J. Kuczewska, "Efekty wewnętrzne współpracy w klastrach" (pazdziernik 2011)

Pełen tekst

(1)iwer. ń s ki. Un. tet G da. sy. ANALIZY I OPRACOWANIA. ANALIZY I OPRACOWANIA. EFEKTY WEWNĘTRZNE WSPÓŁPRACY W KLASTRACH. Joanna Kuczewska. Analizy i Opracowania KEIE UG nr 2/2011 (005). Październik 2011.

(2) Analizy i Opracowania Katedry Ekonomiki Integracji Europejskiej Uniwersytetu Gdańskiego nr 2/2011 (005) ISSN 2080-09-40. Komitet Redakcyjny: prof. dr hab. Anna Zielińska-Głębocka dr hab. Krystyna Gawlikowska-Hueckel, prof. UG. Wydawca: Katedra Ekonomiki Integracji Europejskiej Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański Ul. Armii Krajowej 119/121 81-824 Sopot tel./fax. +48 058 523 13 70 e-mail: obie@panda.bg.univ.gda.pl. Prezentowane w ramach serii “Analizy i Opracowania KEIE UG” stanowiska merytoryczne wyraŜają osobiste poglądy Autorów i niekoniecznie są zbieŜne z oficjalnym stanowiskiem KEIE UG..

(3) Efekty wewnętrzne współpracy w klastrach Joanna Kuczewska*. Streszczenie Funkcjonowanie przedsiębiorstw w obecnej dobie globalizacji gospodarki światowej, w warunkach burzliwego, niestabilnego otoczenia okołobiznesowego, determinowane jest podejmowaniem wyrafinowanych działań strategicznych zmierzających do generowania wartości przedsiębiorstwa i utrzymania długotrwałej pozycji konkurencyjnej. Coraz trudniejsze staje się wykorzystanie tradycyjnych instrumentów konkurowania. Przedsiębiorstwa dąŜą, więc do zdobycia zewnętrznych źródeł przewag konkurencyjnych. Wykorzystywane są wszelkie moŜliwości współpracy i sposoby zdobywania nowych rynków. Jedną z popularnych i coraz częściej wykorzystywanych przez polskie przedsiębiorstwa metod jest organizowanie się w grupy współpracy klastrowej. Podmioty skoncentrowane geograficznie, działające w wyspecjalizowanym sektorze, konkurujące ze sobą wykorzystują potencjał współpracy i jego wpływ na budowanie wartości przedsiębiorstwa. Celem poniŜszego opracowania jest analiza i systematyzacja potencjalnych efektów wewnętrznych współpracy klastrowej. Analiza ta pozwoli na próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie: jakie są potencjalne efekty wewnętrzne współpracy klastrowej oraz w jaki sposób mogą wpływać na kształtowanie wartości przedsiębiorstwa a tym samym jego długofalowej pozycji konkurencyjnej. PoniŜsze opracowanie oparte jest o chronologiczny przegląd koncepcji efektów współpracy klastrowej z uwzględnieniem róŜnych dyscyplin nauk ekonomii: ekonomii międzynarodowej, ekonomii biznesu oraz geografii ekonomicznej. Ma ono charakter teoretyczny oraz stanowi punkt wyjścia do dyskusji na temat metodologii diagnozy efektów wewnętrznych współpracy klastrowej, która z kolei pozwoli na podjęcie dalszych badań empirycznych ugrupowań klastrowych. Słowa kluczowe: koncentracja przemysłu, klastry, efekty współpracy klastrowej JEL: L16, L26, R12 * Informacje kontaktowe Joanna Kuczewska Uniwersytet Gdański Wydział Ekonomiczny, Katedra Ekonomiki Integracji Europejskiej Ul. Armii Krajowej 119/121 81-824 Sopot, Polska mail:. ekojku@univ.gda.pl. Opracowanie powstało w ramach projektu badawczego “Identyfikacja klastrów przemysłowych w Polsce. Próba oceny ich efektów ekonomicznych. Implikacje dla polityki rozwoju regionalnego” na podstawie umowy nr 1649/B/H03/2010/38 podpisanej z Ministrem Nauki i Szkolnictwa WyŜszego realizowanego w KEIE WE UG.. 3.

(4) Wprowadzenie Dorobek literatury związany z analizą efektów wewnętrznych współpracy w klastrach ma początek w badaniach wykonanych przez Marshalla pod koniec XIX wieku. Badając aglomeracje powiązanych ze sobą sektorów i działań podejmowanych przez ich podmioty, ustalił powiązanie pomiędzy współwystępowaniem firm i ich efektywnością ekonomiczną. Firmy łączą się w klastry aby czerpać korzyści z owego współwystępowania – korzystać z działalności produkcyjnej i innowacyjnej podmiotów sąsiadujących w tym samym lub pokrewnym sektorze ( Marshall 1890). Marshall zdefiniował następujące korzyści współwystępowania (kolokalizacji) – tzw. Marshallian Externalities (Marshall 1890): 1. Dostęp do i wykorzystanie specyficznych zasobów naturalnych lub innych zasobów lokalnych mogą wspierać współwystępowanie; 2. Bliskość geograficzna kreuje moŜliwości obniŜenia kosztów transakcyjnych, w szczególności i pozyskiwaniu i transferze wiedzy; 3. Korzyści skali i zasięgu mogą być optymalizowane efektywniej przez ograniczanie liczby podmiotów, które korzyści skali nie osiągają w danym regionie; 4. Specjalizacja produkcji (w odniesieniu do pracy, kapitału i źródeł technologii) moŜe być zwiększona w specyficznym obszarze geograficznym; 5. Znaczenie dostępu do wiedzy i wymiany informacji rynkowych oraz informacji o zmianach technologicznych moŜe być znacznie waŜniejsze i prowadzić do efektywności działalności w danym skupisku geograficznym; 6. Relacje z klientami lokalnymi otwierają/umoŜliwiają szybszy proces uczenia się i kreują bardziej wyrafinowany popyt.. W pierwszej połowie XX wieku, koncepcja Marshalla została rozszerzona i uzupełniona przez wielu badaczy. Uwaga skupina została na zaleŜności pomiędzy aglomeracją geograficzną a osiąganiem korzyści skali. Weber (1909) tłumaczy indywidualne decyzje lokalizacyjne producentów, które determinowane są przez minimalizację kosztów produkcji i dostaw, jako moŜliwe do osiągnięcia w ramach jednej, skoncentrowanej grupy producentów. Współcześni badacze Rodriges-Clare (1996), Ciccione & Matsuyama (1996) stworzyli modele wyjaśniające, iŜ obecność Mashalian Externalities w kombinacji z uzyskiwaniem korzyści skali prowadzi do powielenia (utrzymania) optymalnych warunków produkcji i zapobiega pułapkom 4.

(5) niedorozwoju. Krugman (1991) wskazał, iŜ na osiąganie większych Marshallian Externalities wpływa rozprzestrzenianie się/ przenikanie (spillover) wiedzy oraz zewnętrzne czynniki finansowe. Rosental & Strange (2003) dodali, iŜ przenikanie się wiedzy najsilniejsze jest w sektorach wysokich technologii. Rodriges – Clare (2005) wskazał, iŜ promocja klastrów powinna być intensywna ale tylko w sektorach, w których. oprócz. uzyskiwania. Marshallian. Externalities,. kraj. ma. przewagi. komparatywne.. Kolejny etap w rozwoju dorobku literatury w zakresie efektów współpracy w klastrze to wskazanie bardzo istotnej roli innowacji. Schumpeter (1934, 1943, 1996) w kolejnych badaniach wskazuje na rolę zmian technologicznych w rozwoju przemysłowym oraz innowacji produktowych, procesowych i w zarządzaniu. Wielkość firmy oraz jej udział w rynku jest podstawą moŜliwości wdroŜenia i ryzyka związanego z wdroŜeniem innowacji. Połączenie teorii lokalizacji i innowacji znajduje wyraz w szerokim dorobku literatury organizacji przemysłowych. Perroux (1950) zwraca uwagę na wzrost gospodarczy w regionie w teorii tzw. Growth Poles oraz Abstract Economic Space. Formułuje koncepcje korzyści zewnętrznych aglomeracji i wzajemnych relacji pomiędzy podmiotami.. Przedstawione powyŜej idee stały się jeszcze bardziej popularne w latach 80-tych, kiedy zaczęły powstawać pierwsze koncepcje współpracy klastrowej. Zainspirowane zostały sytuacją w tzw. Trzeciej Italii – północno-wschodnie i centralne Włochy, która odróŜniała się od biednego południa (Druga Italia) i bogatej północy (Pierwsza Italia). Charakteryzowała. się. duŜą. koncentracją. przemysłu,. w. wyspecjalizowanych. sektorach, które tworząc grupy współpracy zaczęły być identyfikowane na arenie międzynarodowej np. przemysł obuwniczy, meblarski, odzieŜowy, instrumentów muzycznych i inne. Towarzyszył temu proces innowacji produktowej i ciągłej poprawy jakości Becattini (1987, 1989), Brusco (1982, 1990), Dei Ottani (1994). Odtąd duŜa uwaga literatury przedmiotu skupiła się na współpracy, elastyczności i specjalizacji małych i średnich przedsiębiorstw. Współcześni ekonomiści równieŜ poświęcają uwagę badaniom w tym zakresie. Wykazano duŜą korelację między wielkością nowopowstających firm a wzrostem zatrudnienia. Małe nowe podmioty (start-up) tworzą nowe miejsca pracy Rosenthal & Strange 2009. Ponadto wysokie wynagrodzenia pracowników małych podmiotów w skupiskach przemysłowych 5.

(6) świadczą o ich większej produktywności Glaeser, Kerr, Ponzetto (2009). Nie tylko waŜna stała się współpraca między firmami wspierana instrumentami polityki przedsiębiorczości ale takŜe tworzenie sieci powiązań pomiędzy firmami, które powstały „naturalnie” na bazie historycznych i socjalnych uwarunkowań Piore & Sabel (1984), Brusco & Righi (1989), Becattini (1990), Best (1990) i Porter (1990).. Od wczesnych lat 90-tych zintensyfikowano prace badawcze związane z grupami klastrowymi Goodman et al. (1989), Pyke et al. (1990), Cooke & Morgan (1994). Przełomem w metodologii stała się teoria Portera (1990, 1998, 2001). Zdefiniowane zostały klastry oraz określone zostało środowisko sprzyjające powstawaniu gron konkurencyjnych sektorów – romb przewagi konkurencyjnej. Obecność gron świadczy o tym, iŜ przewaga konkurencyjna w znacznej części zaleŜy od czynników znajdujących się poza daną firmą, a nawet poza jej sektorem, a więc od lokalizacji jej jednostek (patrz rys. 1). Ponadto Porter podkreślił, iŜ dynamika innowacji w klastrach dodatkowo stymulowana jest przez obecność lokalnej konkurencji i presji ze strony firm.. Nowa teoria odzwierciedla koncepcję konkurencji obejmującą: segmentację rynków, zróŜnicowane produkty, róŜnice w technice i efekty skali i zawiera się w powszechnie przytaczanej i wykorzystywanej w określaniu przewag konkurencyjnych koncepcji tzw. „rombu przewagi narodowej”. Określa ona cztery ogólne cechy narodowe, jaki indywidualnie i jako system składają się na romb przewagi narodowej, na boisko gry, które kaŜdy kraj tworzy i udostępnia swojemu przemysłowi. Cechami tymi są: warunki czynników produkcji (pozycja zajmowana przez dany kraj pod względem czynników produkcji), warunki popytu (charakter krajowego popytu na produkt danego sektora), sektory pokrewne i wspomagające (obecność lub nieobecność w danym kraju zaopatrzeniowych i innych pokrewnych sektorów, konkurencyjnych w skali międzynarodowej) oraz strategia, struktura i rywalizacja firm (warunki w danym kraju wyznaczające sposób tworzenia i organizowania firm oraz zarządzania nimi, a takŜe charakter rywalizacji krajowej). Poszczególne wierzchołki rombu zaleŜą od stanu pozostałych, wzajemnie się wzmacniają i uzupełniają tworząc system. Pierwotną koncepcję rombu Porter uzupełnił o dwie determinanty „Państwo” i „Szansa”. Jego zdaniem, państwo powinno pełnić rolę katalizatora i podmiotu stawiającego wyzwania. Powinno zachęcać firmy do przechodzenia na wyŜsze poziomy 6.

(7) efektywności konkrecyjnej. Dodatkową determinantę tj.: „Transnarodowa działalność przedsiębiorstw” do rombu Portera dodał Dunning (1992). Popiera on podobnie jak Porter. wielowymiarowe. rozpatrywanie. konkurencyjności,. duŜe. znaczenie. –. zwłaszcza w dobie globalizacji i gospodarki opartej na wiedzy – przypisuje decyzjom lokalizacyjnym korporacji transnarodowych. Rys. 1 Wyznaczniki narodowej przewagi konkurencyjnej tzw. romb przewagi narodowej M. Portera (uzupełniony przez J. Dunninga) Szansa. Strategia, struktura i rywalizacja firm. Warunki popytu. Warunki czynników produkcji. Sektory pokrewne i wspomagające. -. Transnarodowa działalność firm. Państwo. Porter i Dunning. Źródło: Porter (1990), Dunning (1992).. Kolejne lata przyniosły badania wielu obszarów i efektów współpracy klastrowej. Enright (1992,1993) podkreślił rolę aspektów regionalnych i przestrzennych dla generowania dynamiki poprawy konkurencyjności. Współpraca i wzajemnie się wspierające grupy mogą podnieść konkurencyjność regionu na rynkach światowych i kreować korzyści dla otoczenia. Arrow (1962), Jaffe (1989), Audretsch & Feldman (1995) wskazali na proces learning-by-doing – uczenia się przez pracę oraz rolę bezpośredniej wymiany informacji face-to-face oraz wyjaśnili znaczenie bliskości geograficznej dla transferu wiedzy i innowacji. Dahmén (1988) badał interakcje pomiędzy duŜymi podmiotami a wchodzącymi na rynek małymi firmami oraz powiązania pomiędzy sektorami. Wykazał wpływ tych powiązań na wzajemne wzmacnianie łańcuchów wartości. Wzrosła rola badań nad innymi formami powiązań. 7.

(8) pomiędzy przedsiębiorstwami tj. JV, połaczenia czy alianse strategiczne Cooke et al. (1997), Camagni (1991). Ponownie istotna stała się rola innowacji oraz rozwinęły się koncepcje Systemów Innowacji na róŜnych poziomach: 1. Poziom krajowy Freeman (1987), Lundvall (1992), Edquist 1997); 2. Poziom regionalny Cooke (1992); 3. Poziom sektorowy Carlsson & Stankiewicz (1991); 4. Poziom firm Kline & Rosenberg (1986).. Neoklasyczna teoria wzrostu Solow`a (1956) została uzupełniona przez nowe teorie Romer (1986, 1993), Lucas (1988), Grossman & Helpman (1991). Modele endogeniczne podkreślają rolę przenikania/rozprzestrzeniania się wiedzy jako kluczowej determinanty wzrostu przy udziale polityki wspierającej z zewnątrz. Zwrócono uwagę na róŜnice we wzroście PKB per capita w regionach wynikające z realnej absorpcji wiedzy i kreacji wiedzy.. PowyŜsze teorie tworzą podbudowę metodologii i przesłanki powstawania klastrów. Nie wszystkie teorie harmonijnie się uzupełniają. Jedne zwracają uwagę na stronę podaŜy (włącznie z czynnikami generującymi postęp techniczny i innowacje), inne na stronę popytu – siły rynkowe i rolę przedsiębiorczości, umiejętności marketingowe i zarządcze. Jedne zwracają uwagę na rolę podmiotów rynkowych, inne na mechanizmy i zasady rynkowe.. Efekty. wewnętrzne. współpracy. klastrowej. a. tworzenie. wartości. przedsiębiorstwa. Analizując powyŜej przytoczone badania dotyczące podwalin powstawania i efektów współpracy wewnętrznej w klastrach, wyróŜnić moŜna kilka obszarów generowania korzyści dla podmiotów tworzących klaster. Pierwsze podejście to analiza korzyści związanych z elementami wpływającymi na produktywność przedsiębiorstw (rys. 2) Gorynia & Jankowska (2009), Brodzicki, Szultka, Tamowicz (2004), druga to analiza efektów z punktu widzenia szeroko rozumianej definicji konkurencyjności (rys. 3) Gorynia & Jankowska 2008), trzecia to analiza efektów na poziomie siedmiu kluczowych obszarów badawczych związanych z klastrami Andersson, SchwaagSerger, Sörvik, Wise-Hansson (2004); Callegati, Grandi (2005). 8.

(9) Ogólne podejście w identyfikacji pozytywnych efektów współpracy klastrowej uwzględnia róŜne aspekty przedstawionego powyŜej dorobku (patrz rys. 2). Wskazuje na skutki wpływające na poprawę produktywności firm tj. korzyści skali (z uwzględnieniem czynników Marshallowskich i korzyści aglomeracji), redukcja kosztów transakcyjnych, większa innowacyjność, stymulowanie przedsiębiorczości oraz rola kapitału socjalnego dla przenikania i absorpcji wiedzy. Rys. 2. Korzyści współpracy klastrowej dla osiągania większej produktywności. Innowacje. Korzyści skali wewnętrzne i zewnętrzne, Marshall Externalities, korzyści aglomeracji. Klastry – efekty wewnętrzne. Redukcja kosztów transakcyjnych – geograficzne, kulturowe, poszukiwanie informacji i wiedzy. Stymulowanie przedsiębiorczości Start-up. Social capital. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Gorynia (2009) oraz Brodzicki, Szultka, Tamowicz (2004).. Gorynia & Jankowska (2008) wykonali analizę korzyści współpracy klastrowej i ich wpływu na konkurencyjność (patrz rys. 3). Zastosowana została eklektyczna definicja konkurencyjności przedsiębiorstwa, obejmująca potencjał konkurencyjny, zdolność konkurencyjną oraz wynikającą z nich długookresową, permanentną i trudną do skopiowania. pozycję. konkurencyjną.. Potencjał. konkurencyjny. determinują:. wyspecjalizowane zasoby, wyspecjalizowani dostawcy usług i infrastruktury oraz bliskość instytucji i organizacji powiązanych. Zdolność wykorzystania potencjału konkurencyjnego zaś: umiejętność wykorzystania wiedzy o konkurentach i otoczeniu wynikająca z kolokalizacji oraz przenikania wiedzy. Za najwaŜniejsze czynniki, od których. zaleŜy. siła. korzyści. współpracy. w. klastrze. uznane. zostały:. przenikanie/rozprzestrzenianie się wiedzy oraz siła powiązań pomiędzy podmiotami. Podmioty lokujące się w klastrze zyskują dzięki rozprzestrzenianiu się (spillover) wiedzy, która tworzona przez podmioty lokalne przenika wzajemnie bez kosztu i bez 9.

(10) tworzenia struktur rynkowych Huber(2009). Sama obecność w klastrze powoduje, iŜ jego podmioty automatycznie są odbiorcami i generują doniesienia, plotki, zalecenia odnośnie technologii, rynków i strategii Bathelt (2005). Większość badań potwierdza, iŜ przepływ i spillover wiedzy jest większy w sektorach wysokich technologii Wolfe & Gertler (2004). Przykładem jest badanie Ibrahim`a et.al (2009) przeprowadzone w sektorze telekomunikacji w USA. Wykazało ono, iŜ twórcy nowych technologii w klastrach telekomunikacyjnych korzystają w większym stopniu z wiedzy lokalnej, niŜ podmioty nie zlokalizowane w skupiskach geograficznych. Rys. 2. Korzyści współpracy klastrowej i ich wpływ na konkurencyjność. Konkurencyjność podmiotów w klastrze. Efekty przenikania / relacje między podmiotami. Potencjał konkurencyjny (zasoby przedsiębiorstwa) dostęp do wyspecjalizowanych zasobów (m.in. wiedza, technologia); dostęp do wyspecjalizowanych dostawców usług i infrastruktury - bliskość instytucji i organizacji powiązanych. Zdolność do wykorzystania zasobów i przewag konkurencyjnych wynikających z otoczenia okołobiznesowego. Pozycja konkurencyjna Efekt długookresowy/ trudna do skopiowania. Zdolność powinna być: określona, rozpoznana Wykorzystanie bliskości i wiedzy o konkurentach (koncentracja geograficzna). Źródło: Opracowanie własne na podstawie Gorynia & Jankowska 2008.. Od przenikania, rozprzestrzeniania wiedzy zaleŜy poziom innowacyjności regionu. Nawet wyposaŜone w te same czynniki wytwórcze skupiska ze względu na róŜny rodzaj absorpcji wiedzy będą na róŜnym poziomie innowacyjności Henry, Jenkins, Tallman (2003). Niemniej jednak wiedza wykazuje tendencje do geograficznej 10.

(11) koncentracji. Jest ona dobrem publicznym, dostępnym dla wszystkich podmiotów klastra a jej wpływ na potencjał konkurencyjny zaleŜy od zdolności absorpcyjnych firmy George (2002). WspółzaleŜność firm w klastrze kształtuje wiedzę Henry, Pinch (2002) a pozyskiwanie jej jest moŜliwe dzięki tej współzaleŜności Storper (1993, 1995). Baptista, Swann (1998) wykazali, iŜ siła klastra jest skorelowana z aktywnością innowacyjną firm. Specjalizacja ma wpływ na innowacyjność a zróŜnicowanie branŜowe nie wykazuje takiego wpływu. Współczesna literatura ukazuje nowe, dynamiczne podejście do definiowania przewagi. konkurencyjnej.. Od. wielu,. czynników. zaleŜy. jej. siła.. Przewaga. konkurencyjna w rozumieniu Portera oznacza, iŜ przewagi rodzą się dzięki wykorzystaniu potencjału otoczenia konkurencyjnego i tworzeniu łańcuchów wartości Porter (1990, 1998) Dalsza ewolucja w kierunku Regionalnych Systemów Innowacji Maskell & Malmberg (1997) oraz Potrójnej Helisy 3H Etzkovitz & Leydesdorff (2000) prowadzi. do. koncepcji. przewag. skonstruowanych. (constructed. advantage).. Podkreśla ona większe zaangaŜowanie sfery publicznej i partnerstwa publicznoprywatnego, wykorzystanie koncepcji 3H i prowadzi do rozwoju w czterech kierunkach: •. Gospodarka (Economy) – racjonalizacja rozwoju gospodarczego; otwarte systemy zaleŜności i powiązań przedsiębiorstw (klastry); integracja generacji wiedzy i komercjalizacji; nowoczesna i dobrze „zlokalizowana” infrastruktura; globalne sieci biznesowe. •. Zarządzanie (Governance) – wielopoziomowe zarządzanie w celu kojarzenia róŜnych grup interesu; silne wsparcie w ramach polityki innowacyjnej; większy budŜet dla B+R; przywództwo polityczne z wizją i strategią długofalową; globalne pozycjonowanie regionu. •. Infrastruktura wiedzy (Knowledge Infrastructure) – zaangaŜowanie szkół wyŜszych; badania sektora publicznego, agencje mediacyjne; potencjalne doradztwo – aktywne zaangaŜowanie sektora nauki w kształtowanie przewagi konkurencyjnej regionu. •. Społeczeństwo i kultura (Community and Culture) – kosmopolitaryzm; rozwój zrównowaŜony; wykształcone społeczeństwo; twórcze kulturowo otoczenie; tolerancja socjalna. PowyŜsze cechy prowadzą do dynamiki 3H. Stąd obecna tendencja kształtowania przewag konkurencyjnych dynamicznie zarówno z punktu widzenia popytu, jak i 11.

(12) podaŜy. Nastąpiła ewolucja od podejścia statycznego w koncepcji Smitha, dynamicznego po stronie popytu i statycznego po stronie podaŜy Ricardo; dynamicznego po stronie podaŜy i statycznego po stronie popytu Portera do podwójnie dynamicznego Mothe & Mallory Costa, Madureira, Werter (2008).. dynamic. Porter. Mothe & Mallory. Smith. Ricardo. View of supply static. static. dynamic. View of demand Trzecia koncepcja efektów współpracy klastrowej to analiza efektów na poziomie siedmiu kluczowych obszarów badawczych związanych z klastrami tj. koncentracji, specjalizacji, podmiotów klastra, konkurencji i kooperacji, masy krytycznej, cyklu Ŝycia klastra oraz innowacji (patrz rys. 3). Rys. 3 Obszary badawcze klastrów – ujawnianie efektów pozytywnych współpracy Koncentracja geograficzna Specjalizacja Wielu kooperantów – koncepcja potrójnej Helisy 3H Konkurencja i kooperacja Masa krytyczna – dynamika wewnętrzna Cykl Ŝycia klastra Innowacje Źródło: Andersson, Schwaag-Serger, Sörvik, Wise-Hansson (2004); Callegati, Grandi (2005). Koncentracja geograficzna to pierwsza cecha współpracy klastrowej. Literatura przedmiotu uwzględniając dorobek geografii ekonomicznej skupia się na analizie Marshallowskich efektów kolokalizacji (patrz wyŜej). Ponadto istotną rolę odgrywa tzw. social capital.- przewagi wynikające z relacji międzyludzkich. Koncepcja social capital uznawana jest wręcz za najwaŜniejszą w poprawie produktywności podmiotów współpracujących, rozprzestrzenianiu/przenikaniu wiedzy a we wzroście zarobków pracowników i atrakcyjności rynku pracy Gomez (1999). Kapitał socjalny. 12.

(13) wyraŜany jest często, jako: czynnik mnoŜenia/ powielania produkcji, kapitału fizycznego i ludzkiego; jako czynnik oddziałujący na koszty transakcyjne i monitorowanie kosztów ogólnych. Głównymi jego źródłami są: rodzina, wspólnota lokalna, szkoła, firmy, społeczeństwo oraz instytucje publiczne Andersson et. al (2004). Efektywny klaster to silna specjalizacja pomiędzy jego podmiotami, oparta na głównym, wiodącym biznesie, która pozwala na powielanie operacji, synergię oraz proces uczenia się Audretch (1995), Dunning (2000). Klaster to równieŜ współpraca z innymi branŜami/ klastrami, otwieranie się na zewnątrz a nie wyłączna koncentracja na wyspecjalizowanym wewnętrznym łańcuchu wartości. Uzyskiwanie pozytywnych efektów, spill-over wiedzy oraz duŜe znaczenie kapitału socjalnego zaleŜy od podmiotów tworzących klaster, ich jednoczesnej konkurencji i kooperacji oraz uzyskanej odpowiedniej masy krytycznej. Podmiotami klastra są nie tylko przedsiębiorstwa, ale równieŜ ściśle współpracujące z nimi instytucje publiczne oraz jednostki naukowe Roleandt & dan Hertog (1999) – tzw. koncepcja Potrójnej Helisy 3H Etzkovitz & Leydesdorff (2000). Ponadto za zapewnienie zewnętrznych zasobów finansowych odpowiedzialne są wyspecjalizowane instytucje finansowe oraz inicjatywy klastrowe, których równie istotna rola skupia się na czynnościach związanych z efektywnym zarządzaniem funkcjonowania klastra – tzw. Institutions for Collaboration (IFCs) Sölvell et. al (2003) (patrz rys. 4).. 13.

(14) Rys. 4. Podmioty współpracujące w klastrze Firma y W ładze Institution for Colaboration (IFCs). Instytucje finansowe. Nauka. Inicjatywy klastrowe Organizacje zarządzające klastrem. Źródło: Sölvell et al (2003), Porter & Emmons (2003). Reguły uczciwej konkurencji objaśnia dorobek teorii gier Nash (1951), Jarillo (1988), natomiast jednoczesne utrzymanie relacji zapewniających kooperację analizuje m.in. Axelrod (1984). Efektywny klaster musi posiadać masę krytyczną, czyli odpowiednią liczbę podmiotów współpracujących ze sobą w kaŜdej grupie Siegel et. al. (2003). Brak masy krytycznej osłabia efekty wewnętrzne i zewnętrzne klastra Asheim et. al. (2003). Siła pozytywnych efektów wewnętrznych współpracy klastrowe zaleŜy równieŜ od fazy jego rozwoju. Kolejno pojawia się: region z duŜym potencjałem firm, rozpoczyna się współpraca w aglomeracji, relacje pomiędzy podmiotami zacieśniają się i powstają inicjatywy klastrowe, następnie klaster osiąga masę krytyczną oraz w efekcie podlega transformacji ze względu na zmianę warunków np. zmieniają się technologie Andersson at.al. (2004) (patrz rys. 5). Rys. 5. Cykl Ŝycia klastra. Agglomeration. Emerging cluster. Developing cluster. Mature cluster. Transformation. Źródło: Andersson et. al. (2004).. Niezwykle waŜnym obszarem badań ugrupowań klastrowych są innowacje. Współpraca współwystępujących podmiotów i instytucji ich otoczenia pozytywnie. 14.

(15) wpływa na ilość i szybkość wdraŜania nowych rozwiązań technologicznych Lall (1980), Mairesse & Sassenou (1991), Kravis & Lipsey (1992). Andersson et.al (2004) wskazuje na trzy obszary pozytywnego oddziaływania kooperacji: większa innowacyjność, większa produktywność oraz większa elastyczność rozwoju biznesu. Korzyści innowacyjnych klastrów ujawniają się dzięki: • Efektywnym kanałom komunikacji, jako potencjalnym, nowym źródłom innowacji; • Wczesnej identyfikacji trendów technologicznych; • Sprzyjającym nowym kombinacjom kompetencji w otoczeniu; • Krótkiemu okresowi powstawania sieci (start up) wokół nowych produkt ów i procesów; • Korzystnym warunkom wspólnego ponoszenia ryzyka; • Szerszym perspektywom rozwoju i penetracji nowych rynków; lepszym moŜliwościom poznania potrzeb klienta oraz moŜliwościom ochrony zwrotu z innowacji • Siłom konkurencji wymuszających kierunek silnej specjalizacji i współpracy wewnątrz oraz pomiędzy klastrami; • Wymagającym i świadomym klientom, którzy zapewniają utrzymywanie wysokiej jakości produktów i usług a tym samym zapewnienie wzrostu zysku z ich sprzedaŜy; • Dostępności wyspecjalizowanych czynników wytwórczych, tj. wykwalifikowana kadra, dostęp do komplementarnych technologii oraz wyspecjalizowanych usług dla biznesu; • Atrakcyjności, wysokim kwalifikacjom i elastyczności kadry pracowniczej, co prowadzi do większej dyfuzji wiedzy i efektywnego procesu uczenia się; • Akumulacji doświadczenia kreującego powstawanie większej ilości start-up ora venture capital, co w efekcie daje moŜliwości ponoszenia ryzyka i podejmowania większej ilości • Aprecjację. wysiłków. wysoko. wyspecjalizowanej. ryzykownych. ale. zapewniających wzrost działań;kadry; • Ograniczeniu dąŜenia do osiągania pozycji dominującej, a przez to ułatwienie nowych wejść do sektora;. 15.

(16) • Tworzeniu kręgów współpracy pomiędzy istniejącymi podmiotami a nowo wchodzącymi; • Tworzeniu sieci i kanałów pozwalających na przyciąganie wykwalifikowanej kadry,. nowych. technologii. i. pozyskiwanie. zewnętrznych. zasobów. finansowych. W grupy klastrowe najczęściej łączą się podmioty w sektorach wysokich technologii Panagiotopoulos (2009).. Podsumowanie. Współpraca klastrowa umoŜliwia przedsiębiorstwom osiąganie pozytywnych efektów wewnętrznych – wpływających na potencjał konkurencyjny i zdolność jego wykorzystania.. Współpraca. pomiędzy. sektorami:. przedsiębiorstw,. instytucji. publicznych i naukowo-badawczych – 3H oraz koncepcja tzw. social capital wpływają na intensywne przenikanie się (spill over) wiedzy i doświadczenia. Cechy sektora i efekty. współpracy,. pomimo. konkurencji. umoŜliwiają. przedsiębiorstwom. na. dodatkowe stymulowanie przewag konkurencyjnych. W efekcie wzmacnia się pozycja konkurencyjna. Przedsiębiorstwo moŜe wzmocnić wartość „zarządczą” – dla shareholders oraz wartość rynkową. 16.

(17) Rys. 6 Klaster i jego otoczenie. Rynki produktowe. Wskaźniki/mnoŜ niki produkcji. Specyficzna podaŜ. Wyspecjalizow ani nabywcy. Wła dza. Kapit ał społe czny. B+ R. Infr ast ruk tur a tra ns pko mu nik. Źródło: Andersson T., Schwaag-Serger S., Sörvik J., Wise-Hansson E. (2004).. Podsumowując warunki efektywnej współpracy w klastrze gwarantuje jego wewnętrzna struktura: wyspecjalizowana podaŜ oferowana przez kooperujące i konkurujące firmy; wyspecjalizowani odbiorcy o konkretnych potrzebach; instytucje wspierające:. publiczne,. naukowe;. inicjatywy. zarządzające. klastrem. oraz. infrastruktura transportowa i komunikacyjna Andersson et. al. (2004) (patrz rys. 6).. 17.

(18) Literatura: Andersson T., Schwaag-Serger S., Sörvik J., Wise-Hansson E. (2004); The Clusters Policy Whitebook, International Organisation for Knowledge Economy and Enterprise Development, 2004; Arrow K. J. (1962), The Economic Implications of Learning-by-Doing, Review of Economic Studies 29 Jaffe (1989), Asheim B.T, Isaksen A., Nauwelaers C. and Tödtling F. (2003), Regional innovation policy for small-medium enterprises, Edward Elgar, Celtenham; Asheim B, Boschma R, Cooke P (2007), Constructing Regional Advantage: Platform Policies based on related Variety and Differentiated Knowledge Bases; Working Paper, Lund: Circle http://econ.geo.uu.nl/boschma/artasthboscooke2.pdf Asheim B, Coenen L, Moodyson J, Vang J (2007); Constructing Knowledge-Based regional Advantage: Implications for regional Innovation Policy, Working Paper, Lund: Circle Audretsch D. (1995), Innovation and Industry Evolution, MIT Press, Cambridge, MA; Audretsch D. and Feldman M.P. (1995), R&D Spillovers and the Geography of Innovation and Production, American Economic Review 86(3); Axelrod R. (1984), The Evolution of Cooperation, Basic Books, New York; Bathelt (2005), Cluster Relations in the Media Industry: Exploring the “Distance Neighnbour” Paradox in Leipzig, Regional Studies, no 39; Becattini G. (1987), Mercato e Forze Locali: il Distretto Industriale (ed.), Il Mulino, Bologna; Becattini G. (1989), Modelli Locali di Sviluppo, Il Mulino, Bologna; Becattini G. (1990), The Re-emergence of Small Enterprises in Italy, in Sengenberger et al. (1990), The Reemergenceof Small Enterprises: Industrial Restructuring in Industrialised Countries, ILO, Geneva; Best M. H. (1990), The New Competition: Institutions of Industrial Restructuring, First Harvard Press, Cambridge, MA; Brodzicki T., Szultka S., Tamowicz P. (2004), Polityka wspierania klastrów. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, Niebieskie Księgi, Rekomendacje nr 11, Gdańsk; Brusco S. (1982), The Emilian Model: Productive Decentralisation and Social Integration”, Cambridge Journal of Economics 6, 167-84; Brusco S. and Righi E. (1989), Local Government, Industrial Policy and Social Consensus: the Case of Modena (Italy), Economy and Society 18(4); Brusco S. (1990), The idea of the industrial district: Its genesis in: Pyke, F., Sengenberger, W. and Becattini, G. (eds.), Industrial districts and inter-firm cooperation in Italy, International Labour Office, Geneva Callegati E., Grandi S. (2005), Cluster Dynamics and Innovation in SME-s: the Role of Culture, Universita di Torino, Working Papers no 03; Camagni R. (1991), Innovation Networks, Belhaven Press, London; Carlsson B. & Stankievicz R. (1991), On the Nature, Functions and Composition of Technological Systems, Journal of Evolutionary Economics 1; Ciccione A. & Matsuyama K. (1996), Start-up Costs and Pecuniary Externalities as Barriers to Economic Development, Journal of Development Economics, no 49(1); Cooke P. (1992), Regional Innovation Systems: Competitive Regulation in the New Europe, Geoforum 23;. 18.

(19) Cooke P. and Morgan K. (1994), Growth Regions Under Duress: Renewal Strategies in Baden-Württemberg and Emilia Romagna in: Amin A. and Thrift N. (eds), Globalization, Institutions and Regional Development in Europe, Oxford University Press, Oxford; Cooke P., Uranga M. G. and Extebarria G. (1997), Regional innovation systems: Institutional and organisational dimensions, Research Policy 26; Cooke P, Leydesdorff L (2006), Regional Development in the Knowledge-Based Economy: the Construction of Advantage; Journal of Technology Transfer 31 (1); Costa S, Madureira R, Werther W (2008), Entrepreneurship, SME-s and Regional Constructed Advantage, RENT Conference, Covilha, Portugal Dahmén E. (1988), Development Blocks in Industrial Economics, Scandinavian Economic History Review 36; Dei Ottani G. (1994), Cooperation and Competition in the Industrial District as an Organisational Model, European Plannign Studies 2, 463-83; De la Mothe J, Mallory G (2004), Local Knowledge and the Strategy of Constructing Advantage: The role of Community Alliances; International Journal of Technology Management; Vol. 27; no 8; Delgado M., Porter M., Stern S. (2010), Clusters and Entrepreneurship, Journal of Economic Geography, May; Delgado M., Porter M., Stern S. (2010), Clusters, Convergence and Economic Performance, Harvard Business School, Working Paper, August; Dunning J. H. (1992), The Global Economy, Domestic Governance, Strategies and Transnational Corporations. Interaction and Policy Implications., in: Transnational Corporations, no 3; Dunning J.H. (2000), Regions, Globalization, and the Knowledge-Based Economy (ed.), Oxford University Press, Oxford; Edquist C. (1997), Systems of Innovation: Technologies, Institutions and Organisations (ed.), Pinter Publishers, London; Enright M. (1992), Why Local Clusters are the Way to Win the Game, World Link, 5, July/August; Enright M. (1993), The Geographic Scope of Competitive Advantage, in: Dirven E., Groenewegen J. and van Hoof S. (eds), Stuck in the Region?: Changing Scales of Regional Identity, KNAG/ Netherlands Geographical Studies 155, Utrecht; Etzkovitz H, Leydesdorff L. (2000), The Dynamics of Innovation: from National Systems and “Mode 2” to Triple Helix of university-industry-government relations; Research Policy Vol. 29, no 2; European Commission (2006); Constructing Regional Advantage; full report Principles, Perspectives and Policies; Freeman C. (1987), Technology Policy and Economic Performance: Lessons from Japan, Pinter, London; Glaeser E.L., Kerr W.R., Ponzetto G.A.M. (2009),Clusters of Entrepreneurship, Harvard Business School Working Paper no 10-019; Gomez R. (1999), Social Capital and Local Economic Development, LEED Research Paper 4-1999E, OECD, Paris; Goodman E., Bamford J. and Saynor P. (1989), Small Firms and Industrial Districts in Italy, Routledge, London;. 19.

(20) Gorynia M., Jankowska B. (2008), Klastry a międzynarodowa konkurencyjność I internacjonalizacja przedsiębiorstwa, Warszawa; Gorynia M., Jankowska B. (2009), Klastry jako podstawa budowy stref wysokiej produktywności, materiały do wykładu; Grossman G. and Helpman E. (1991), Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, Cambridge, MA; Henry N., Pinch S. (2002), Spatializing Knowledge: Placing the Knowledge Community of Motor Sport Valley, in: Huff A.S., Jenkins M (eds.), Mapping Strategic Knowledge, Sage, London; Huber F. (2009), Do Clusters Really Matter for Innovation Practices in Information Technology? Questioning the Significance of Technological Knowledge Spillover, DRUID Working Papers, no 10-21; Ibrahim, Fallah M.H., Reilly R.R. (2009), Localized Sources of Knowledge and the Effect of Knowledge Spillover: an Empirical Study of Inventors in the Telecommunications Industry, Journal of Economic Geography, no 9; Jarillo J.C. (1988), On Strategic Networks, Strategic Management Journal 9(1); Kline S.J. and Rosenberg N. (1986), An Overview of Innovation, in: Landau R. and Rosenberg N. (eds.), The Positive Sum Strategy: Harnessing Technology for Economic Growth, National Academy Press, Washington; Krugman P. (1991), Geography and Trade, MIT Press, Cambridge, MA Lucas R. (1988), On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22(1); Lundvall B.-Å. (1992), National Innovation Systems: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning (ed.), Pinter, London; Maskell P, Malmberg A (1997), Towards an explanation of regional specialization and industry agglomeration; European Planning Studies no 5; Marshall A. (1890), Principles of Economics, Macmillan, London; Nash J.F. (1951), Non-Cooperative Games, Annals of Mathematics 54; Panagiotopoulos D. Ch. (2009), Agglomeration and Formation of Clusters. The Knowledge Dimension, VU University Amsterdam – Master in Spatial, Transport and Environmental Economics, Faculty of Economics and Business Administration, Department of Spatial Economisc; Perroux F. (1950), Economic Space, Theory and Applications, Quarterly Journal of Economics LXIV; Piore M.J. and Sabel C.F. (1984), The Second Industrial Divide: Possibilities for Prosperity, Basic Books, New York; Porter M. E. (1990), The competitive advantage of nations, The Free Press, New York; Porter M.E. (1992), Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkurentów, Warszawa; Porter M. E. (1998), On Competition, Harvard Business School, Boston; Porter M.E. (1998), Clusters and New Economics of Competition, Harvard Business Review, November-December; Porter M.E. (2000), Location, Competition and Economic Development. Local Clusters in a Global Economy, economic Development Quarterly 14, no 1;. 20.

(21) Porter M.E. (2001), Porter o konkurencji, PWE, Warszawa; Porter M.E., Emmons W. (2003), Institutions for Collaboration, Overview, Harvard Business On-Line; Porter M.E. (2003), The Economic Performance of Regions, Regional Studies, vol. 37, ub 67; Pyke F., Sengenberger W. and Becattini G. (1990), Industrial Districts and Inter-Firm Cooperation in Italy (eds.),International Labour Office, Geneva, Rodriges-Clare A. (1996), The Division of Labour and Economic Development, Journal of Development Economics, no 49(1); Rodriges – Clare A. (2005), Clusters and Comparative Advantage: Implications for Industrial Policy, Inter-American Development Bank, Working Paper no 523, Washington; Rodriguez-Pose A. & Comptour F., (2010), Do Clusters Generate Greater Innovation and Growth? An Analysis of European Regions, IMDEA Working Papers in Economics and Social Scientists, Madrid; Roelandt T. J.A. & den Hertog P. (1999), Cluster Analysis and Cluster-Based Policy Making: The State of The Art, in: Boosting Innovation: The Cluster Approach, OECD, Paris Romer P. (1986), Increasing Returns and Long-Run Growth, Journal of Political Economy, 94( 5); Romer P. (1993), Economic Growth, in Henderson R. (ed.), The Fortune Encyclopedia of Economics, Time Warner Books, New York; Rosenthal S.S. & Strange W.C. (2003), Evidence on the Nature and Sources of Agglomeration Economies, Handbook of Urban and Regional Economies, vol. 4, Amsterdam; Rosenthal S.S. & Strange W.C. (2009), Small Establishments/ Big Effects: Agglomeration, Industrial Organization and Entrepreneurship in: Glaeser E. (Eds.) Economics of Agglomeration, University of Chicago Press; Siegel D., Waldman D. and Link A. (2003), Assessing the Impact of Organizational Practices on the Productivity of University Technology Transfer Offices: An Exploratory Study, Research Policy 32(1); Schumpeter J.A. (1934, 1996), The Theory of Economic Development, Transaction Books, London; Schumpeter J.A. (1943, 1996), Capitalism, Socialism and Democracy, Routledge, London; Skokan K, Rumpel P (2007), Constructing Regional Advantage: Does it Matter for Czech Regions?; Munich Personal RePEc Archive No 12378; Solow R. (1956), A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics 70(February); Storper M. (1993), Regional “Worlds” of Production: Learning and Innovation in Technology Districts of France, Italy and USA, Regional Studies, vol. 27; Storper M. (1995), The Resurgence of Regional Economies, Ten Years Later: The Region as a Nexus of Untraded Interdependences, Journal of European Urban and Regional Studies, vol. 2(3); Sölvell Ö., Ketels C., Lindqvist G. (2003), The Cluster Initiative Greenbook, Ivory Tower AB, Stockholm; Weber A. (1909), Theory of the Location of Industries, University of Chicago Press, Chicago; Wolfe & Gertler (2004), Clusters form the Inside and Out: Local Dynamics and Global Linkages, Urban Studies, no 41.. 21.

(22) iwer. ń s ki. Un. da. tet G y s. Economics of European European Integration Divison Faculty of Economics, University of Gdansk Ul. Armii Krajowej 119/121 8181-824 Sopot, Poland. 22.

(23)