M iro sła w a P lu ta -O le a rn ik *
U SŁ U G I E D U K A C Y JN E SZK Ó Ł W Y Ż SZY C H W P O L SC E W OBEC R O Z W O JU NO W YCH T E C H N O L O G II
1. Wprowadzenie
C elem re fera tu jest analiza i ocena przekształceń w procesie edukacji na po zio m ie szkół wyższych p o d w pływ em w d ra ż a n ia now ych technologii inform atyczno-telekom unikacyjnych. O bserw ow ane kierunki zm ian w strategii działan ia wielu polskich szkół wyższych są odpow iedzią n a now e w yzw ania w procesie kształcenia, w yw ołane n iespotykanym wcześniej postęp em tech-nologicznym, dynam iką zm ian gospodarczych, rosnącym i oczekiwaniam i rynku pracy, procesam i globalizacji obejm ującym i rów nież sferę edukacji. D otyczą one zarów no uczelni państw ow ych, i niepaństw ow ych, o profilu akadem ickim i zaw odow ym , oferujących kształcenie techniczne, ekonom iczne i h u m an is-tyczne.
Przedm iotem rozw ażań są tu przede wszystkim usługi edukacyjne polskich uczelni oferujących p ro g ram y kształcenia w zakresie ekonom ii, zarząd zan ia i m ark etin g u . P ro b lem aty k a referatu obejm uje w szczególności następujące zagadnienia:
1. Cele i u w a ru n k o w an ia rozw oju system u kształcenia n a podstaw ie now ych technologii.
2. S tan o becny i now e inicjatyw y p o lsk ich uczelni ek o n o m iczn y ch w przy g o to w an iu oferty kształcenia z w ykorzystaniem now ych technologii.
3. D ośw iadczenia zagranicznych uczelni biznesow ych w kształceniu na odległość.
4. S trateg ia rozw oju szkolnictw a wyższego w Polsce d o 2010 r.
2. C e le i u w a ru n k o w a n ia ro z w o ju s y s te m u k s z ta łc e n ia n a p o d sta w ie n ow ych
te c h n o lo g iiP olskie szkolnictw o wyższe m usi obecnie bardziej niż kiedykolw iek uw zględniać now e zjaw iska w procesach kształcenia n a świecie, a zwłaszcza w E u ro p ie - stanow i to bow iem jeden z w a ru n k ó w aktyw nego uczestnictw a w tych zm ian ach i zm niejszania istniejącego dystansu.
G lobalny handel, technologie inform acyjne, rozw iązania telekom unikacyjne czy odkrycia naukow e przyczyniają się do transform acji gospodarek w p o d o b -nym kieru n k u . W szystkie te zjaw iska zm ierzają do bud o w y społeczeństw a opartego n a wiedzy, informacji. Zarów no dla jednostek, ja k i dla społeczeństw, zdolności i kw alifikacje stają się najw ażniejszym i d o b ra m i, a e-econom y (g o s p o d a rk a e le k tro n ic z n a ) p rz ek ra cza granice poszczególnych krajów . E d u k ac ja p o w in n a zapew nić człow iekowi nabycie prak ty czn y ch um iejętności i zdolności logicznego m yślenia, k tó re um ożliw iają m u utrzy m an ie się na pow ierzchni ekonom ii globalnej opartej na wiedzy. W świetle tego do kluczow ych zag ad n ień zw iązanych z edukacją należy zaliczyć:
- n ab yw anie now ych um iejętności i kw alifikacji w procesie kształcenia, - nieustające kształcenie, obejm ujące również okres aktyw ności zawodowej, - poko n y w an ie w procesie edukacji w idocznych różnic w technologii cyfrowej.
Pierw sze w yzw anie dotyczy p y tan ia, k tó re z pod staw o w y ch um iejętności i kwalifikacji powinien posiąść student, by sprawnie funkcjonow ać w społeczeń-stwie wiedzy i inform acji. D la wielu są to u m i e j ę t n o ś c i z w i ą z a n e z t e c h n o l o g i a m i i n f o r m a c y j n y m i i k o m u n i k a c y j n y m i (IC T - Inform ation and Com m unication Technology). T ru d n o zaprzeczyć, że takie um iejętności ułatw iają je d n o stk o m funkcjonow anie w g o sp o d a rk a c h w d ra-żających e-econom y, ale rów nie w ażne są takie um iejętności, ja k znajom ość języków obcych czy zasad przedsiębiorczości. C hodzi więc - z jednej strony - o zachow anie określonych p roporcji w edukacji społeczeństw a o m odelu eu ro p ejsk im , a z drugiej stro n y o to, by w y k o rz y stu ją c n iesp o ty k an e dotychczas możliwości technologiczne, skutecznie kształtow ać wiedzę i um iejęt-ności stu d en tó w w wielu innych obszarach.
D ru g im kluczow ym zagadnieniem jest n i e u s t a j ą c e k s z t a ł c e n i e p r z e z c a ł e ż y c i e [L ife-Long Learning). W raz z przyspieszeniem rozw oju technologicznego i k u m ulacją nowej wiedzy zd obyte w szkole i w praktyce um iejętności i kw alifikacje dezak tu alizu ją się. Istnieje p o trz e b a ciągłego u ak tu aln ian ia nabytych um iejętności. Jest to wyzwanie d la całego społeczeńst-wa, w którym nauczyciele, pracodawcy i organizaq'e społeczne m ają w ażną rolę do odegrania w edukacji nie tylko w szkole czy na uniwersytecie (w nauczaniu form alnym ), ale także w tw orzeniu program u i form nieustającego kształcenia. Społeczeństwo o parte na wiedzy i inform acji nie m oże istnieć bez nieustannego kształcenia, te podejścia p o zo stają we w zajem nym zw iązku.
N au k o w cy u d o w ad n iają, że nieuchronnie - w ciągu całego życia - bę-dziem y m ieć d o czynienia z gw ałtow nym i stałym p ostępem nau k o w o - -technicznym oraz krótkim czasem w drażania nowych w ynalazków w praktyce. W sk u tek u n o w o c ześn ian ia p rocesów p ro d u k c y jn o -u słu g o w y c h i w zrostu stan d ard ó w w ytw arzania będą rosły w ym agania w obec pracow ników . W w a-ru n k ach konkurencji n a rynku pracy niezbędne stanie się podnoszenie swoich kw alifikacji, a także zm iana zaw odu. N ie a k tu a ln a staje się zasad a, ja k ą kierow ało się społeczeństw o industrialne: 20 lat n au k i, a n astęp n ie 40 lat pracy (aż do wieku emerytalnego) i korzystania z nabytej wiedzy. W społeczeń-stwie o p arty m na wiedzy, p o d wpływem now ych technologii i p rzy ro stu w iedzy, co 5 -1 0 la t b ęd ą zm ieniać się fo rm a ln e w y m ag a n ia zw iązane z w ykonyw aniem zaw odu - pracow nik będzie zm uszony d o podnoszenia kw alifikacji b ąd ź d o zm iany zaw odu. N ien a d ąża n ie za zm ianam i m oże oznaczać u tra tę p ra cy i społeczne w ykluczenie1.
T rzecie w yzw anie to p o k o n y w a n i e r ó ż n i c w t e c h n o l o g i i c y f r o w e j . C hodzi tu o p roblem w idocznego p o działu, z p u n k tu w idzenia k o rzy stan ia z technologii cyfrowej, pom iędzy ak tu a ln y m liderem - U SA a E u ro p ą o ra z m iędzy poszczególnym i krajam i europejskim i. D la przykładu, jeśli odniesiem y się do k ryterium liczby u żytkow ników In te rn e tu , to dla
P olski p o ró w n a n ie to n ad a l w ypada niekorzystnie:
- w k ra ja ch skandynaw skich ok. 10 m in osób, czyli p o n a d 60% gos-p o d arstw dom ow ych m a d ostęgos-p d o sieci, a ich liczba w idocznie w zrasta - szacuje się, że w ro k u 2003 sieć obejm ie 17 m in osób,
- p o ten cjał internetow y ry n k u niem ieckiego je st jeszcze większy, gdyż ok. 30 m in osób m a d o stęp do sieci, w tym 48% to oso b y powyżej 14 lat,
- w Polsce w o statn ich dw óch latach o d n otow ujem y w praw dzie znaczący w zrost liczby osób korzystających z In te rn e tu , ale n a d a l je st to niew ystar-czający poziom . W edług b a d a ń firm y S M G /K R C z ro k u 2003, w Polsce jest 5,2 m in u żytkow ników In tern etu , co daje 44% w zrost w p o ró w n a n iu
z rok iem 20022.
In n ą b ard zo isto tn ą kw estią jest obserw ow ana przepaść m iędzy liczbą miejsc p ra cy w sektorze IC T w samej E u ro p ie (jedna n a cztery oferty pracy p o ch o d zi z se k to ra IC T ) a niew y starczającą liczbą w ykw alifik o w an y ch kan d y d ató w , którzy m ogliby te miejsca zapełnić. Niezwykle w ażną inicjatyw ą jest w obec tego intensyw ny proces kom puteryzacji edukacji i rozwój jej nowej form y, tj. edukacji n a odległość z w ykorzystaniem n ośników elekt-ronicznych o ra z d o stę p u do sieci internetow ej (e-learning). N ależy je d n a k w yraźnie zaznaczyć, że w prow adzenie d o procesu kształcenia now oczesnej form y e-learning wiąże się z z a s o b a m i s y s t e m u e d u k a c j i . C hodzi
1 P olska tv drodze do globalnego społeczeństw a inform acyjnego, r a p o rt U N D P , W arszaw a 2002, s. 16, 61.
tu o tak ie elem enty, jak : w yposażenie uczelni w m ultim edialne k o m p u tery i dostęp do Internetu, znajom ość technik cyfrowych w środow isku nauczycieli- w ykładow ców i słuchaczy-studentów , rozwój usług i o p ro g ra m o w a n ia edu-kacyjnego, rozw ój w spółpracy pom iędzy uczelniam i - otw arcie edukacji na św iat ja k o czynnik m obilizujący do zm ian i rozw oju edukacji.
3. Stan obecny i inicjatywy polskich uczelni ekonomicznych w przygotowaniu nowych form kształcenia
N ow e rozw iązania w dziedzinie IC T pozw alają n a nie sp o ty k an y d o ty ch -czas rozwój oferty edukacyjnej szkół wyższych oraz dają możliwość poszerzenia rynku i d o ta rc ia d o now ych grup studentów bez w zględu n a m iejsce ich zam ieszkania. M o żn a w yróżnić trzy podstaw ow e obszary zastosow ań now ych rozw iązań technologicznych w działalności edukacyjnej szkół wyższych.
1. P odn iesien ie atrak cy jn o ści oferty n a stu d ia c h sta c jo n a rn y c h o raz niestacjonarnych, np. poprzez w ykłady uznanych au to ry tetó w , sesje naukow e, w ykłady inauguracyjne dostępne dzięki takim rozw iązaniom technologicznym , ja k : w ideokonferencje, telewizja satelitarna.
2. W sparcie procesu dydaktycznego (w ykładów , ćw iczeń) m ateriałam i udostęp n ian y m i przez uczelnię w form ie elektronicznej, np. n a potrzeby sam okształcenia (m ateriały dydaktyczne w form ie C D ) lub szkolenia poprzez udział w grach sym ulacyjnych (sym ulacje kom puterow e).
3. S tu d ia n a odległość (distance learning) pozw alające n a podjęcie nauki rozproszonym tery to rialn ie stu d en to m - studia w Internecie lub z w ykorzys-taniem innych now oczesnych form kom unikacji.
B ezpośrednio z procesem kształcenia na odległość zw iązany je s t tzw.
portal edukacyjny. Jego celem je st stw orzenie n a bazie p latfo rm y p ro
-gram ow ej - centralnego o śro d k a do p row adzenia w szystkich działań zw ią-zanych z kształceniem na odległość. P o rtal edukacyjny pow inien stw arzać m ożliw ości właściwej p ra cy zarów no studiującym , ja k i w ykładow com oraz opiek u n o m stu d en tó w , a także adm inistracji uczelni. M ożem y m ów ić ju ż o polskich dośw iadczeniach w stosow aniu przez uczelnie now ych technologii w procesie kształcenia. Liczba szkół wyższych poszerzających tradycyjną ofertę ed u k acy jn ą o rozw iązania e-learning w zrasta w dość szybkim tempie. W śród o fert edukacyjnych pojaw iły się w latach 2001-2003 p r o g r a m y s t u d i ó w z d z i e d z i n y e k o n o m i i o raz z a r z ą d z a n i a i m a r k e t i n g u , przy czym w idoczna jest tutaj d o m in acja o fe rt szkół n iep ań -stw ow ych. Oczywiście część z nich p ro p o n u je jed y n ie stu d ia w spom agane In tern etem o ra z now oczesnym i nośnikam i wiedzy (np. C D , w ideo, D V D ), inne zaś w p ro w ad zają form y synchronicznego kształcenia (np. dyskusje grupow e w Internecie). Jest rów nież przykład uczelni w ykorzystującej łącza
telewizji satelitarnej d o realizacji zajęć n a odległość w sw oich oddziałach zam iejscow ych (zob. tab. 1).
D ru g im obszarem unow ocześniania dyd ak ty k i uczelni je st k i e r u n e k i n f o r m a t y k a - tutaj obok kilku ofert edukacyjnych szkół niepaństwow ych, znaczącym i osiągnięciam i w yróżniają się szkoły wyższe pań stw o w e (zwłaszcza P o litech n ik a W arszaw ska).
T a b e l a 1 K ształcen ie z w y k o rzy stan iem now ych technologii n a k ieru n k u e k o n o m ia o ra z zarząd zan ie
i m ark e tin g - o fe rta polsk ich uczelni w 2003 r.
Lp. U czelnia K ieru n ek T y p stu d ió w
1 W yższa Szkoła Z arz ąd z an ia i B an k o w o ści w P o z n a n iu
Z arz ąd z an ie i m ark e tin g S tu d ia licencjackie, system zaoczny
2 Polski U n iw e rsy tet W irtu aln y - je d n o s tk a m ięd zy u czeln ian a U M C S w L u b lin ie i W S H E w Ł odzi
Z arz ąd z an ie i m ark etin g S tu d ia licencjackie, system e k stern isty czn y
3 W y ższa S z k o ła B iznesu w N ow ym Sączu
Z arz ąd z an ie i m ark e tin g U zu p ełn iające stu d ia m a -gisterskie, system zaoczny 4 W yższa S zkoła Z arz ąd z an ia
T h e P o lish O p en U niversity Z arz ąd z an ie i biznes - na w ydziałach: Z arz ąd z an ie Biznesem , Z arz ąd z an ie In fo rm acją w Biznesie, Z a -rz ąd z an ie F in a n sa m i, F in ain se i System y Iin fo rm a -cyjne w Biznesie, R ek lam a i M ark etin g
S tu d ia licencjackie, system zaoczny
5 W yższa S zk o ła E k o n o m iczn o - -Ilu m a n is ty c z n a w Bielsku- -Białej
Z arz ąd z an ie i m ark e tin g S tu d ia licencjackie, system zao czn y i ekstern isty czn y
6 S p o łe c z n a W y ższa S zk o ła P rzedsiębiorczości i Z a rz ą d z a -nia w Ł odzi - A kadem ia O t-w arta
Z arz ąd z an ie i m ark etin g S tu d ia m ag istersk ie
7 A k a d e m ia P o lo n ijn a w C zę-stochow ie E k o n o m ia - specjalizacja: finanse i b an k o w o ść o ra z rach u n k o w o ść i p o d a tk i S tu d ia m ag istersk ie 8 Z a c h o d n io p o m o rs k a Szkoła Biznesu w Szczecinie E k o n o m ia - specjalizacja: in fo rm a ty k a g o sp o d a rcz a
U zu p ełn iające stu d ia m a -gisterskie, system zaoczny i e k stern isty czn y
9 W yższa S zk o ła Społeczno- -E k o n o m ic zn a w W arszaw ie
E k o n o m ia S tu d ia licencjackie, system d z ie n n y , w ieczo ro w y , z a -oczny, e k stern isty czn y Ź r ó d ł o : b a d a n ia w łasne w ram ach g ra n tu K B N nt. R ozw ój u słu g ed u k acji wyższej w erze now ych technologii, n r 2 H 0 2 C 087 23
4. Doświadczenia zagranicznych uczelni biznesowych w kształceniu na odległość
O ceniając dotychczasow y zakres tych przedsięwzięć, m o żn a ch y b a uznać, że je st to n ad a l czas eksperym entów w d y daktyce szkoły wyższej (zarów no dla uczelni, ja k i studentów ), ale w ujęciu strategicznym eksp ery m en t taki oznacza budow ę przew agi konkurencyjnej tych uczelni w przyszłości. U jm ując n ato m iast rzecz szerzej, należy stw ierdzić, że rozwój tej fo rm y kształcenia stanow i szansę upow szechnienia studiów wyższych w Polsce, gdzie obecny w spółczynnik skolaryzacji w szkolnictwie wyższym w ynosi 43% w obec p o n ad 80% w U SA , K anadzie czy Australii. T a form a studiów rodzi je d n a k pow ażne p roblem y zw iązane z u trzym aniem odpow iedniej jak o ści kształcenia.
M ając n a w zględzie odm ienność system ów edukacji w Polsce i innych krajach , w a rto przyjrzeć się am erykańskim dośw iadczeniom w obszarze e-ed u k acji3. A m ery k ań sk ie uniw ersytety w irtu aln e p rzyciągają naw et d obrze w ykształconych i w ykw alifikow anych k an d y d a tó w , d la k tó ry ch je st to form a sam o k ształc en ia i p o d n o sz e n ia kw alifikacji w obec ro sn ą cy ch w ym agań pracodaw ców . N ajbardziej p o p u larn e są p ro g ram y M B A , choć ich ceny są w ysokie (od k ilk u n astu d o kilkudziesięciu tysięcy dolarów ). P o p u la rn e są zarów no p ro g ra m y nie dające sto p n ia akadem ickiego (ak red y to w a n e i nie akredytow ane), ja k i pro g ram y dające taki sam stopień ja k tradycyjne studia. B adacze lego ry n k u p o d k reślają, że w ykorzystyw anie przez uniw ersytety now ych technologii to czynnik zw iązany z ich am bicjam i do k ształto w an ia m odnego, prorozw ojow ego image, a przy tym m ożliwość zm niejszenia kosztów pracy czy u trzym ania budynków . Inicjatyw y te m ają też w yraźnie kom ercyjny c h a ra k te r zaró w n o d la uniw ersytetów , ja k i zain teresow anych tą b ra n żą firm in form atycznych. T rw a w alka o k lienta - stu d e n ta , słuchacza k ursu o ra z o p ro d u k t (elektroniczne kursy, m ateriały edukacyjne). D o strz eg a się jednocześnie tak ie zagrożenia, jak:
- „u ry n k o w ien ie” uczelni i jej p ro d u k tó w - p o p ra w ę g o sp o d aro w an ia szkołą, co w zm aga presję n a efektyw ność,
- znaczący w pływ adm inistracji na d ziałania w ykładow ców i zaw artość ich kursów ,
- uczelnie zyskują k o n tro lę n ad praw am i a u to rsk im i do kursó w (jest to w aru n ek wejścia na rynek szkoleniow y ja k o p ro d u c e n t i d y stry b u to r m ate-riałów edukacyjnych),
- wielu stu d en tó w nie chce rezygnow ać z tradycyjnych form k o n ta k tu z w ykładow cam i.
P oniew aż polskie uczelnie w kraczają d o p iero n a d ro g ę elektronicznego kształcenia, w a rto uśw iadom ić sobie zarów no w ynikające z tego szanse, ja k i zagrożenia d la w ykładow ców , studentów i dla jakości kształcenia. W
stanie now ych technologii pow inno prow adzić d o usp raw n ien ia i unow ocześ-nienia procesu edukacji na poziomie wyższym, ale nie m oże oznaczać obniżenia jak o ści kształcenia.
Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do 2010 r.
J a k w świetle pow yższych uw ag pow inien ew oluow ać system szkolnictw a wyższego w Polsce? O dpow iedź n a to py tan ie m ożem y częściow o odnaleźć w projekcie M E N iS : Strategia rozwoju szkolnictw a w yższego w Polsce do roku 2010*. A u to rz y strateg ii ja k o cele k ieru n k o w e rozw o ju p olskiego szkolnictw a wyższego w skazują m. in.:
- p o trze b ę u trzym ania i rozw oju pow szechności i dostępności szkolnictw a wyższego,
- pro w ad zen ie działań n a rzecz jakości i efektyw ności system u studiów wyższych,
konieczność rozw oju in fra stru k tu ry uczelnianej o ra z d o stę p u d o I n -ternetu,
- p o p u lary zację form kształcenia ustaw icznego i e-edukacji.
W yróżnione cele uwzględniają potrzebę podnoszenia poziom u wykształcenia społeczeństw a o ra z zapew nienia większego d o stęp u do now oczesnej wiedzy. S kuteczna realizacja strategii to zarazem w arunek n ad ą żan ia polskiej edukacji wyższej za w spółczesnym i m egatrendam i - g o sp o d a rk ą o p a rtą n a wiedzy oraz społeczeństw em uczącym się.
D o osiągnięcia pow szechnego i realizow anego na odpow iednim poziom ie kształcenia w szkołach wyższych pom ocne m ogą być now oczesne technologie inform acyjne o ra z rozw iązania telekom unikacyjne. W raz z nim i rozpoczęła się n o w a era w edukacji - „era dygitalizacji” , k tó ra z pew nością nie jest no w in k ą techniczną, ale o g ro m n ą szansą dla uczelni w d obie budow y społeczeństw a inform acyjnego i go sp o d ark i o partej n a wiedzy. Z adaniem uczelni, uniw ersytetów je st stw orzenie ja k n ajbogatszych form i w arunków zdob y w an ia wiedzy, a zadaniem kształcących się - um iejętny indyw idualny d o b ó r ścieżki zd o b y w an ia i uzupełniania wiedzy.
* S tra teg ia rozw oju szko ln ictw a w yższego w Polsce do roku 2010, m a te ria ły n a k onferencję, M E N iS , W arszaw a 2002, s. 21.
M iro sła w a P lu ta -O lea rn ik
H IG H E R E D U C A T IO N S E R V IC E S IN P O L A N D IN R E L A T IO N T O N E W T E C H N O L O G Y D E V E L O P M E N T
T h e aim o f th is article is th e analyses a n d e v alu atio n o f e d u c a tio n p ro cess ch an g es on the level o f h ig h er e d u ca tio n , influenced by new 1CT technologies in n o v atio n . T h e p rim a ry subject o f the article is P olish H E in stitu tio n services, offering th e e d u c a tio n a l p ro g ram m es in the a rea o f eco n o m y , m ark e tin g an d m anagem ent. T h e follow ing m a tte rs are o f the p articu la r interest:
1. T h e aim s a n d c o n d itio n s o f e d u catio n al system d ev elo p m en t o n th e base o f new technology.
2. T h e actu al level a n d new initiatives o f Polish H E e co n o m ic in stitu tio n s co n cern in g e d u ca tio n a l offer p re p a ra tio n s , on th e base o f IC T .
3. F o re ig n busin ess H E in stitu tio n s experiences in d istan ce learn in g . 4. T h e a ssu m p tio n s o f dev elo p m en t strategies o f Polish H E till 2010.
