Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida Leana – "Trapez" i "Most na rzece Kwai"

Bartosz Kazana

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i

Davida Leana – "Trapez" i "Most na

rzece Kwai"

Media – Kultura – Komunikacja Społeczna 10/2, 22-37

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida

Leana - Trapez i Most na rzece Kwai

Słowa kluczowe: film angielski, kino narodowe, Carol Reed, David Lean, Hollywood Key words: British cinema, national cinema, Carol Reed, David Lean, Hollywood

K ied y w 1 9 9 7 ro k u n a liście N a tio n a l F ilm R e g is try (N F R ) B ib lio te k i K o n ­ g resu S ta n ó w Z jednoczonych w śród n a jw a ż n ie jsz y ch film ów a m e ry k a ń sk ich z n a la z ły się M o s t n a r z e c e K w a i ( T h e B r id g e o n t h e R i v e r K w a i, 1 9 5 7 ) i L a ­

w r e n c e z A r a b i i ( L a w r e n c e o f A r a b i a , 1 9 6 2 ) D a v id a L e a n a , ożyły n a nowo

d y lem aty zw iązan e z p ró b ą o k r e ś le n ia is to ty k in a narodow ego i w y łu sk a n ia rep rez e n ta ty w n y ch d la k ażd e j k in e m a to g ra fii przykładów św iad czący ch o je j o ry g in a ln o ści i, przed e w szy stk im , o d ręb n o ści w sto su n k u do d om in u jąceg o m odelu k in a hollyw oodzkiego. Oto bow iem w śród n a jw ięk sz y ch o siąg n ię ć a m e­ ry k a ń sk ie g o k in a z n a la z ły się film y B ry ty jc z y k a , i to jed n eg o z tw órców n a j­ siln ie j u to ż sa m ia n y ch z a n g ie ls k ą k in e m a to g ra fią , a w szczególności z o k re­ sem je j odnowy po I I w ojn ie św iatow ej - a u to ra S p o t k a n i a ( B r i e f E n c o u n te r , 1 9 4 5 ) i k la sy cz n y ch a d a p ta c ji prozy K a r o la D ick en sa : W ie lk ic h n a d z i e i ( G r e a t

E x p e c t a t io n s , 1 9 4 6 ) i O liw e r a T w is t a ( O liv e r T w is t, 1 9 4 8 ). P on ad to oba z a ­

m ieszczon e n a liście film y m ia ły siln e k o n o ta cje narodow ościow e, odw ołując się do tr a d y c ji k o lo n ia ln e j K o ro n y i c h a r a k te r y s ty k i b o h a te ró w o p a rte j n a stere o ty p o w y m m od elu a n g ie lsk o śc i. Ic h fa b u ły b y ły g łębok o z a k o rz en io n e w h is to rii W ie lk ie j B r y ta n ii, a n a r r a c ja p rzy jm o w ała a n g ie lsk i p u n k t w idze­ n ia . W reszcie, b o h atero w ie obu d zieł - pow ściągliw y i z asad n iczy pu łkow nik N ich o lso n w M o ś c ie n a r z e c e K w a i o raz o b ie ż y ś w ia t-m a rz y c ie l T h o m a s E d w ard L aw ren ce w film ie L a w r e n c e z A r a b ii - to p o sta c i n ie k o n w en cjo n a l­ ne w sposób c h a ra k te ry s ty c z n y d la p ro tag o n istó w a n g ielsk ieg o k in a ta m te ­ go ok resu . P o s trz e g a n i z d y stan su , czy li n ie przez a n g ielsk ieg o w idza, m ogą sp raw iać w ra ż en ie dziw aków , sk ry w a ją cy ch pod m a s k ą e k s tr a w a g a n c ji n ie ­ ch ę ć do u k a z y w a n ia u czu ć, u to ż s a m ia n ą s c h e m a ty c z n ie z m ie s z k a ń c a m i A lbionu. M im o to z o s ta li oni w p ew nym se n sie „zaw łaszczen i” n a rzecz grupy p o sta c i re p rez e n ta ty w n y ch d la sp u ścizn y k u ltu row ej S ta n ó w Z jednoczonych. I choć n ie m a przeszkod y po te m u , aby z a film a m e ry k a ń sk i u zn ać utw ór, k tó ­ rego b o h ate ro w ie m a ją in n y rodowód, to je d n a k w w yp adk u w sp om n ian y ch film ów L e a n a przy p orząd kow anie ich jed n o z n a cz n ie do k in a am e ry k a ń sk ieg o m oże w zbudzać u zasad n io n e w ątpliw ości.

K o n tro w e rsje zw ią z a n e z w p isa n ie m n a lis tę N F R p rzy w ołanych film ów L e a n a n ie by ły je d n a k n icz y m now ym . S ta n o w iły b o w iem w p ew n y m s e n ­ sie echo w yd arzeń sp rzed p ięćd ziesięciu la t, k ied y M o s t n a r z e c e K w a i ja k o

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida Leana - T rapez i Most na rzece K w ai 23 pierw szy a n g ie lsk i film w sp iął się n a szczyt z e sta w ie ń n a jb a rd z ie j kasow ych film ów w S ta n a c h Z jednoczonych (dzieło L e a n a zarobiło 2 2 m ilio n y dolarów przy b u dżecie w ynoszącym n ie ca łe 3 m ilio n y dolarów ). A m e ry k a ń scy k o m e n ­ ta to rz y p o d k reśla li w ów czas, że fa k t, iż M o s t n a r z e c e K w a i z re a liz o w a ła a n ­ g ie ls k a e k ip a i z w ięk szościow y m u d z ia łe m A nglików w o b sa d z ie 1, n ie je s t w ty m w y p adk u cz y n n ik ie m d ecy d u jący m w o k re śle n iu je g o p rzy n ależn ości n aro d o w ej. F ilm p o w sta ł bow iem z in ic ja ty w y a m e ry k a ń sk ie g o p ro d u cen ta (S a m S p ieg el) i z a p ien iąd ze hollyw oodzkiej w ytw órni (C olu m bia), k tó r a z a ­ p ew n iła m u ponadto sz ero k ą d y stry b u cję2.

W sz e lk ie próby ry g o ry sty cz n e j a tr y b u c ji film ów pod w zględ em ich p rzy ­ n a le ż n o ści narodow ej k o ń cz ą się, pręd zej czy później, fia sk ie m , choć b a d a n ia h istoryczn ofilm ow e pośw ięcone te m u problem ow i s ą w ciąż żyw e3. M ech an izm film ow ej k o p ro d u k cji, w sp ó łcz eśn ie m oty w ow an y p rzed e w sz y stk im z ja w i­ sk ie m g lo b a liz a cji, m a bow iem w k in ie św iatow y m d łu gą h is to rię i u p raw o­ m o cn ia fu n k cjo n ow an ie tw órców film ow ych k ojarzo n y ch z d a n ą k in e m a to g ra ­ fią poza je j lo k a ln y m i s tru k tu ra m i. D op uszcza on ta k ż e łą cz en ie s ił tw órczych i źró d eł fin an so w y ch różnego p o ch o d zen ia w ce lu o s ią g n ię c ia n a jd o g o d n ie j­ szy ch w aru n k ó w re a liz a c y jn y c h . O w sp ó łp racy D a v id a L e a n a ( 1 9 0 8 - 1 9 9 1 ) i C a ro la R e e d a ( 1 9 0 6 - 1 9 7 6 ) z a m e ry k a ń s k im i p ro d u c e n ta m i zad ecy d o w ała sp e cy fik a b iz n e so w a a n g ie ls k ie j k in e m a to g ra fii, n ie m a l od p o cz ą tk u sw ego is tn ie n ia zw ią z a n e j śc iśle z H ollyw ood, zarów no ja k o b e n e fic je n te m ta m te j­ szego p rzem y słu film ow ego, ja k i - ze w zględu n a w spólny ję z y k - p a rtn e re m n a a m e ry k a ń sk im ry n k u d y stry bu cyjn ym . Z ależn o ści te z n a la z ły odbicie m ię­ dzy in n y m i w dużym ru ch u m ig ra c y jn y m pom iędzy obom a k in e m a to g ra fia ­ m i. W o k re sie e m b rio n a ln y m an g ielsk ieg o k in a , a w ięc do p rzełom u la t dwu­ d z ie sty ch i trz y d z ie sty ch X X w iek u , ru ch te n od byw ał się głów nie w je d n ą stro n ę . A m e ry k a ń sk ie w y tw órn ie tw orzy ły w W ie lk ie j B r y ta n ii lo k a ln e od­ działy, re a liz u ją c ta m ta ń s z e film y z p rz e z n a cz e n ie m n a ry n e k e u ro p e jsk i. Od cz a su su k cesu n a a m e ry k a ń sk im ry n k u P r y w a t n e g o ż y c ia H e n r y k a V I I I

( T h e P r iv a t e L i f e o f H e n r y V III, 1 9 3 3 , reż. A lex a n d er K o rd a) rozp oczęła się

rów nież m ig r a c ja w d ru g ą stro n ę . Do la t p ię ć d z ie sią ty ch o b a k r a je łączy ły siln e w ięzi i z a le ż n o ści hand low e, d ecyd u jące o c h a r a k te rz e r e la c ji obu k in e ­ m a to g ra fii w zględ em sie b ie 4. W io d ącą pozycję p o sia d a ła n ie z m ie n n ie h o lly ­ w oodzka m a c h in a film ow a - s ta b iln a finansow o i d oskon ale ro z w in ię ta pod w zględem technolog icznym . D la p o k olen ia a n g ie lsk ich reżyserów urodzonych w p ierw szej d ek ad zie X X w ieku , ta k ic h ja k D avid L e a n , C a ro l R eed , Thorold

1 Gwiazdą filmu był hollywoodzki aktor William Holden, grający jednak drugoplanową rolę amerykańskiego jeńca, który ucieka z obozu w Kanchanburi, a następnie powraca tam z alianckim wojskiem. Centralną postacią fabuły jest postać Anglika, pułkownika Nicholsona, w którą wcielił się Alec Guinness.

2 G.D. Phillips, Beyond the Epic. The Life & Film s o f David Lean, Kentucky 2006, s. 251. 3 Zob. np. Theorising National Cinema, red. V. Vitali, P. Willemen, London 2008, w tym rozdział British Cinema as National Cinema autorstwa Johna Hilla.

4 O relacjach biznesowych brytyjskiego i amerykańskiego przemysłu filmowego oraz ich wpływie na angielską kinematografię pisałem szerzej w książce Nurt autorski w kinie brytyj­

D ick in so n , A n th on y A sq u ith czy M ic h a e l P ow ell, k tó rz y w la ta c h cz terd z ie­ sty ch o sią g n ę li su k ces a rty sty c z n y i k om ercy jn y , zw rot w stro n ę Hollywood w połow ie n a stę p n e j dekady b y ł n a tu ra ln y m k ro k ie m w d alszej k a rie rz e .

O p róbach z a is tn ie n ia w sp om n ian y ch powyżej reżyserów w H ollyw ood z a ­ d ecyd ow ała przed e w sz y stk im p o g a rs z a ją c a się od k o ń c a la t cz te rd z ie sty ch s y tu a c ja a n g ielsk ieg o p rzem y słu film ow ego, b o ry k a ją ce g o się z zad łu żen iem i zły m u staw od aw stw em . Po z a m k n ię c iu w 1 9 5 4 ro k u N a tio n a l F in a n c e C om ­ pany, in s ty tu c ji u tw orzonej zaled w ie sześć la t w cześn iej w celu p o śred n ictw a p a ń stw a w fin a n so w a n iu p ro d u k cji film ow ej5, sy m bolicznym k oń cem k in e m a ­ to g ra fii a n g ie lsk ie j - w k sz ta łc ie , w ja k im fu n k cjo n o w ała o n a od co n a jm n ie j ćw ierćw iecza - b y ła śm ierć A le x a n d ra K ord y w sty cz n iu 1 9 5 6 rok u . K ord a, wpływowy b izn esm en , m e n to r i op ieku n a n g ie lsk ich twórców, od p o czątk u la t trzy d zie sty ch b y ł g w a ra n te m p ro sp e rity b ry ty js k ie j k in e m a to g ra fii. D la niego sw oje o s ta tn ie a n g ie lsk ie film y n a k r ę c ili w połow ie la t p ięćd ziesiąty ch R eed i L e a n . W o b liczu k o lejn eg o z a ła m a n ia w a n g ie ls k im p rz e m y śle film ow ym , a ta k ż e d okonu jącej się w ty m o k resie z m ian y pokoleniow ej w św iecie sztu k i, obaj reży serzy p od jęli próbę p rz e jśc ia do H ollyw ood6, ty m b a rd z iej, że od cz a ­ su w o jn y c ie sz y li się ta m b ard zo d o b rą op in ią. O bu w yróżniono n a g ro d a m i A m e ry k a ń s k ie j A k a d e m ii F ilm o w e j: L e a n a ja k o w sp ó ła u to ra , w raz z Noe- le m C ow ard em , film u N a s z o k r ę t (In W h ic h W e S e r v e ..., 1 9 4 2 ), m od elow e­ go p rz y k ła d u a n g ie lsk ie g o k in a p rop ag and ow ego, z a ś R e e d a - ja k o w spół- re ż y se ra , ra z e m z G a rso n e m K a n in e m , film u d o k u m en ta ln eg o P r a w d z iw a

c h w a ł a ( T r u e G lo r y , 1 9 4 5 ), efek tow neg o p o d su m ow an ia zw y cięstw a A liantów

w E u ro p ie. A m e ry k a ń sk a p u bliczn ość z n a ła rów nież p óźn iejsze film y obu r e ­ żyserów : przed e w sz y stk im dobrze p rz y ję te z a o ce a n em S p o t k a n i e i - wów­ czas now y - U rlo p w W e n ec ji ( S u m m e r t im e , 1 9 5 5 ) L e a n a , oraz z re a liz o w a ­ ny p rzy w sp ółu d ziale D av id a O. S e lz n ic k a obraz T r z e c i c z ło w ie k ( T h e T h ir d

M a n , 1 9 4 9 ) C a ro la R eed a, z O rso n em W ellesem , ik o n ą a m e ry k a ń sk ieg o k in a ,

w ro li głów nej.

W połow ie la t p ięćd ziesiąty ch H ollyw ood przeżyw ało je d n a k w łasn y k ry ­ zy s. P rz e m ia n y w sp o łe cz e ń stw ie a m e r y k a ń s k im w o k r e s ie p o w o jen n y m przy czy n iły się do w zro stu p o p u larn o ści te le w iz ji i, co z a ty m idzie, o d eb ra­ n ia k in u dużej cz ę ści p u b licz n o ści7. P om ięd zy 1 9 4 6 a 1 9 5 7 ro k ie m łą c z n a obecn ość widzów w a m e ry k a ń s k ic h k in a c h w je d n y m ty g od n iu sp a d ła z 9 8 do 4 7 m ilionów . Z am k n ię to w ty m cz a sie około cz te re ch ty się cy k in 8. P ozy ­ ty w n ym a sp e k te m d e sta b iliz a c ji w p rzem y śle film ow ym było u n iez a leż n ien ie się w ielu tw órców . P o d ję li się o n i sam o d zieln ej p ro d u k cji w łasn y ch utw orów, choć n a d a l z a p ok rycie kosztów p o w sta n ia i d y stry b u cję ich film ów by ły od­ p ow ied zialne w dużym stop n iu w ytw órnie m olochy. W te n sposób d z ia ła li od

5

6

7

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida Leana - T rapez i Most na rzece K w ai 25 ja k ie g o ś cz a su now i p a rtn e rz y b iznesow i L e a n a i R eed a. F ir m a H e ch le r P ro ­ d u ctions B e n a H e c h ta i B u r t a L a n c a s te r a w sp ółp racow ała z U n ite d A rtists, H orizon P ic tu re s S a m a S p ie g la - z C olu m bią. T a k a fo rm a w sp ółp racy d aw ała n ie z a le ż n y m firm o m p ro d u cen ck im przede w sz y stk im du żą sw obodę d z ia ła ­ n ia w k w e stia ch a rty sty czn y ch . P o z w a la ła n a sam od zieln y w ybór tem ató w fil­ m ow ych, dobór obsady i ek ip y re a liz a to rs k ie j. W szerszej p ersp ek ty w ie b y ł to sk u tecz n y sposób n a ożyw ienie sk o stn ia łe j p ro d u k cji hollyw oodzkiej, tc h n ie ­ n ie w n ią now ego d u ch a spod z n a k u k in a au to rsk ieg o .

E le m e n te m szerok o z a k ro jo n eg o p ro cesu re o r g a n iz a c ji s tr u k tu r y H o lly ­ woodu b y ł z a strz y k now ych ta len tó w z za g ran icy . L e a n i R eed , p rzyw ykli do swobody a rty sty c z n e j i n ie z a le ż n o ści w pod ejm ow aniu n a jw a ż n ie jsz y ch decy­ z ji zw iązan y ch z r e a liz a c ją film ów , d o strzeg li we w sp ółp racy z n iezależn y m i p ro d u cen tam i sz a n sę n a ja k n a jm n ie j kom p rom isow y tr a n s fe r do Hollywood. N owe zw y czaje p a n u ją c e w m ek ce a m e ry k a ń sk ie g o k in a , d zię k i k tó ry m r e ­ ż y se r film ow y o d p ow iad ał p rzed b ez p o śred n im z le ce n io d aw cą, a n ie z a r z ą ­ dem w ytw órni, z a ch ę ciły R e e d a do p rz y ję c ia o ferty w y reży sero w an ia T r a p e ­

zu ( T r a p e z e , 1 9 5 6 ) od H e c h ta i L a n c a s te r a . Podobne w zględy zadecydow ały

0 z aan g ażo w an iu się L e a n a w re a liz a c ję M o stu n a r z e c e K w a i, p ro je k tu Sp ie- g la. O bu re ż y se ro m sp rz y ja ł rów nież in n y cz y n n ik z w ią z a n y ze z m ia n a m i w Hollywood. P rz eo b ra ż e n ia z połowy la t p ięćd ziesiąty ch p rzyniosły w yraźn ą d yw ersyfik ację te m a ty k i film ów i ro zlu źn ien ie ich gatunkow ego g orsetu . Z an ik trad y cy jn eg o p odziału w ob ręb ie k in a g a tu n k u u m ożliw ił b ard ziej a m b itn y m tw órcom sięg n ięcie n a w ię k sz ą niż do te j pory s k a lę po te m a ty k ę społeczną, p o lity czn ą bądź obyczajow ą, u k a z a n ą ponadto w sposób m n iej szablonow y niż d oty ch czas9. A m b itn y c h a r a k te r T r a p e z u i M o stu n a r z e c e K w a i dowodzi rz e ­ czyw istego w y m iaru ty ch zm ian .

Zarów no L e a n , ja k i R eed w ied zieli d oskonale, że k re d y t z a u fa n ia , ja k im o bd arzyli ich a m e ry k a ń scy producenci, n ie w y n ik a ł w g ru n cie rzeczy z w alo­ rów a rty sty cz n y ch ich film ów a n i z siln e j pozycji n a ry n k u eu ro p e jsk im . P o ­ nad to, w se n sie k om ercy jn y m , w a rto ść ry n k ow a ich n azw isk - ja k k o lw ie k to n ie b rzm iało b y - b y ła stosu nkow o n is k a w p orów n an iu z w ie lk im i n a z w isk a ­ m i H ollyw oodu. O g ro m n ą z a le tą obu reży seró w b y ły z a to ich u m ie ję tn o śc i a d a p ta cy jn e , bow iem w sw ojej dotychczasow ej tw órczości odw oływ ali się oni w ie lo k ro tn ie do b ie ż ą cy ch ro zw iązań sty listy czn o -k o m p o zy cy jn y ch z n a n y ch z film ów h o lly w o o d zk ich . P o k o le n ie re ż y se ró w , do k tó re g o n a le ż e li L e a n 1 R eed, n ie ty lk o w ychow ało się n a film a ch hollyw oodzkich, ale i nigdy n ie k ry ­ ło fa s c y n a c ji ta m te js z ą k in e m a to g ra fią . G w a ra n to w a li oni z a te m u trz y m a n ie stand ard ów k oresp o n d u jący ch z o cze k iw an iam i a m e ry k a ń sk ie j w idow ni. J e d ­ n o cze śn ie , ja k o tw órcy o u k sz ta łto w a n y ch i au to n o m iczn y ch osobow ościach a rty sty czn y ch , w n o sili do film ów a u to rsk ie „ja”, co ta k ż e zap ew n iało film ow i a u to rsk i szlif, ja k i było w yk orzystyw an e ja k o a tu t n a e ta p ie sprzed aży film u - zapow iad anego ja k o dzieło tw órcy o szczególnym a rty sty cz n y m p re stiżu .

Z o cz e k iw a n ia m i H ollyw oodu k o resp o n d o w a ła rów nież p o sta w a L e a n a i R e e d a ja k o tw órców film ow ych. O baj d alecy b y li od in te le k tu a ln e g o podej­ ś c ia do k in a , postu low an eg o w ty m o k re sie przez śro d o w isk a sk u p io n e w o­ k ó ł n a jb a rd z ie j w pływ ow ych e u ro p e jsk ich czasop ism film ow ych: „C ah iers du C in é m a ” - w e F r a n c ji i „ S e q u e n ce” - w W ie lk ie j B r y ta n ii. L e a n i R eed nie id e a liz o w a li p o ję c ia a u to r a film ow ego, n ie p o p a d a li rów nież w ra d y k a liz m w k w e stia c h estety czn y ch . R ozu m ieli w agę sp ołeczn ej ro li k in a i je g o w arto ść ed u k a cy jn ą , w czym u tw ierd ziły ich d ośw iad czen ia z o k resu w ojny. Tw órczość film ow ą u to ż s a m ia li z p o d ziałem n a k in o fa b u la rn e i d o k u m e n ta ln e , sp e ł­ n ia ją c e p rz e z n a cz o n ą d la n ich rolę: p ierw sze - rozryw kow ą, dru gie - in fo r­ m a c y jn ą . P o d z ia ł t a k i o b o w iązy w ał w k in ie a n g ie ls k im sz cz eg ó ln ie siln ie w la ta c h trzy d ziesty ch , a w ięc w o k resie arty sty czn eg o d o jrzew an ia obu reży ­ serów . S y tu u ją c się jed n o z n a cz n ie po stro n ie k in a fab u larn eg o , obaj w iedzieli, że głów ną w a rto śc ią ich film ów s ą opow iadane h isto rie , realizow an e z m y ślą o sz ero k ie j p u bliczn ości. N ie o zn acza to je d n a k , że ich p o sta w a a rty sty c z n a b y ła w y łączn ie p ra g m a ty cz n a . T ra fn ie p rz e d sta w ił j ą R eed , m ów iąc: „Robię film y d la p u bliczn ości, a le w ta k i sposób, ja k i m n ie odpow iada”10. S ło w a te n ie b y ły w y razem k o k ie te rii, lecz rzeczy w isty ch a m b icji a rty sty cz n y ch - r e a ­ lizow anych przez tego tw órcę n a g ru n cie k in a p op u larnego i ce ch u ją cy ch się pow ściągliw ością w u ja w n ia n iu je g o osobow ości w film ow ym tw orzyw ie.

K rę c ą c film y T r a p e z i M o s t n a r z e c e K w a i, R eed i L e a n m ie li ponadtrzy- d zie sto letn ie d ośw iadczenie w b ra n ż y film ow ej, a w w iek u p ięćd ziesięciu la t n ie n o sili się z z a m ia re m p od bicia am e ry k a ń sk ie g o ry n k u . P rz y g lą d a ją c się ich hollyw oodzkim debiutom , n a jb a rd z ie j z a sa d n e w yd aje się w ięc, po p ierw ­ sze, p y ta n ie o to, ja k p ró b a w p a so w a n ia się d o jrz a ły ch tw órców film ow ych w od m ienne w a ru n k i i now e środow isko film ow e w p ły n ęła n a c h a r a k te r i sty l ich obrazów , oraz - po d ru gie - czy i w ja k im sto p n iu obu re ży sero m udało się u trz y m a ć n iezależn o ść a rty sty c z n ą . E fe k ty ich w ysiłków dowiodły, że nowa, pozornie b a rd z ie j p rz y ja z n a s y tu a c ja r e a liz a to r s k a (duży b u d żet, k o rz y stn e w a ru n k i p racy, duża sam od zieln ość w pod ejm ow aniu decyzji) m oże być rów ­ n ie zb aw ien n a, co zw odnicza, z a ś n a jle p sz y m o rężem je s t zdecydow ana i b ez­ k om p rom isow a p ostaw a.

Carol Reed: na filmowym pograniczu

O s ta tn im z n aczący m film em w ytw órni London F ilm s A le x a n d ra K ord y był

T r z e c i c z ło w ie k R eed a. T rz y k o le jn e u tw ory zre alizo w an e d la K ord y przez tego

re ż y se ra n ie cieszy ły się ju ż je d n a k ta k dużym pow odzeniem . O s ta tn i z nich,

M a s k o t k a (A K i d f o r T w o F a r t h in g s , 1 9 5 5 ), obraz życiow ych trudów w idziany

z p e rsp e k ty w y d zie ck a, u ch od zi w ręcz z a je d n o z n a jm n ie j u d a n y ch d zieł w k a r ie r z e R e e d a . P ro p o z y c ja w y re ż y se ro w a n ia T r a p e z u , czw arteg o film u w dorobku odnoszącego coraz w ięk sze su k cesy ta n d e m u H e ch t - L a n c a s te r,

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida Leana - T rapez i Most na rzece K w ai 2 7 n a d e sz ła d la a n g ielsk ieg o re ż y se ra w e w łaściw y m m om encie. T y m b a rd z iej, że w ty m cz a s ie R eed p la n o w a ł u n ie z a le ż n ić się od Lon don F ilm s i z a cz ą ć sa m o d z ie ln ie p rod u k ow ać w ła sn e film y . P o n a d to ju ż w cz e śn ie j z a in te r e s o ­ w a ła go pow ieść M a x a C a tto o m iło sn y m tr ó jk ą c ie cyrkow ych ak robatów , n a p od staw ie k tó re j p o w stał s c e n a riu sz T r a p e z u . R eed od ja k ie g o ś cz a su n o sił się bow iem z p om y słem film u , k tóreg o a k c ja rozg ryw ałaby się w środow isku cyrkow ców . K ied y je d n a k o kazało się, że r e a liz a c ja film u osadzonego w tych re a lia c h je s t zb y t k oszto w n a ja k n a a n g ie lsk ie w a ru n k i, b y ł zm u szony z n ie ­ go zrezygnow ać. O fe rta n a k r ę c e n ia T r a p e z u , z b u d że te m 4 m ilionów dolarów oraz z d ję cia m i w P a ry ż u i z u d ziałe m praw dziw ych cyrkow ców , b y ła d la R e e ­ d a w p ew nym se n sie sp e łn ie n ie m a rty sty cz n y ch m arze ń . Je d n o c z e śn ie tw órca

T r z e c ie g o c z ło w ie k a w y ra ż a ł od pew nego cz a su ch ęć w sp ółp racy z Hollywood.

Je d n a k , poniew aż c e n ił n iezależn o ść, ja k ą udało m u się w yp racow ać n a g ru n ­ cie a n g ie lsk ie j k in e m a to g ra fii, podchodził z rozw agą do propozycji w spółpracy n ap ływ aj ących z za oceanu.

N a sw o ją p ozy cję R eed p ra c o w a ł od k o ń c a l a t d w u d ziesty ch , n a jp ie rw w te a tr z e , a p o te m zd o b y w ając sz lify w św ie cie film u przez c a łą n a s tę p n ą dekadę. W d ru giej połow ie la t czterd z iesty ch z a b ły sn ą ł s e r ią film ow ych a rc y ­ dzieł. Złożyły się n a n ią : p o ru sz a ją cy d ra m a t od rzu cen ia N ie p o t r z e b n i m o g ą

o d e jś ć (O d d M a n O u t, 1 9 4 7 ), stu d iu m d zieck a od zieranego z ilu z ji - S t r a c o n e z łu d z e n ia ( T h e F a l l e n I d o l, 1 9 4 8 ) oraz film T r z e c i c z ło w ie k , czy li w spółczesny

m o r a lite t z w ie lk ą a le g o rią p o w ojen n ej E u ro p y ja k o polem b itw y D o b ra ze Złem . O p rzy jęciu o ferty H e c h ta i L a n c a s te r a zad ecyd ow ał o sta te c z n ie fak t, że z d ję c ia do film u p lan ow an o k rę c ić we F r a n c ji. R eed o b a w ia ł się bow iem początkow o - co z a sk a k u ją c e , zw ażyw szy n a kosm op olityczn y c h a r a k te r n ie ­ k tó ry ch je g o film ów - że gdyby a k c ja T r a p e z u z o s ta ła p rz e n ie sio n a do S tan ów Zjednoczonych, n ie p o trafiłb y , ja k o osoba u k sz ta łto w a n a przez k u ltu r ę eu ro ­ p e jsk ą , w iary god nie sp o rtretow ać a m e ry k a ń sk ie j rzeczy w istości.

A m e r y k a ń s k a p r e m ie r a T r a p e z u w m a ju 1 9 5 6 ro k u b y ła o cz e k iw a n a z dużą n iecierp liw o ścią. W film ie pok ład ano ogrom ne n ad zieje, m iędzy in n y ­ m i ze w zględu n a osobę re ż y se ra - w ob razie w idziano sz a n sę n a je g o pow rót do w ysok iej form y sp rzed k ilk u la t. O T r a p e z ie było głośno rów nież z powodu g ra ją ceg o głów ną ro lę B u r t a L a n c a s te r a , poniew aż d la niego film ow a h is to ria sta n o w iła sw oiste rozliczen ie z cy rk o w ą p rzeszło ścią. G łów nym z a m ia re m a k ­ to ra było z re h a b ilito w a n ie sz tu k i cyrkow ej i p rze d staw ie n ie środ ow iska cy r­ kow ców ja k o w y b itn y ch i n ie słu sz n ie lek cew ażo n y ch arty stó w . T r a p e z m ia ł w ięc być d la środ ow iska cyrkow ego tym , czym b y ły C z e r w o n e p a n t o f e l k i (T h e

R e d S h o e s , 1 9 4 8 , reż. M ic h a e l P ow ell i E m e ric P re ssb u rg e r) d la środ ow iska

b a le tu 11.

N iep rzyp ad kow o u w a g a b a d a cz y T r a p e z u zazw y czaj k o n c e n tru je się n a ro li L a n c a s te r a . G ra n a przez a k to ra p o stać R ib b le ’a je s t podstaw ow ym n o śn i­ k ie m zn aczeń , re p re z e n ta n te m ale g o rii i źró d łem sy m b o lik i p ozw alającej roz­ p atry w ać T r a p e z w szerszy m k o n te k ście , ja k o swego ro d zaju h y m n n a cześć

sz tu k i cy rk ow ej. R ib b le, by ły a k ro b a ta , k u le ją c y od cz a su o b rażeń doznanych po u p ad k u podczas w y k o n y w an ia a rcy tru d n eg o po trójn ego s a lta , przyw odzi n a m y śl - ja k tr a fn ie zau w a ż a R o b e rt M o ss12 - p o stać H e fa jsto sa , sy n a Z eu sa i H ery , chrom ego greckieg o boga, o p ie k u n a rzem io sł, tw órcę arcy d zieł k u n sz tu i m ag ii. N a d a n ie p o sta c i R ib b le ’a alegory czn ego w y m ia ru u w zn io śla środo­ w isko cyrkow ców i p ozw ala sp ojrzeć n a ń przez p ry z m a t n ie m a lż e relig ijn e g o ry tu a łu . W isto cie, w je d n e j ze scen R ib b le ż a li się, że d aw n iej, „kiedy cy rk był praw dziw y, la ta n ie było r e lig ią ”. D la R ib b le ’a a k ro b a cje n a tra p e z ie s ą sztu k ą, k tó re j tr z e b a pośw ięcić całego sieb ie, aby o sią g n ą ć p ełn ię d oskonałości. D la ­ tego też p oczątkow o sz o rstk o zby w a T in a , a m b itn eg o a d e p ta s z tu k i cy rk o ­ w ej, k tó ry chce w yk onać p o trójn e sa lto . W k oń cu R ib b le p rz y sta je n a prośbę T in a , lecz n ie ty le ze w zględ u n a je g o ta le n t, ile n a p a s ję i n a m a sz c z e n ie , z ja k im m łody ch ło p ak tr a k tu je sw oje a rty sty c z n e pow ołanie. R ib b le p od ejm u ­ je się te j roli, by p ow tórnie p od nieść cyrkow e a k ro b a cje do ra n g i sztu k i. N a przeszkod zie s ta je m u je d n a k L o la, cy rk ow a fe m m e f a t a l e , zw odząca i k u s z ą ­ ca obu m ężczyzn; k o b ie ta , k tó re j - pom im o z n a jo m o ści je j c h a r a k te r u - u leg ­ n ie n a w e t „kulej ący bóg”.

T ro p y a n ty c z n e d o strz e g a w T r a p e z i e rów n ież P e t e r W illia m E v a n s . W op ow ieści z film u R e e d a u p a tru je on przed e w sz y stk im ale g o rię g reck iej h is to rii G an im ed esa, pięknego m łod zień ca u to żsam ian eg o w T r a p e z ie z p o sta ­ cią T in a . Zeus (R ib b le) u n ió sł G a n im e d esa (T in a ) pod p o sta c ią o rła n a Olim p, aby ta m u słu g iw ał bogom przy u cz ta c h 13. E v a n s d o strzeg a w film ie ta k ż e m o­ tyw edypiczny, obecny w r e la c ja c h tr ó jk i bo h ateró w : R ib b le sy m bolizu je po­ sta ć ojca, któ reg o podśw iadom ie p oszu ku je T ino, z a ś L o la sp e łn ia rolę m a tk i14. Je d n a k ż e n ie sposób ocenić, n a ile owe sk o ja rz e n ia były re z u lta te m św iadom ej d ecyzji tw órców, a n a ile w y n ik a ją one z p ow szechności pew nych wzorców n a r ­ racy jn y ch . S iln ie zak orzen ion e w św iadom ości k u ltu row ej, w zorce te z n a jd u ją odbicie w tw órczości a rty sty c z n e j n a z a sa d z ie re fe re n c ji, k tó r a z o s ta je z ła ­ tw o ścią w ychw ycona w procesie in te rp re ta c ji d zieła przez erudytów .

Z am y sł L a n c a s te r a , by n a k rę c ić n ietu zin k o w y film o cy rk u , udało się z re ­ alizow ać. E n tu z ja s ty c z n ie o d n io sła się doń a m e ry k a ń sk a p u bliczność, d zięki k tó re j w p ierw szy m tygod niu po p rem ierze T r a p e z pobił ów czesny rek o rd k a ­ sowy, p rzy n osząc fin an so w e zy sk i. L a n c a s te r z p ew n o ścią o sią g n ą ł swój cel ja k o in ic ja to r p ro je k tu i od tw órca głów nej roli. P rzy p ieczęto w an iem jeg o oso­ b isteg o su k cesu , rów nież w w y m iarze a rty sty cz n y m , było w y ró żn ien ie p u b ­ liczn o ści d la film u oraz n ag ro d a S re b rn eg o N ied źw ied zia z a rolę R ib b le ’a n a fe s tiw a lu w B e r lin ie . W ie lk im p rz e g ra n y m o k a z a ł się z a to R eed , k tó re m u ów czesna k ry ty k a n a ty c h m ia s t z a rz u ciła , że n ie o d cisn ą ł on n a film ie w ła s­ nego p iętn a . Z d zisiejszej p ersp ek ty w y w ów czesnej k ry ty c e re ż y se ra m ożna d ostrzec sporo złośliw ości p rz y sła n ia ją c e j w alo ry film u . Z u p ełn ie p om inięto, n a p rzy k ład , fa k t, że T r a p e z b y ł p ierw szy m film e m R e e d a z re a liz o w a n y m

12 R.F. Moss, dz. cyt., s. 218. 13 P.W. Evans, dz. cyt., s. 153. 14 Tamże, s. 154-155.

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida Leana - T rapez i Most na rzece K w ai 29 w tru d n ej te ch n ice C in em aS co p e , w y m u szające j ogrom n ą d bałość o k re a ty w ­ n e w y p ełn ia n ie k a d r u - czem u R eed z n a k o m icie sp ro sta ł. P la s ty k a o b razu b y ła d la n iego zaw sze b ard zo w ażn y m e le m e n te m sty listy czn o-k om p ozy cy j- n y m film u, d lateg o do w sp ółp racy przy T r a p e z ie z a p ro sił R o b e rta K r a s k e ra , jed n eg o z czołow ych op eratorów ów czesnego k in a . To z n im zre a liz o w a ł film y

N ie p o t r z e b n i m o g ą o d e jś ć i T r z e c i c z ło w ie k - i ju ż w ted y o baj op racow ali sz e­

re g n o w ato rsk ich rozw iązań re a liz a to rsk ic h , k tó re zadecydow ały o ogrom nej in te n sy w n o śc i p rz e k a z u w izu aln e g o obu film ów . W sp ó łp ra cę tego ro d z a ju p o d jęli rów nież p rzy o k a z ji T r a p e z u , p rzy gotow u jąc w iele niety p ow ych u jęć p rz e d sta w ia ją cy ch ak ro b a ty cz n e w yczyny.

Ó w czesne sk ry ty k o w an ie re ż y se ra T r a p e z u w yd aje się je d n a k zro zu m iałe i u zasad n io n e, bow iem R eed, pom im o k ilk u m n ie j u d an y ch film ów z p o czątku dekady, b y ł w ty m o k re sie w ciąż u z n a w a n y z a jed n eg o z w ie lk ich a rty stów eu ro p ejsk ieg o k in a - o cze k iw an ia w obec je g o k o lejn y ch film ów b y ły w ięc siłą rzeczy w ygórow ane. W p orów n an iu z n a jsły n n ie jsz y m i film a m i R e e d a T r a p e ­

z o w i m ożn a bez w ą tp ie n ia z a rz u cić liczn e n ied osk o n ało ści, przede w szy stk im

w w a rstw ie psy cholog icznej. D otyczy to n ie ty lk o k on w en cjon aln eg o c h a r a k ­ te ru r e la c ji tr ó jk i boh aterów , lecz przede w sz y stk im ich k o n s tru k c ji p sycho­ logicznej u ja w n ia ją c e j sch e m a ty z m i jed n ow ym iarow ość (szczególn ie dotyczy to T in a i L oli). W T r a p e z ie z a b ra k ło rów nież owej d y sk re tn e j iron ii, k tó r a n a ­ d a w ała w cze śn ie jszy m film om R e e d a n iezb ęd n ej le k k o ści p o zw alające j osw oić d ra m a ty ek ran o w y ch p o staci. W sp ó łcześn ie w id ać ponadto, że T r a p e z u ja w ­ n ił b ard zo w y ra ź n ie z a s a d n ic z ą sła b o ść R e e d a ja k o tw órcy film ow ego: jeg o in t u ic ja a r ty s ty c z n a a k ty w iz o w a ła się w y łą cz n ie w k o n ta k c ie z w y b itn y m m a te ria łe m lite ra c k im . T a k było w w yp adku p ow ieści F re d e r ic k a L a u r e n c e ’a G re e n a N ie p o t r z e b n i m o g ą o d e jś ć , k s ią ż k i siln ie p sy ch o lo g izu jącej, łą cz ą ce j p o d te k sty sp ołeczn e, filozoficzn e i teo lo g iczn e, a ta k ż e e k r a n iz a c ji utw orów G ra h a m a G re e n e ’a - S t r a c o n y c h z łu d z e ń i T r z e c ie g o c z ło w ie k a - d oskonałych pod w zględem c h a r a k te ry s ty k i p o sta c i i b u d ow an ia n ap ięć d ram atu rg iczn y ch . To sam o dotyczy n ie słu sz n ie zap om n ian ego W y r z u tk a (O u tc a s t o f t h e I s la n d s , 1 9 5 1 ) - a d a p ta c ji op ow iad an ia J o s e p h a C on rad a, w k tó re j R eed z pow odze­ n ie m oddał lite r a c k i k lim a t p o stę p u ją cej a lie n a c ji głów nego p ro tag o n isty , u g i­ n a ją ce g o się pod cię ż a re m fa tu m . M otyw b o h a te ra trag iczn eg o zm ag ająceg o się z w ła sn y m lo se m b y ł z r e s z tą w ty m o k re sie b ard zo s iln ie u to ż sa m ia n y z tw ó rczością an g ielsk ieg o re ż y se ra , przede w sz y stk im z a sp ra w ą film u N i e ­

p o t r z e b n i m o g ą o d e jś ć , a le ta k ż e z powodu k o le jn y ch film ów R eed a, w k tó ry ch

celow o p o w racał on do podobnych te m a tó w - ja k choćby T h e M a n B e t w e e n (1 9 5 3 ); w w a rstw ie fa b u la rn e j tego film u łą c z ą się w ą tk i z N ie p o t r z e b n i m o g ą

o d e jś ć i T r z e c ie g o c z ło w ie k a . K w e stia t a je s t is to tn a , poniew aż p otw ierd za, że

tw órczość R e e d a m ia ła ju ż w ów czas c h a r a k te r id io lek ty czn y , a w ięc s ta n o ­ w iła pew ien z a m k n ię ty w zorzec arty sty cz n y , z k tó ry m u to żsam ian o re ż y se ra i k tó reg o cz ę ścią b y ła tw órczość lite r a c k a w ybitn y ch p isarzy . T y m cz a se m M ax C a tto , z n a n y głów nie ja k o tw ó rca p ow ieści przygodow ych, a u to r k s ią ż k i T h e

K i llin g F r o s t , k tó r a p osłu ży ła z a p od staw ę T r a p e z u , n ie b y ł z p ew n o ścią p isa ­

w ą te k m iłosny. S c e n a riu sz film u, n ad k tó ry m p racow ało łą cz n ie pięć osób, to ­ n ow ał nieco w ą te k m e lo d ram aty czn y , je d n a k tw órcom - w ty m R eed ow i - nie udało się n ad ać opow iad anej h is to rii głębi, k tó r a d aw ałab y m ożliw ość n ie je d ­ n o zn aczn ej in te r p r e ta c ji film u.

T a k ż e przy o k a z ji T r a p e z u siln ie j niż doty chczas u w idocznił się sp ecy ficz­ ny sto su n e k R e e d a do fu n k c ji re ż y se ra , nigdy przez tego a rty s tę n ie u to ż sa ­ m ianego z tw ó rcą to ta ln y m . J u ż podczas w sp ółp racy z G re e n e ’em R eed zado­ w olił się ro lą p o śred n ik a, czło w iek a śro d k a - pom iędzy d w iem a d zied zinam i sztu k i: lite r a tu r ą a film em . P rz y a d a p ta c ja c h pow ieści G re e n e ’a p o staw a ta w y n ik a ła częściow o z założeń p isa rz a , dążącego do z re d u k o w an ia ro li re ż y se ra ja k o in te r p r e ta to r a w p ro cesie p rz e n o sz e n ia n a e k ra n je g o w ła sn y ch u tw o­

rów 15. M im o to, porów naw szy a d a p ta c je pow ieści G re e n e ’a d ok on an e przez in n y ch reżyserów z ty m i, k tó re zre a liz o w a ł R eed , w id ać d o skonale, ja k duży by ł je g o a u to rsk i w k ład w p roces film ow ej tra n sp o z y c ji m a te ria łu lite r a c k ie ­ go. W a rto zau w aży ć, że „ n e u tra ln e j” p o staw ie R e e d a ja k o re ż y se ra sp rz y ja ł bez w ą tp ie n ia p a r tn e r s k i c h a r a k t e r je g o r e la c ji z L a n c a s te r e m i H ech tem . W św ie tle w sp ó łczesn y ch b a d a ń n a d p ro b lem e m a u to ra film ow ego, p ro m u ­ ją c y c h k o n cep cję a u to ra w ielop ostaciow ego, gdzie re ż y se r, choć je s t je d n y m z ogniw łączący ch proces tw órczy, p e łn i głów n ą fu n k cję s c a la ją c ą ów p ro ces16, ła tw ie j p rzy jąć p rzek o n an ie, że hollyw oodzka m a c h in a re a liz a c y jn a - m im o iż

T r a p e z p o w staw ał w w yjątkow o nieh ollyw ood zk ich w a ru n k a ch - pozbaw iła

R e e d a in s ty n k tu , k tó ry w cz e śn ie j za w a ż y ł n a s u k c e sie je g o a n g ie ls k ic h fil­ mów z la t czterd ziesty ch .

P o tw ie rd zen ie m pow yższej tezy w yd aje się być d a lsz a k a r ie r a tw órcy T r z e ­

c ie g o c z ło w ie k a , k tó ry po frek w en cy jn y m su k c e sie T r a p e z u n ie zd o łał u trz y ­

m ać m ocnej pozycji w Hollyw ood. Zm otyw ow any do d z ia ła n ia now ą sy tu a cją , w k tó r e j się z n a la z ł, i n ie z n ie ch ę co n y z ły m i re c e n z ja m i, b y ł p rzy gotow an y do r e a liz a c ji n a w e t dwóch film ów je d n o cz e śn ie . T y m cz a se m po z d ję cia ch do

T r a p e z u n a p la n ie s ta n ą ł po raz k o le jn y dopiero po dwóch la ta c h , z różnych

w zględów m u s ia ł bo w iem zrezy g n ow ać z r e a liz a c ji b lisk o d z ie się ciu in n y ch p ro je k tó w 17. J e g o n a s tę p n y film , d ra m a t w o je n n y K lu c z (T h e K e y , 1 9 5 8 ), pod w zględ em r e a liz a to rs k im n ie b y ł p rzed sięw zięciem te j m ia ry co T r a p e z . N ie pom ogła a n i g w iazd orsk a o b sad a z W illia m e m H o ld enem i S o p h ią L o ren w ro la c h głów nych, a n i o sad zen ie a k c ji w A n g lii. P od obn ie ja k w w yp adku

T r a p e z u , z du żą re z e rw ą film p rz y ję li an g ielscy w idzow ie. Z ich p u n k tu w i­

d zen ia, u k sz ta łto w a n e g o głów nie przez f a k t o b sa d z e n ia w ro la c h głów nych obcokrajow ców , n ie b y ł to film b ry ty js k i, m im o że fo rm a ln ie m ia ł t a k i s t a ­ tu s. R eed z n a la z ł się n ie o cz e k iw a n ie n a n ie ła tw y m do zd efin io w a n ia film o ­ w ym pog ran iczu . Je g o a n g ie lsk ie film y n ie sp e łn ia ły oczekiw ań a rty sty czn y ch w idow ni, z a ś film om re a liz o w a n y m w H ollyw ood b rak o w ało te m p e ra m e n tu ta m te jsz y c h produkcji.

15 N. Wapshott, dz. cyt., s. 263.

16 Zob. np. A. Bennett, The Author, London 2004. 17 N. Wapshott, dz. cyt., s. 272-276.

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida Leana - T rapez i Most na rzece K w ai 31 Do ś m ie rc i R eed w y re ż y sero w a ł je s z c z e z ale d w ie sz e ść film ów . D obrze p rzy jęty m N a s z y m c z ło w ie k ie m w H a w a n i e (O u r M a n in H a v a n a , 19 5 9 ), po­ n ow nie a d a p ta c ji prozy G r a h a m a G r e e n a ’a, n a ch w ilę u dało m u się p o p ra­ w ić n o to w an ia w śród widzów i k ry ty k i - n a w e t a n g ie lsk ie j, m im o że film po­ w s ta ł p rzy w sp a rciu a m e ry k a ń sk ieg o k a p ita łu i ró żn ił się s k r a jn ie w to n a c ji od w cze śn ie jszy ch e k ra n iz a c ji prozy G re e n e ’a. K o le jn e la t a przy n iosły je d n a k pasm o a rty sty cz n y ch niepow odzeń i n ie u m ie ję tn y c h prób w p isa n ia się w h o l­ lyw oodzki p ejzaż. W 1 9 6 2 rok u , n ie m ogąc porozum ieć się n a p la n ie z M arlo- n em B ra n d o , R eed w ycofał się n ieo czek iw an ie z re a liz a c ji B u n t u n a B o u n ty (M u tin y o n t h e B o u n t y - film u k o ń czy ł L ew is M ile sto n e ), m o n u m e n ta ln e j p ro d u k cji M G M . F ia s k ie m z a k o ń cz y ła się ta k ż e p ró b a p ow rotu n a łono a n ­ g ie lsk ie j k in e m a to g ra fii. T h r ille r C z ło w ie k u c ie k a ( T h e R u n n in g M a n , 19 6 3 ) oceniono ja k o r u ty n ia r s k i i b ez b a rw n y 18. N ajw ięk szy m niepow odzeniem o k a ­ z a ł się je d n a k zrealizow an y d la 2 0 th C e n tu ry -F o x film U d r ę k a i e k s t a z a (T h e

A g o n y a n d E c s t a s y , 1 9 6 5 ), ep ick a, lecz p ozbaw iona polotu b io g ra fia M ich a ła

A n ioła z C h a rlto n e m H e sto n e m w ro li głów nej.

A m e ry k a ń sk a p u bliczność i k ry ty k a n ie in tere so w a ły się tw órczością R e e ­ d a po 1 9 5 6 roku. Pod k on iec ży cia re ży se r d z ia ła ł n a p e ry feria ch Hollywoodu, czego p rzy p ieczętow an iem były jeg o dw a o sta tn ie film y: w e ste rn O sta tn i w o ­

jo w n i k ( F la p , 1 9 7 0 - W a rn e r B ro s.) i k om ed ia w edług sz tu k i P e te r a S c h a ffe ra Ś le d ź m n ie ! ( F o llo w M e!, 1 9 7 2 - U n iv ersa l). O ba przeszły bez ech a, n ie m a ją c

zap ew nionej szerok iej d y stry bu cji. Zarów no W a rn e r B ro s., ja k i U n iv e rsa l nie pok ład ały zb y t dużych n ad ziei w film ach R eed a ju ż w m om encie p rzy stąp ien ia do ich re a liz a cji. W y ją tk ie m b y ł n ak ręcon y w 1 9 6 8 rok u m u sic a l O liv er!, oparty n a m otyw ach pow ieści K a ro la D ick en sa. Z realizow an y w A n g lii i z a n g ie lsk ą obsadą, zach w y cił A m e ry k a ń sk ą A k ad em ię Film ow ą. J e j członkow ie w yróżnili R e e d a O sca re m z a reży serię. Co z n am ie n n e, Hollywood zaak cep tow ało R eed a dopiero ja k o re ż y se ra film u o je d n o zn aczn ie a n g ie lsk im ch a ra k te rz e .

David Lean: na drodze do niezależności

L ep sz e d o św iad cze n ia ze w sp ó łp racy z H ollyw ood w y n ió sł D av id L e a n . Z an im S a m Sp ieg el, a m e ry k a ń sk i p ro d u cen t p olskiego pochodzenia, p rz e sła ł m u sce n a riu sz C a r la F o r e m a n a z p ropozycją w y reży sero w an ia M o stu n a r z e c e

K w a i, o fe rtę tę od rzu cili m iędzy in n y m i H ow ard H aw k s, O rson W elles, W il­

lia m W y le r i J o h n F ord . O prócz tego, że w połow ie la t p ię ć d z ie sią ty ch ro la L e a n a ja k o jed n eg o z inn ow atorów a n g ielsk ieg o k in a d o biegła w n a tu ra ln y sposób k oń ca, je g o zw rot w stro n ę H ollyw ood w y n ik a ł rów nież z fa k tu , iż d ą­ ży ł on do zw ię k sz e n ia u n iw e rsa ln o ści p rzek azu sw oich film ów , ch cąc zerw ać z k in e m w d u ch u lo k aln y m , od w ołu jący m się do dośw iad czeń i w rażliw ości

18 P. Kemp, hasło: Reed, Carol, za: Reference Guide to British and Irish Film Directors, w: BFI Screenonline, [online] <http://www.screenonline.org.uk/people/id/459891/>, dostęp: 25.08.2013.

w yłączn ie a n g ie lsk ie j p u bliczności. M o s t n a r z e c e K w a i m ia ł być pierw szym z s e r ii film ów , w k tó ry ch ce n tra ln y m m otyw em re ż y se r u czy n ił p roces lu d zk ie­ go sam o p o zn an ia. A b s tra h u ją c od a rty sty cz n y ch a m b ic ji L e a n a , d la S p ie g la a n g ie lsk i tw ó rca był przed e w sz y stk im spraw d zonym fachow cem , k tó ry z po­ w odzeniem z m ierzy ł się k ilk a n a ś c ie la t w cześn iej z te m a ty k ą w o je n n ą n a p la ­ n ie N a s z e g o o k r ę t u . P oza ty m nied aw no o trz y m a ł n ag rod ę z r ą k now ojorsk ich k rytyk ów i n o m in a cję do O sc a ra z a film U rlo p w W en ecji. F a k t te n d z ia ła ł n a k orzy ść re ż y se ra , z w łaszcza w św ie tle ogrom nego p rzed sięw zięcia, ja k im m ia ła być r e a liz a c ja M o stu n a r z e c e K w a i, zarów no pod w zględ em a rty sty czn y m , ja k i o rg an izacy jn y m .

F ilm M o s t n a r z e c e K w a i, a d a p ta c ja p ow ieści P ie r r e ’a B o u lle ’a o budow ie w la ta c h 1 9 4 2 - 1 9 4 3 je d n e g o z odcinków ta k zw a n ej k o le i ś m ie rc i - m o stu z tr a k t e m k olejo w y m w p obliżu m ia s ta K a n c h a n a b u r i w B ir m ie 19 - przez je ń c ó w obozu ja p o ń sk ie g o (głów nie B ry ty jcz y k ó w , A u stra lijc z y k ó w , H o le n ­

drów, ale ta k ż e A zjatów ), w w yd an iu hollyw oodzkim m ia ł być p ierw o tn ie k o n ­ w en cjo n aln y m film em obozowym. L e a n odrzucił w cz e sn ą w e rsję sc e n a riu sz a n a p is a n ą przez F o re m a n a , u z n a ją c , że z b y t d alece odchodzi o n a od pow ieści fra n cu sk ieg o p isa rz a . N ie zgodził się rów nież n a u czy n ien ie głów nym b o h a ­ te r e m A m e ry k a n in a k o sz te m z re d u k o w a n ia ro li B ry ty jc z y k a , p u łk o w n ik a N ich o lso n a - w k sią ż c e B o u lle ’a będącego n a jw a ż n ie jsz ą p o sta cią . Im p asow i n ie zap o b ieg ła d ecy zja o w sp ólnej p racy n ad sc e n a riu sz e m L e a n a z F o rem a - nem , a p o tem je g o n a s tę p c ą - C a ld ere m W illin g h am e m . Sp ieg el, n ie u le g a ją c łatw o reżyserow i, w yznaczył trzecieg o p isa rz a - M ic h a e la W ilso n a, z k tó ry m L e a n przygotow ał o sta te c z n ą w e rsję sc e n a riu sz a 20. P u łk o w n ik N icholson był w n ie j ju ż p o sta c ią c e n tra ln ą . Zgodnie z zam y słe m re ż y se ra , a firm u ją c p ostać a n g ie lsk ie g o o fice ra, L e a n u czy n ił go n o sic ie le m id eologiczn ego p rz e s ła n ia opow iadanej h isto rii.

M o s t n a r z e c e K w a i b y ł p ierw szy m spośród k ilk u film ów L e a n a , w k tó ­

ry ch głów nym i b o h a te ra m i re ż y se r u czy n ił n ie m a l w y łączn ie m ężczyzn; dwa p o z o sta łe to L a w r e n c e z A r a b i i i D o k t o r Ż y w a g o (D o c t o r Z h iv a g o , 1 9 6 5 ). N icholson, podobnie ja k T .E . L aw ren ce i Żywago, to p o stać n ie jed n o zn aczn a i p e łn a sp rzeczn ości. D ow odząc b r y ty js k ą je d n o s tk ą w ojskow ą, k tó r a tr a fiła do ja p o ń sk ieg o obozu je n ie ck ie g o , w y m u sza n a p sy ch op atyczn ym k o m e n d a n ­ cie S a ito tra k to w a n ie je g o k a d ry o fice rsk ie j zgodnie z p o sta n o w ie n ia m i K o n ­ w e n cji g en ew sk ie j. D z ia ła w im ię ściśle ok reślo n y ch zasa d , p o k ry w ający ch się z p arad y g m aty czn y m w zorcem b ry ty jsk o śc i o b ejm u ją cy m m iędzy in n y m i ta k ie

19 Most ten zbudowano w celu umożliwienia przemieszczania się wojsk japońskich. Do jego budowy, oprócz 180 tysięcy jeńców azjatyckich, skierowano także około 60 tysięcy jeń­ ców alianckich, w tym brytyjskich. Podczas budowy zmarło łącznie blisko 110 tysięcy jeńców, w tym 16 tysięcy żołnierzy alianckich. Według osób, które przeżyły budowę mostu, historia przedstawiona w filmie odbiega znacząco od rzeczywistych wydarzeń i pokazuje złagodzony obraz życia obozowego.

20 Formalnie autorem scenariusza pozostał Carl Foreman. Ponieważ jednak znajdował się on na czarnej liście McCarthy’ego, nie mógł być oficjalnie zatrudniony przez Columbię. W oryginalnej wersji filmu w napisach jako scenarzysta widnieje Pierre Boulle.

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida Leana - T rapez i Most na rzece K w ai 33 cechy, ja k rzeczow ość, pow ściągliw ość u czuciow a i stoicy zm 21. Je g o osobowość u k sz ta łto w a ł eto s o fice ra im p e ria ln e j B r y ta n ii. D z ięk i te m u je s t człow iekiem n iezłom nym , ry z y k u ją cy m bez w a h a n ia życiem , ab y od nieść choćby m o raln e zw ycięstw o n ad w rogiem . W yw alczyw szy odpow iednie tra k to w a n ie d la sw o­ ich żo łn ierzy , a k c e p tu je zw ierzch n ictw o ja p o ń sk ie g o o fice ra i p o d ejm u je się budow y m ostu , k tóreg o p o staw ien ie - pom im o n iezw yk le tru d n y ch w arunków i k ró tk ieg o te rm in u przeznaczonego n a r e a liz a c ję - p rzy jm u je z a swój obow ią­ zek . Z cz a se m d la N ich o lso n a bu dow la s ta je się sy m bolem b ry ty jsk ic h cnót, ty m b a rd z iej że z a m y sł u tw o rzen ia ta js k o -b u rm a ń s k ie j lin ii k olejow ej, k tó re j cz ę ścią je s t m o st n ad rz e k ą K w ai, choć o sta te c z n ie porzucony, p ierw otn ie był w y su n ięty przez W ie lk ą B ry ta n ię .

P o s ta w a N ich o lso n a n ie je s t je d n a k m o ty w ow an a w y łą cz n ie p rzez s il­ n e p oczu cie to ż sa m o śc i n aro d o w ej. P o d e jm u ją c się k a rk o ło m n e g o z a d a n ia , N ich olson w zn osi się ponad p o lity czn e o k oliczności, d o p a tru ją c się w z a is t­ n ia łe j s y tu a c ji o so b istej m isji. Z ag rzew ając do p racy podw ładnych, p osłu g u je się p o p u listy czn ą re to ry k ą p o d k re śla ją c ą potrzebę u dow od nienia su p re m a c ji Zachodu. B u d o w a m o stu od sam ego p o czątk u je s t d la niego sp ra w ą h on oru i o so b isty m p o je d y n k ie m z ja p o ń s k im k o m e n d a n te m . N ich o lso n rz u c a się z p a s ją w w ir p racy i n ie p rzy jm u je do w iadom ości, że jeg o p ośw ięcenie w zbu­ dza w ątp liw ości w śród tow arzyszy b roni. W e w spółzaw odnictw ie, k tóreg o sta w ­ k ą je s t przez ja k iś czas jeg o życie, o d n ajd u je je d n a k sen s sw ojego u czestn ictw a w sz a leń stw ie w ojny. N icholson id e n ty fik u je się ze sw oim z a d a n ie m do tego stop n ia, że w fin a le p róbu je u niem ożliw ić w ysad zen ie m ostu przez aliantów .

W p o staw ie N ich o lso n a m o żn a je d n a k d op atry w ać się ta k ż e czegoś w ię­ cej. C h a r a k te r y s ty k a jeg o p o sta c i je s t zbu dow an a n a siln y m k o n tra ś c ie wobec pozostałych boh aterów . S a ito re p re z e n tu je obcą k u ltu rę , z ca ły m b a g a ż e m je j tr a d y c ji i obyczajów (s ta w k ą w „w ojennej g rze” ja p o ń sk ie g o o fice ra je s t życie - je ś l i n ie u k o ń czy w te r m in ie m o stu , b ęd zie m u s ia ł p o p ełn ić sep u k u ), z a ś A m e ry k a n in S h e a r s sta n o w i z a p rz e cz e n ie id e a lis ty c z n e j p o staw y A n g lik a. N icholson ja k o In n y - zarów no w o d n iesien iu do k u ltu r y W schodu (S a ito ), ja k i cy w iliz a cji Z achodu w je j d o m in u jący m m odelu (S h e a rs ) - dąży do o sią g n ię ­ c ia s ta n u d ucha, w k tó ry m m e n ta ln e n ied op aso w an ie do n arzu con eg o sz a b ­ lon u k u ltu row eg o z a s tą p i sw o iste u czu cie k a t h a r s i s o sią g n ię te d o k o n an iem niem ożliw ego. P a ra d o k sa ln ie , m im o że N icholson, b o h a te r w zorow any n a a u ­ te n ty cz n e j p o staci, je s t osadzony siln ie w k o n te k ście h isto ry czn y m , w p la n ie in te rp re ta c y jn y m m oże być p o strz eg a n y ja k o fig u ra całk o w icie sam o d zieln a i u n iw e rsa ln a . K o n te k s t h isto ry c z n y m a d la L e a n a z n a cz e n ie d ru gorzędne, sta n o w ią c przede w sz y stk im d oskon ałe tło d la u k a z a n ia sp ecyficznego ty p u p ro tag o n isty , p rz e d k ła d a ją ceg o w ła s n ą godność - a w ięc ta k ż e w ła sn e czło­ w ieczeństw o - ponad p rzy p isan y sp ołecznie obow iązek.

F ilm z a w d z ię cz a ł su k c e s p rzed e w sz y stk im ła tw o ści, z ja k ą w idz m ógł się id en ty fik o w ać z głów nym b o h a te re m . P u łk o w n ik N ich o lso n b y ł p o sta c ią

21 Zob. J. Chapman, Film historyczny - kino narodowe, „Kwartalnik Filmowy” 2005, nr 52, s. 27.

n ied osk o n ałą, w ielow ym iarow ą w sposobie p rze d staw ie n ia. S ta n o w ił a n ty te ­ zę S h e a r s a - m u sk u la rn e g o z a w a d ia k i i sp ry ciarza. Je d n o c z e śn ie to n ie jeg o an g ielsk o ść decydow ała o p op u larn ości w śród widzów - choć fa k t te n odgry­ w a ł oczy w iście p ew n ą ro lę w odbiorze film u przez a m e r y k a ń s k ą w idow nię. Szczupły, sp ra w ia ją c y w ręcz w rażen ie człow iek a k ru ch eg o, N icholson sk ry w ał w sobie przede w sz y stk im w p ro st n ie sp o ty k a n y w film ie h a r t d ucha. Podobnie ja k S h e a r s b y ł o u tsid erem , ale w p rzeciw ień stw ie do A m e ry k a n in a jeg o „od­

m ien n o ść” n ie w y n ik a ła z b a n a ln y ch pobudek - ch ę ci p rz e trw a n ia w ojny przy m in im a ln y m pośw ięceniu . W y stęp u ją c przeciw ko w sz y stk im w im ię w łasn y ch ra c ji, N icholson b y ł ś m ie rte ln ie pow ażny. Im p on ow ał widzom , w y k a z u ją c się odw agą i n ie p rz e k u p n o ścią . B y ł b o h a te re m a r e b o u r s , k tó ry zdecydow ał się k ierow ać w ła sn y m i w a rto śc ia m i i p rz e k o n a n ia m i, a n ie en ig m a ty cz n y m do­ b re m ogółu. W idzow ie zgodnie k ib ico w a li je g o k o n tro w e rsy jn e j, n ielog iczn ej z w ojskow ego p u n k tu w id zenia, d ecyzji o dokończeniu budow y m ostu . B liż sz y by ł im bow iem b o h a te r p ok on u jący p rzeciw n ości niż p o stać S h e a r s a - postać, w k tó re j c h a r a k te ry s ty k ę w p isan y b y ł od sam ego p o czątk u su kces.

W idzów zain try g ow ało n o w ato rsk ie p od ejście L e a n a do film u w ojennego. P rz e ła m u ją c je g o k on w en cje, zach o w ał je d n o cz e śn ie k o m e rcy jn y c h a r a k te r g a ­ tu n k u . S p e łn ił ty m sam y m o cze k iw an ia S p ie g la i fin a n su ją c e j p rod u k cję C o­ lu m bii. Z a n a jw ięk sz e o siąg n ię cie an g ielsk ieg o re ż y se ra k ry ty cy u z n a li je d n a k fa k t, że udało m u się zn acząco poszerzyć form u łę k in a w ojennego, w y su w ając n a p ierw szy p la n p o sta ć a n ty b o h a te ra . P o n a d to L e a n n a nowo zd efin io w ał w łasn y sty l, re a liz u ją c po raz pierw szy film w te ch n ice C in em aS co p e , a ta k ż e m a ją c m ożliw ość k rę c e n ia w ięk szo ści zd jęć w p le n e ra ch - i to nietypow ych, bo n a C ejlo n ie (obecn ie S r i L a n k a ). W y su b lim o w an a p la s ty k a o b razu w M o ś c ie

n a r z e c e K w a i, su g esty w n ie o d d a ją ca p a n u ją c y w m ie jscu a k c ji p a rn y k lim a t

i m a la ry c z n ą a tm o sferę, pozw oliła połączyć w w a rstw ie psychologicznej film o­ w e p o sta c i z o ta c z a ją c y m je p ejzażem . Z ależn ość t a będ zie odtąd od gryw ała w film a ch L e a n a bard zo w a ż n ą rolę, z a ś apogeum o sią g n ie w je g o k olejn y m d ziele - w film ie L a w r e n c e z A r a b ii. W ty m ob razie p u sty n n a k r a in a s ta n ie się sy n on im em dążeń b o h a te ra do o sią g n ię cia w oln ości u m ysłu.

P o z y cja L e a n a w połow ie la t p ięćd ziesiąty ch ró ż n iła się całkow icie od tej, w ja k i e j zn ajd ow ał się w ów czas R eed. K o le jn e film y tw órcy S p o t k a n i a cieszy ­ ły się ro sn ą cy m u z n a n ie m p u b liczn o ści i k ry ty k i. W y b ó r H o b s o n a (H o b s o n ’s

C h o ic e , 1 9 5 4 ), o s ta tn i a n g ie lsk i obraz L e a n a z tego ok resu , a d a p ta c ję popu­

la r n e j sz tu k i H a ro ld a B rig h o u se ’a, B r y ty js k a A k a d em ia F ilm o w a i T e le w iz y j­ n a u z n a ła z a n a jle p sz y film rok u . R eż y se r o d eb ra ł rów nież z a niego Złotego N ied źw ied zia n a fe stiw a lu film ow ym w B e r lin ie . Z a o ce a n em triu m fy św ię­ cił U rlo p w W en ecji. F ilm te n sta n o w ił z re s z tą sw oiste p relu d iu m do d alszej k a rie ry L e a n a , zarów no pod w zględem o rg an izacy jn y m , ja k i a rty sty czn y m . P o d e jm u ją c w sp ółp racę z n ie z a le ż n y m p ro d u cen tem Ily ą L o p e rte m p rzy r e a li­ z a c ji U rlo p u w W en ecji, L e a n po raz pierw szy od d ziesięciu la t re a liz o w a ł film w k olorze i poza W ie lk ą B r y ta n ią . N a k ręco n y w ca ło ści w W en e cji, n ie k o n ­ w en cjo n aln y ro m an s z K a th e rin e H ep bu rn i R ossan o B ra z z im w ro la ch głów ­ n ych p rzy n ió sł m u n a jw ię c e j s a ty s fa k c ji w d otychczasow ej k a rie rz e . M im o to

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida Leana - T rapez i Most na rzece K w ai 35 podczas p racy n ad M o s te m n a r z e c e K w a i L e a n n ie m ia ł zap ew n ion ej p ełnej sw obody a rty sty c z n e j, poniew aż b y ł zm u szon y do k o n fro n to w a n ia w łasn y ch pom ysłów z o p in ią H a r ry ’ego C oh n a, sz e fa C olu m b ii oraz w y sła n n ik a Sp ie- g la n ieo p u szczająceg o re ż y se ra a n i n a k ro k podczas zd jęć n a C ejlo n ie . N a j­ b a rd z ie j ja s k r a w y m p rz y k ła d em in g e r e n c ji C o h n a w film było w y m u szen ie n a L e a n ie , pod g roźbą w strz y m a n ia zd jęć, p o sz erz en ia fab u ły o m otyw lo v e

in te r e s t - b ia łe j k ob iety , o b ie k tu m ęskieg o p ożąd an ia. W prow ad zenie do film u

now ej p o sta c i w iązało się z k o n iecz n o ścią u z u p e łn ie n ia sc e n a riu sz a o w ą te k rom ansow y. D o d a n a scen a, zu p ełn ie n ie is to tn a z d ram a tu rg icz n eg o p u n k tu w id zenia, p rz e d sta w ia a m e ry k a ń sk ieg o p ro tag o n istę, S h e a rs a , flirtu ją c e g o n a plaży z p ielęg n ia rk ą .

To je d n a k je d e n z n iew ielu przykładów , k ied y L e a n u g ią ł się pod n a c is k a ­ m i C oh n a i S p ieg la . J u ż w tr a k c ie p rzygotow ań do film u w yw alczył n a p rzy­ k ła d praw o do sam od zielnego w yboru obsady i ek ip y re a liz a to rs k ie j. W y g ran ą L e a n a k oń czy ły się zw yk le sp ory d oty czące m etod p ra c y re ż y s e ra - przede w sz y stk im p rz e d łu ż a n ia zd jęć w o cze k iw an iu n a odpow iednie w a ru n k i m e ­ teorologiczne i n ie lic z e n ia się z b u d żetem . G łów n ą k o śc ią niezgody w tr a k c ie r e a liz a c ji film u b y ła k w e s tia bieżąceg o d o stęp u r e ż y s e ra do zm on tow an ych scen (z d ję cia n a k ręco n e n a C ejlo n ie przew ożono od ra z u do Hollywood, gdzie S p ie g e l n ad z o ro w a ł ich m o n ta ż ). L e a n , dośw iad czony m o n ta ż y sta , m y śla ł o film ie przede w sz y stk im w k a te g o rii obrazów i n ie w y o b rażał sobie re a liz a c ji k o lejn y ch scen bez w gląd u w gotow y m a te r ia ł22. C h c ia ł p onadto ocen ić efek ty p racy w te ch n ice C in em aS co p e, k tó r ą dopiero poznaw ał.

B e z k o m p ro m iso w o ść L e a n a w y n ik a ła n ie ty lk o z n ie m a l ch orobliw eg o p e rfe k cjo n izm u re ż y se ra , lecz ta k ż e z ogrom nego poczu cia odpow iedzialności z a p rzed sięw zięcie firm o w an e w ła sn y m n azw isk iem . L e a n d oskon ale zd aw ał sobie sp raw ę z h ie ra rc h ic z n e j s tru k tu ry hollyw oodzkiego sy ste m u produkcji, op arteg o n a liczn y ch za le ż n o ścia ch i zobo w iązan iach . S w o ją n ie u g ię tą p o staw ą zap o b ieg ał próbom siłow ego w tło czen ia go w obow iązu jący m odel hollyw oodz­ k ie j s tra ty fik a c ji. W je d n e j z w ypow iedzi w y raził z re s z tą u z n a n ie d la a m e ry ­ k a ń s k ic h reżyserów , p o d k reśla ją c, że z n aczn ie ła tw ie j być a u to re m film ow ym w o brębie n ie w ie lk iej k in e m a to g ra fii o p rz e jrz y ste j s tru k tu rz e o rg an izacy jn ej - ta k ja k to było choćby w pow ojennej A n g lii - a tru d n ie j w Hollywood, gdzie tw órcy sta n o w ią je d y n ie e le m e n t ogrom nej m a ch in y p ro d u k cy jn ej, w sposób n a tu ra ln y stero w a n ej przez producentów fin a n su ją c y c h film y i szefów dużych w ytw órni film ow ych23. Z je d n e j stron y , sp rz e ciw ia ją c się n ie k tó ry m decyzjom p ro d u cen ta, L e a n z p e w n o ścią ry zy k ow ał - ch o ciażb y sw oje r e la c je z je d n ą z w ie lk ic h h ollyw ood zk ich w y tw ó rn i. Z d ru g iej stro n y , w y k a z u ją c się s t a ­ now czością i p ew n ością sieb ie, z y sk a ł w ięk szy wpływ n a realizow an y film , co w k o lejn y ch la ta c h pozwoliło m u u trz y m a ć n iezależn o ść.

N ie w szy stk o u k ła d a ło się je d n a k po m y śli re ż y se ra . N a jw ię k sz ą le k c ją pokory w obec hollyw oodzkiej e ty k i b y ła d la L e a n a u zgod niona w rozm ow ie,

22 G.D. Phillips, dz. cyt., s. 240. 23 Tamże, s. 5-6.

lecz n ie u ję ta odpow iednim z a p ise m w um ow ie, k w e stia n a p isu o tw ierająceg o film . W ed łu g w cze śn ie jszy ch u s ta le ń M o st n a r z e c e K w a i m ia ł o tw iera ć n a ­ p is: „A S a m S p ie g e l - D av id L e a n P ro d u ctio n ”, p o d k re śla ją c y rów n orzęd n ą pozycję p ro d u cen ta i re ż y se ra . T y m cz a se m zarów no w film ie, ja k i n a prom o­ cy jn y ch ak cy d e n sa ch w id n ia ł n ap is: „A S a m S p ie g e l P ro d u ctio n ”. P rz y o k a z ji

L a w r e n c e ’a z A r a b ii L e a n w y m u sił n a S p ieg lu dodanie odpow iedniego zap isu

w um ow ie, k tó ry reg u lo w ał tę k w e stię 24.

P om im o liczn y ch ta r ć podczas r e a liz a c ji film u, su k ces M o stu n a r z e c e K w a i - w yróżnionego sied m io m a s ta tu e tk a m i A m e ry k a ń sk ie j A k ad em ii F ilm ow ej, w ty m z a re ż y se rię i n a jle p sz y film ro k u - sp raw ił, że S p ie g e l b y ł o tw a rty n a d a lsz ą w sp ółp racę z a n g ie lsk im reży se rem . I choć w k ie ru n k u L e a n a po­ sy p ały się z H ollyw ood liczn e propozycje, głów nie k rę c e n ia m o n u m en taln y ch fresk ó w h isto ry c z n y c h , r e ż y s e r p o z o sta ł w ie rn y S p ieg lo w i. A w an s L e a n a w s tru k tu rz e H ollyw ood u m ożliw ił m u n a k rę c e n ie film u o L a w re n sie ju ż n ie ­ m a l całk o w icie n a w ła sn y ch w a ru n k a ch . Je g o r e a liz a c ja tr w a ła rów ne dw a la ta , z czego o sie m n a ście m iesięcy p rzeznaczono n a z d ję cia - w a ru n k i, k tó re m ogło w ynegocjow ać n ie w ie lu reżyserów . C olu m b ia oczekiw ała, rzecz ja s n a , co n a jm n ie j podobnych w yników fin an so w y ch , ja k i e o sią g n ą ł M o s t n a r z e c e

K w a i. L a w r e n c e z A r a b ii pow tórzył su k ces p op rzed n ik a z n a w ią z k ą . R eży ser

z a triu m fo w a ł rów nież przy o k a z ji sw ojego k olejn eg o, n a jb a rd z ie j hollyw oodz­ k ieg o z d u ch a film u - a d a p ta c ji D o k t o r a Ż y w a g o B o ry s a P a s te r n a k a , jed n eg o z n a jw ięk sz y ch film ow ych p rzed sięw zięć tego okresu .

P o n a k r ę c e n iu C ó r k i R y a n a ( R y a n ’s D a u g h t e r , 1 9 7 0 ), zm ęczon y p ra c ą i z n ie ch ę co n y k r y ty k ą z a rz e k o m ą n ie p o p ra w n o ść p o lity c z n ą w sp o so b ie p rz e d sta w ie n ia sp ołeczn ości irla n d z k ie j w ty m film ie, L e a n n a cz te rn a śc ie la t u su n ą ł się w cień . M im o to je g o s ta tu s w S ta n a c h Z jednoczonych ja k o jed n eg o z n a jw y b itn ie jsz y c h w sp ó łczesn y ch reży seró w n ie z m ie n ił się. W 1 9 7 0 rok u M u zeu m S z tu k i N ow oczesnej w N ow ym J o r k u zorganizow ało re tro sp e k ty w ę je g o tw órczości, a trz y l a t a późn iej w yróżniono go p re stiż o w ą n a g ro d ą G il­

d ii R eży serów A m e ry k a ń sk ich z a c a ło k s z ta łt tw órczości. A m e ry k a ń sk a p u b­ liczn o ść i ta m te js z y p rz e m y sł film ow y n a trw a łe zaw ła sz cz y ły b ry ty jsk ie g o tw órcę. B y ło to je d n a k m ożliw e w y łączn ie d z ię k i su k ceso m zre a liz o w a n y ch przez niego d la hollyw oodzkich p roducentów film ów - M o stu n a r z e c e K w a i,

L a w r e n c e ’a z A r a b ii i D o k t o r a Ż y w a g o , choć żad en z n ich n ie z o s ta ł n a k rę c o ­

ny w S ta n a c h Z jednoczonych a n i n ie p o ru szał tem ató w zw iązan y ch z ty m k r a ­ je m , a głów ne role z a g ra li w n ich w w ięk szo ści obcokrajow cy, przede w sz y st­ k im w y b itn i a n g ielscy ak torzy, k tó ry ch sty l u k sz ta łto w a ła tr a d y c ja te a tr a ln a . Z w ień czen iem a m e ry k a ń sk ie j k a rie ry L e a n a było w yróżn ien ie go w 1 9 9 0 roku n ag rod ą A m e ry k ań sk ieg o In s ty tu tu F ilm ow ego (A F I) z a c a ło k s z ta łt tw órczo­ ści, o s ta tn ią o d eb ra n ą przez re ż y se ra z a ży cia. D avid L e a n , ja k o je d y n y a n ­ g ie lsk i re ż y se r obok A lfre d a H itch co ck a, p o zo stając tw ó rcą iście b ry ty jsk im , p rz e ła m a ł b a r ie r y k in a narodow ego i zdobył re n o m ę w śród a m e ry k a ń s k ie j p u bliczności.

Amerykańskie debiuty Carola Reeda i Davida Leana - T rapez i Most na rzece K w ai 3 7 B i b l i o g r a f i a

Bennett A., The Author, London 2004.

Chapman J., Film historyczny - kino narodowe, „Kwartalnik Filmowy” 2005, nr 52. Evans P.W., Carol Reed, Manchester 2005.

Kazana B., Nurt autorski w kinie brytyjskim w latach 1945-1951, Kraków 2013.

Kemp P., hasło: Reed, Carol, za: Reference Guide to British and Irish Film Directors, w: BFI Screenonline, [online] <http://www.screenonline.org.uk/people/id/459891/>, dostęp: 25.08.2013. Lev P., History o f the American Cinema, t. 7: Transforming the Screen 1950-1959, Berkeley

2003.

Moss R.F., The Films o f Carol Reed, New York 1987.

Phillips G.D., Beyond the Epic. The Life & Films o f David Lean, Kentucky 2006.

Theorising National Cinema, red. V. Vitali, P Willemen, London 2008.

Thompson K., Bordwell D., Film History. An Introduction, New York 2003.

UK Media Laws: Cinema and Films, [online] <http://www.terramedia.co.ukj/reference/law/UK_

media_law/cinema_and_film_laws.htm>, dostęp: 25.08.2013. Wapshott N., Carol Reed - A Biography, New York 1994.

S t r e s z c z e n i e

W połowie lat pięćdziesiątych XX wieku Carol Reed i David Lean, dwaj czołowi reżyserzy angielscy tego okresu, podjęli próbę zaistnienia w Hollywood. W rezultacie powstały filmy stanowiące punkty zwrotne w karierach obu twórców - T rapez (1956) Reeda i M ost n a rzece K w ai (1957) Leana. Celem artykułu je st pokazanie, w ja k i spo­ sób nowe uwarunkowania wpłynęły na autorski profil twórczości obu reżyserów, czy i w jakim stopniu ulegli oni konieczności artystycznego kompromisu oraz ja k i wpływ miały oba filmy na rozwój ich dalszej kariery. Autor analizuje wspomniane utwory zarówno w kontekście historycznofilmowym, ja k i tekstualnym.

S u m m a r y

H o lly w o o d D e b u ts o f C a ro l R e e d a n d D a v id L e a n : Trapeze a n d The Bridge on the River Kwai

In the mid-1950s, Carol Reed and David Lean, two leading auteur directors in B ritish cinema, debuted in Hollywood. The resulting films - Reed’s T rapeze (1956) and Lean’s T he B rid g e on the R iver K w ai (1957) - turned out to be the turning points in the careers of both directors. The article’s goal is to show how a new background of filmmaking influenced the individual profile of the work of both directors and whether, and to what extent, they had to compromise their artistic approach and what impact both films had on their further careers. The article focuses on both a historical and topical analysis of T rapeze and T he B rid g e on the R iv er K w ai.