji nastąpi zapew ne rów nież od strony popytow ej, w długim okresie w yrów nyw anie poziom u cen w strefie euro m oże w ynikać z „n ało żen ia się” na siebie obu zjaw isk. O znaczałoby to zatem , że proces konw ergencji cenowej następ o w ałb y p o przez podw yżki cen w tak ich k rajach ja k P olska, ale przy jednoczesnych obniżkach cen w takich państw ach, ja k N iem cy, F ra n c ja czy
Belgia.
T aki przebieg zdarzeń nie wydaje się jed n ak zbyt praw do po do bny . Inflacja jest bowiem zjawiskiem charakterystycznym dla rozwijających się gospodarek31. N aw et niewielki w zrost PK B w strefie euro w w a ru n k ach obow iązyw ania pow szechnej sztyw ności cen „w d ó ł” 32, w pow ażnym sto p n iu będzie zatem ograniczać ew entualne procesy deflacyjne w państw ach w ysoko rozw iniętych33. W k rajach rozw ijających się skutecznym „h am u lcem ” w zrostu inflacji będzie n ato m iast d użo niższy niż w państw ach dotychczasow ej P iętnastki poziom w ynagrodzeń. D otyczyć to m oże przede w szystkim krajów o dużej stopie bezro bocia, a więc także Polski, w której p ra w d o p o d o b n ie będzie się o n a utrzym yw ać n a stosunkow o w ysokim , aczkolw iek zdecydow anie
31 Wyjątkiem m oże być Japonia, w której inflacja od 1999 r. jest ujemna. Stopa deflacji w latach 1999-2002 w ykazyw ała przy tym tendencję rosnącą, kształtując się na poziom ie od 0,3% (1999 r.) do 0,9% (2002 r.) w skali roku. Uważa się jednak, że właśnie deflacja spowodowała stagnację w gospodarce japońskiej, w której wzrost gospodarczy w latach 2001-2002 był bliski zera (odpow iednio 0,4% w 2001 r. i - 0,3% w 2002 r.) - dane z: „E conom ic O utlook”, O E C D , N o 75, A nnex T able 1, 18.
32 We współczesnej ekonom ii z tezą tą w pełni zgadzają się przedstawiciele postkeynesizm u i nowej szkoły keynesistowskiej oraz, częściowo, ortodoksyjnej szkoły keynesistowskiej. O giętkich (lub względnie giętkich) cenach m ów ią natom iast przedstawiciele ortodoksji monetarystycznej, szkoły austriackiej, a zwłaszcza nowi klasycy i zwolennicy szkoły realnego cyklu koniunkturalnego (B. Snow don, 11. Vane, P. W ynarczyk, Współczesne nurty teorii makroekonom ii, W yd. Naukow e P W N , W arszawa 1999, s. 436).
33 W ydaje się, że naw et gdyby ograniczenie takie nie w ystępow ało, pełna konwergencja nie nastąpi nigdy. R óżnice cen w poszczególnych regionach związane są bowiem także m.in. z niedoskonałością rynków oraz z kosztam i transportu. Ich wyelim inow anie jest natom iast niem ożliw e naw et w bardzo długim czasie. O występowaniu dysparytetu inflacyjnego w strefie euro przekonany jest m.in. Ch. W ypłosz (Pierw szy rok strefy euro - doświadczenia i perspektyw y, W arszawa 2000, s. 23-24).
m alejącym , poziom ie rów nież po 2010 r. (zob. tab . 4.) S pow oduje to, że p o stu laty dotyczące podw yżek płac nie będą w pełni urzeczyw istniane.
W yrów nyw anie poziom u cen w krajach U nii W alutow ej w długim okresie wydaje się jed n ak nieuniknione, choć praw dopodobnie będzie on o postępow ać w pow olnym tem pie. P o „zbiciu” inflacji d o poziom u pozw alającego spełnić kryterium z M aa stric h t przed przystąpieniem Polski d o strefy euro, dynam ika w zrostu cen w naszym k ra ju m oże się zatem zwiększyć tu ż po przyjęciu w spólnej w aluty. Częściow o w ynikać to m oże m .in. z p ra w d o p o d o b n y ch „z ao k rą g le ń ” cen w górę, stosow anych przez p ro d u c en tó w i sprzedaw ców p odczas konw ersji w aluty krajow ej na euro. Pow szechnie uw aża się, że sytuacji takiej doświadczyły niemal wszystkie kraje, w k tóry ch rodzim e waluty zastąp io n e zostały przez euro na p o czątk u bieżącego stulecia. Ja k w ynika z d an y ch zam ieszczonych w tab. 5, sto p a inflacji w p ań stw a ch strefy euro w 2002 r., w k tó ry m w ycofano z obiegu d w an aście w a lu t k rajow y ch, k ształto w ała się jed n ak m niej więcej n a tym sam ym poziom ie, co w latach p o przed nich. Jedynie w tak ich krajach, ja k F ra n c ja , W łochy, H iszpania, G recja i Irla n d ia o d n o to w a n o nieznaczny w zrost inflacji. W pozostałych państw ach, tj. w A ustrii, Belgii, F inlandii, Luksem burgu, H olandii, Niemczech i P o rtu g alii, w skaźnik C PI uległ obniżeniu, co spo w o do w ało, że w całej strefie euro inflacja p o zo stała n a poziom ie nie przek raczający m 2 ,5 % 3't.
T a b e l a 5 Stopa inflacji (CPI) i dynam ika PKB w państwach strefy euro w latach 1997-2004*
Kraj Wskaźnik R ok przed wprowadzeniem euro d o obiegu p o wprowadzeniem euro d o obiegub p o wycofaniu walut narodow ych z obiegu
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Austria CPIC 1,2 0,8 0,5 2,0 2,3 1,7 1,3 1,4 PKBd 1,6 3,9 2,7 3,4 0,8 1,4 0,7 1,8 Belgia C P ľ 1,5 0,9 1,1 2,7 2,4 1,6 1,5 1,5 PKBd 3,7 2,1 3,2 3,7 0,7 0,7 1,1 2,0 Finlandia СРГ 1,2 1,4 1,3 3,0 2,7 2,0 1,3 0,4 PKB“ 6,3 5,0 3,4 5,1 1,1 2,3 1,9 2,6
34 R oczny indeks cen konsumpcyjnych w strefie euro (w stosunku d o roku poprzedniego) w 2002 r. w yniósł 2,3% . N a podobnym poziom ie kształtow ał się także w latach poprzednich (w 2000 r. - 2,1% , a w 2001 r. - 2,4% ) - dane z: „E conom ic O u tlook ” , O E C D , N o 75, A nnex Table 18.
Tab. 5 (cd.) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Francja C P ľ 1,3 0,7 0,6 1,8 1,8 1,9 2,2 1,9 PKBd 1,9 3,6 3,2 4,2 2,1 1,1 0,5 1,7 Hiszpania C P ľ 1,9 1,8 2,2 3,5 2,8 3,6 3,1 2,4 PKBd 4,0 4,3 4,2 4,2 2,8 2,0 2,4 2,8 H olandia C P ľ 1,9 1,8 2,0 2,3 5,1 3,9 2,2 1,4 PK B d 3,8 4,3 4,0 3,5 1,2 0,2 -0 ,7 1,0 Irlandia C P ľ 1,2 2,1 2,5 5,3 4,0 4,7 4,0 2,1 PKBd 11,1 8,7 11,3 10,0 6,2 6,9 1,4 3,7 Luksemburg C P ľ 1,4 1,0 1,0 3,8 2,4 2,1 2,5 2,0 PK B d 8,3 6,9 7,8 9,1 1,2 1,3 1,7 2,4 N iem cy C P ľ 1,5 0,6 0,6 1,4 1,9 1,3 1,0 1,3 PKBd 1,5 1,7 1,9 3,1 1,0 0 ,2 -0,1 1,5 Portugalia C P ľ 1,9 2,2 2,2 2,8 4,4 3,7 3,3 2,0 PKBd 4,0 4,6 3,8 3,4 1,8 0,5 -1 ,3 0,8 W łochy C P ľ 1,9 2,0 1,7 2,6 2,3 2,6 2,8 2,2 PKBd 2,0 1,7 1,7 3,2 1,7 0,4 0,4 1,2 Grecja C P ľ 5,4 4,5 2,1 2,9 3,7 3,9 3,4 3,4 PKBd 3,6 3,4 3,4 4,4 4,0 3,9 4,2 4,0
* dla 2004 r. prognoza Kom isji Europejskiej z marca 2004 г.; b z wyjątkiem Grecji, która d o strefy euro przystąpiła w 2001 r.; c stopa inflacji m ierzona indeksem cen konsumpcyjnych w latach 1997-1998 oraz zharm onizowanym indeksem cen konsum pcyjnych (H IC P) w lalach 1999-2004; średnio w skali roku (w %); d tempo wzrostu Produktu Krajow ego Brutto, w cenach stałych z roku poprzedniego; w skali roku (w %).
Ź r ó d ł o : S ta tistica l Annex Tables, „E conom ic O utlook” , O E C D , N o 75, June 2004, Annex T able 1, 18; Economic Forecasts. Spring 2004 (Tables), European C om m ission, T able 1, 17, s. 113, 121.
M im o w szystko w ydaje się, że zam iana w alut n aro d o w y ch n a w spólną eu ro p ejsk ą w alutę w pew nym niewielkim sto p n iu przełożyła się n a w zrost poziom u cen. Przy dość znacznym obniżeniu tem p a w zrostu gospodarczego w E u ro p ie w latach 2001-200335, inflacja p o w in n a bow iem w ykazyw ać
3S Roczne tem po wzrostu realnego PKB w strefie euro w ynosiło w 2000 r. 3,7% , podczas gdy w 2001 r. 1,7%, w 2002 r. 0,9% , a w 2003 r. już tylko 0,5% - dane z: „Econom ic O utlook”, O E C D , N o 75, Annex Table 1. D la poszczególnych krajów tendencje te przedstawione zostały w tab. 5.
tendencję sp ad k o w ą. Z jaw isko „z a o k rą g la n ia ” cen w górę, potęgow ane d o d atk o w o przez koszty w prow adzenia i przystosow ania się d o nowej waluty, m iało je d n a k c h a ra k te r jed norazow y, w zw iązku z czym w kolejnym ro k u inflacja w p ań stw a ch strefy euro zaczęła się obniżać. J a k w ynika z danych zam ieszczonych w tab. 5, w 2003 r. jej poziom zwiększył się w praw dzie w trzech krajach: we W łoszech, we F ran cji i w L u k sem bu rg u, ale w zrost ten był sym boliczny (odpow iednio o 0,2, 0,3 i 0,4% w sto su n k u do ro ku poprzedniego). W pozostałych dziewięciu p ań stw ach w skaźnik cen k o n su m p cyjnych uległ n a to m ia st obniżeniu, któ reg o skala była co p ra w d a różna, ale w niektórych krajach dość znacząca (w H olandii o 1,7%, w Irlandii i Finlandii 0 0,7% w p o ró w n a n iu z 2002 r.).
Z uwagi n a nieco inne uw arunkow ania naszej gospodarki, zam ian a złotego n a euro m oże jed n ak zapoczątkow ać stały wzrost ogólnego poziom u cen także w następ n y ch latach po przystąpieniu do Unii M o n etarn ej. K orzyści z tym związane, polegające przede wszystkim n a w yelim inow aniu ryzyka kursow ego 1 wzroście napływ u k ap itału zagranicznego, m o g ą bow iem przyczynić się do stosunkow o szybkiego rozw oju gospodarczego naszego k ra ju 36. W ysoki wzrost P K B w drugiej dekadzie bieżącego stulecia m oże z kolei wpłynąć n a podniesie nie p o ziom u życia P olak ów i obniżenie stopy bezrobocia. P raw d o p o d o b n e byłoby w ów czas także nasilenie się efektu B alassy-S am uelsona o ra z efektu B aum ola-B ow ena, k tó re wpływałyby n a w zrost inflacji.
D o d atk o w y m problem em ograniczającym m ożliw ość w alki z inflacją po przystąp ien iu P olski d o strefy euro będzie u tra ta suw erenności prow adzenia polityki pieniężnej. N B P nie będzie m ógł bowiem zm ieniać stó p procentow ych w naszym k ra ju , co w pow ażnym stopniu ograniczy skuteczność przeciw d ziałania ew entualnem u „p rzeg rzan iu ” k o n iu n k tu ry i zw iązanem u z tym n ad m iern em u w zrostow i poziom u cen. B ardzo p ra w d o p o d o b n e, że P olska - ja k o kraj wciąż rozw ijający się - będzie n o to w ała znacznie szybsze tem po w zrostu gospod arczego niż d aw n a P iętnastka. O bniżanie stó p procentow ych przez E urop ejski B ank C entralny w okresie słabszej k o n iu n k tu ry m oże spow odow ać, że w Polsce, gdzie inflacja z pew nością będzie nieco wyższa, ich realny poziom ukształtuje się poniżej zera. W zrost p o py tu z tym związany m oże n a to m ia st „ p o c ią g n ąć” za so b ą spiralę inflacyjną, k tó rą b ardzo tru d n o będzie pow strzym ać.
34 Oprócz eliminacji ryzyka kursowego i wzrostu inwestycji zagranicznych, także inne czynniki m ogą pozytyw nie w pływ ać na wzrost gospodarczy w Polsce po przyjęciu euro. Zaliczyć do nich m ożna m.in.: w yelim inow anie kosztów transakcyjnych, ożyw ienie wym iany handlowej, spadek ryzyka m akroekonom icznego, wzrost konkurencji (Raport na tem at korzyści i kosztów przystąpienia Polski do stre fy euro, NBP, Warszawa 2004, s. 4 4 -7 5 ), łatwiejszy i mniej kosztowny dostęp do informacji, obniżająca koszty ekonom ika skali oraz redukcja przepływu kapitału spekulacyjnego (M . D u dek, J. Stępniewski, A sym etryczność E R M II i nieinflacyjne dostosowanie do realnej gospodarki w procesie akcesji do Unii W alutowej ( U E ) , [w:] J. Stankiew icz (red.), Gospodarka w obliczu eurotransformacji, Uniw ersytet Z ielonogórski, Z ielona G óra 2004, s. 13).
