Kolonia Senegalu - poczatek kolonizacji francuskiej w Czarnej Afryce

Bara Ndiaye

Kolonia Senegalu - poczatek

kolonizacji francuskiej w Czarnej

Afryce

Echa Przeszłości 11, 91-109

2010

Bara Ndiaye

Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

KOLONIA SENEGALU - POCZĄTEK KOLONIZACJI

FRANCUSKIEJ W CZARNEJ AFRYCE

P o w s t a n i e k o l o n i i S e n e g a l u u w a ż a s i ę z a p o c z ą t e k f r a n c u s k i e j k o l o n i z a c j i w C z a r n e j A f r y c e . W 1 6 5 0 r. F r a n c j a w k r o c z y ł a d o m i e j s c o w o ś c i N d a r , p o ł o ­ ż o n e j n a w y s p i e w g ó r n y m o d c i n k u u j ś c i a r z e k i S e n e g a l , i n i e p y t a j ą c m i e j ­ s c o w e j l u d n o ś c i o p o z w o l e n i e , s a m o w o l n i e n a z w a ł a j ą S a i n t - L o u i s ( n a c z e ś ć k r ó l a F r a n c j i ) . N o r m a n d z k a s p ó ł k a h a n d l o w a , z a r z ą d z a n a p r z e z J e a n - B a p t i - s t e ’a C o l b e r t a , w s p ó ł p r a c o w n i k a L u d w i k a X IV , z a ł o ż y ł a t a m u f o r t y f i k o w a n ą o s a d ę h a n d l o w ą . B y ł t o p o c z ą t e k d ł u g i c h r e l a c j i , k t ó r e p o z o s t a w i ł y w y r a ź n y ś l a d n a w i z e r u n k u n i e t y l k o d z i s i e j s z e g o S e n e g a l u , a l e i c a łe j A f r y k i , a t a k ż e s a m e j F r a n c j i . H a n d e l t r ó j s t r o n n y - C e d d o - S i g n a r e s W X V I I i X V I I I w . F r a n c j a u w i k ł a ł a s i ę w k o l o n i a l n y w y ś c i g , o d r a b i a j ą c t y m s a m y m „ o p ó ź n i e n i e ” w h a n d l u t r ó j s t r o n n y m w s t o s u n k u d o s w o i c h r y w a ­ li. M o w a o h a n d l u n i e w o l n i k a m i , o d b y w a j ą c y m s i ę w t r z e c h e t a p a c h ( E u r o p a , A f r y k a i A m e r y k a ) , n a z y w a n y m r ó w n i e ż h a n d l e m a t l a n t y c k i m . Z a k ł a d a j ą c o s a d ę h a n d l o w ą w S a i n t - L o u i s , F r a n c u z i n a r z u c i l i m i e j s c o w y m l u d o m h e g e ­ m o n i ę h a n d l o w ą , o k t ó r ą o d d z i e s i ą t k ó w l a t s t a r a l i s i ę i n n i E u r o p e j c z y c y : n a j p i e r w P o r t u g a l c z y c y , k t ó r z y b y w a l i n a w y b r z e ż u a t l a n t y c k i m o d X V w ., a n a s t ę p n i e H o l e n d r z y i A n g lic y . I c h o c i a ż F r a n c u z i p r z y b y l i j a k o o s t a t n i , d z i ę k i r ó ż n y m s p ó ł k o m h a n d l o w y m , k t ó r e z a s t ą p i ł y n o r m a n d z k ą s p ó ł k ę , o s i ą g n ę l i d o ś ć z n a c z n e p o w o d z e n i e w t y m p r z e d s i ę w z i ę c i u . S k o r z y s t a l i z r y ­ w a l i z a c j i h o l e n d e r s k o - p o r t u g a l s k i e j i w z g l ę d n e g o b r a k u z a i n t e r e s o w a n i a z e s t r o n y A n g l i k ó w , k t ó r z y o s i e d l i l i s i ę b a r d z i e j n a p o ł u d n i u w y b r z e ż a g a m b i j - s k i e g o . R o z w i n ę l i n i e t y l k o h a n d e l w S a i n t - L o u i s , z a ł o ż y l i r ó w n i e ż i n n e k o l o ­

n i e w z d ł u ż r z e k i S e n e g a l , a p r z e d e w s z y s t k i m o p a n o w a l i n o w e t e r e n y p o ł o ż o ­ n e b a r d z i e j n a p o ł u d n i e , j a k w p r z y p a d k u s ł y n n e j w y s p y G o r é e ( p o z o s t a j ą c e j w c z e ś n i e j p o d k o n t r o l ą P o r t u g a l c z y k ó w , a n a s t ę p n i e H o l e n d r ó w ) l u b t e ż J o a l , P o r t u d a l i F r e s c o ( w p r z y s z ł o ś c i R u f i s q u e ) . „ N a p o c z ą t k u X V I I I w i e k u r z ą d y f r a n c u s k i e u t r w a l i ł y s i ę p r z y w s p a r c i u s i l n y c h g a r n i z o n ó w , r o z m i e s z c z o n y c h p o m i ę d z y S a i n t - L o u i s a G o r é e , a i c h h a n d e l , n a j p i e r w d o t y c z ą c y e k s k l u z y w n y c h p r o d u k t ó w t r o p i k a l n y c h , n a s i l i ł s i ę w r a z z h a n d l e m n i e w o l n i k a m i (d o 8 t y s . n i e w o l n i k ó w b y ł o r o c z n i e t r a n s ­ p o r t o w a n y c h w t y m o k r e s i e ) , d o s t a r c z a j ą c s i ł y r o b o c z e j k o l o n i a l i s t o m n a A n ­ t y l a c h , G u j a n i e i a r c h i p e l a g u M a s k a r e n ó w ( o b e c n i e W y s p y M a u r i t i u s i R e u ­ n i o n ) ” 1. H a n d e l n i e w o l n i k a m i p o c i ą g n ą ł z a s o b ą n a t y l e z g u b n e n a s t ę p s t w a , ż e n i e k t ó r e a f r y k a ń s k i e g r u p y s p o ł e c z n e z w i ą z a ł y s w o j ą p r z y s z ł o ś ć z e u r o ­ p e j s k i m h a n d l e m a t l a n t y c k i m , u k i e r u n k o w u j ą c s w o j ą d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r ­ c z ą i p o l i t y c z n ą n a p o z y s k i w a n i e n ie w o l n i k ó w . W t y c h o k o l i c z n o ś c i a c h , w k t ó r y c h z m i e n i ł s i ę m o d e l s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n y p a ń s t w a f r y k a ń s k i c h , n a p i e r w s z y p l a n w y s u w a j ą s i ę c e c h y w o j o w n ic z e . To n i e p r z y p a d e k , ż e n p . w p a ń s t w a c h r e g i o n u S e n e g a m b i i ( k r ó l e s t w a W o lo f p ó ł n o c n e g o S e n e g a l u ) t r i u m f u j e t o , c o m o ż n a n a z w a ć i d e a ł e m w o j o w n i k ó w C e d d o . S t a n o w i l i o n i g r u p ę s p o ł e c z n ą z w i ą z a n ą z r ó ż n y m i m o n a r c h i a m i i p a s j o n u j ą c ą s i ę d z i a ł a n i a m i w o j e n n y m i . B y l i w r o g o n a s t a w i e n i d o i s l a m u , w y s t ę p u j ą c e g o w t y c h k r ó l e s t w a c h . „ W o jn a d l a C e d d o j e s t n i e t y l k o ź r ó d ł e m d o c h o d ó w ( n a p a d y i c z ę s t e g r a b i e ż e ) , a l e t a k ż e p e w n y m r o d z a j e m w a r t o ś c i m o r a l n e j , o p a r t e j n a m ę s t w i e , o d w a d z e , w y t r w a ł o ś c i , d ą ż e n i u d o n i e z a l e ż n o ­ ś c i i w ła d z y . T e p o j ę c i a s t a n o w i ł y i c h e t y k ę , d a j ą c ą p r z e k o n a n i e , ż e w y z n a c z a ­ j ą j e d y n e w a r t o ś c i n a d a j ą c e ż y c i u s e n s ”2 . P o s t a c i ą , k t ó r a o d e g r a ł a g ł ó w n ą r o l ę w s u k c e s i e f r a n c u s k i e g o p r z e d s i ę ­ w z i ę c i a b y ł d y r e k t o r F r a n c u s k i e j S p ó ł k i H a n d l o w e j w S e n e g a l u ( N o u v e l l e C o m p a g n i e d u S é n é g a l ) - A n d r é B r ü e 3 , k t ó r y p o p r z e d z i ł X I X - w i e c z n ą m e t o ­ d ę k o l o n i a l n ą , w p r o w a d z a j ą c r ó ż n o r o d n y c h p a r t n e r ó w w h a n d l u i z a w i e r a j ą c z n i m i t r w a ł e u k ł a d y h a n d l o w e 4 , z n a j d u j ą c t y m s a m y m s p o s ó b n a o b e jś c ie t r u d n o ś c i z e s t r o n y m i e j s c o w y c h w ł a d z , k t ó r e p o d n o s i ł y c e n y o p ł a t i t o w a ­ r ó w o r a z s t o s o w a ł y r e p r e s j e . T o w ł a ś n i e A n d r é B r ü e n a k r e ś l i ł z a r y s f r a n c u ­ s k i e j p o l i t y k i k o l o n i a l n e j w A f r y c e , k t ó r y p o z w o l i ł r o z s z e r z y ć w p ł y w y o r a z h a n d e l , a t a k ż e u p o w s z e c h n i ć j e p o z a o b s z a r e m S a i n t - L o u i s , w k i e r u n k u

1 J-P. Dozon, Frères et su jets. L a France et l ’A friqu e en p ersp ective, Paryż 2003, s. 36 [podaję w tłum aczeniu w łasnym - B.N. W szystkie cytaty z lite ra tu ry francuskojęzycznej, ujęte w dalszej części arty k u łu , podaję w tłum aczeniu własnym ].

2 M. M ané, L es sou rces p o rtu g a is e s d e l ’h isto rio g ra p h ie a frica in e a u jo u rd ’h u i, http :// www .refer.sn/ethiopiques [d ata odczytu 24.05.08].

3 A ndré B rüe (1654-1738), francuski a d m in istrato r Senegalu, w l. 1697-1720 rozszerzył wpływy francuskie daleko w głąb k raju , przyczynił się do zw iększenia eksportu niewolników, kości słoniowej i gum y arabskiej oraz upraw y baw ełny i kakao. Źródło: D iction n aire bio g ra p h i­ que, http://www.cosm ovisions.com /Brue.htm [d ata odczytu 21.03.10].

4 Zob. P. B iarnes, L es F ran çais en A friqu e noire, de R ich elieu à M itte rra n d , Paryż 1987, s. 53-58.

„ R z e k P o ł u d n i o w y c h ”5 w Z a t o c e G w i n e j s k i e j , w k t ó r e j w X V I I I w. n a s i l i ł s ię h a n d e l n i e w o l n i k a m i . J e d n a k s y t u a c j a n a o b s z a r z e S a i n t - L o u i s , i s z e r z e j n a t e r e n i e c a łe g o S e n e g a l u , p o d r ó ż n y m i a s p e k t a m i s t a n o w i ł a p r z e c i w i e ń s t w o t e g o , co d z i a ł o s i ę p o d r u g i e j s t r o n i e A t l a n t y k u , n a w y s p a c h K a r a i b s k i c h . M e t y z a c j a , p r o p o r ­ c j o n a l n i e w i ę k s z a n i ż n a A n t y l a c h , s t a n o w i ł a m a t r y c ę , d z i ę k i k t ó r e j m o g ł a u t r z y m y w a ć s i ę i r o z w i j a ć d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r c z a . „ W b r e w r e g u ł o m u s t a n o ­ w i o n y m p r z e z w ł a d z e , z a b r a n i a j ą c y m u t r z y m y w a n i a j a k i c h k o l w i e k k o n t a k ­ t ó w m i ę d z y r a s o w y c h , d o c h o d z i ł o d o z w i ą z k ó w m i ę d z y F r a n c u z a m i a k o b i e t a ­ m i w o lo f ” 6 . F r a n c u s k o - w o l o f o w s k i e l u b f r a n c u s k o - s e n e g a l s k i e z w i ą z k i d a ł y p o c z ą t e k o r y g i n a l n e m u s p o ł e c z e ń s t w u , w p e w n y m s e n s i e k r e o l s k i e m u , w k t ó r y m n i e i s t n i a ł y r a s i s t o w s k i e u p r z e d z e n i a . N a j b a r d z i e j c h a r a k t e r y s t y c z n y m p r z e j a w e m t e g o z j a w i s k a b y ł a p o z y c ja , j a k ą z a j ę ł y m i e j s c o w e k o b i e t y , t a k z w a n e S i g n a r e s ( o k r e ś l e n i e o d z n i e k s z t a ł ­ c o n e g o p o r t u g a l s k i e g o s ł o w a „ S e n h o r a ”). N i e s t a w a ł y s i ę o n e j e d y n i e k o n k u ­ b i n a m i z a j m u j ą c y m i s i ę d o m e m , w i e l e z n i c h z d o b y ło w a ż n ą p o z y c ję w m i e j ­ s c o w y m b i z n e s i e , w ł ą c z a j ą c w t o h a n d e l n i e w o l n i k a m i . J e a n - P i e r r e B i o n d i , f r a n c u s k i h i s t o r y k , p i s z e , „ ż e w ś r ó d n a j w i ę k s z y c h c z a r n o s k ó r y c h i m e t y s k i c h a r m a t o r ó w z S a i n t - L o u i s w p r z e d e d n i u R e w o l u c j i b y ł y t a k ż e t r z y S i g n a ­ r e s”7. W s p o m n i a n e S i g n a r e s p a t r o n o w a ł y ż y c i u s p o ł e c z n e m u X V I I I - w i e c z n e - g o S a i n t - L o u i s , z j e g o w y s t a w n y m i u r o c z y s t o ś c i a m i i t r e n d a m i w m o d z i e . N i e k t ó r z y d o p a t r y w a l i s i ę w t y m z a c z ą t k ó w p r o c e s u a s y m i l a c j i k u l t u r o w e j . D o w o d z i ł a t e g o c h o c i a ż b y t e n d e n c j a w y b o r u i m i o n i n a z w i s k , p r a w o d o w y b o ­ r u k t ó r y c h d a w a ł f a k t p o k r e w i e ń s t w a . J e d n a k ż e n a l e ż y p o d k r e ś l i ć , ż e p o l i t y ­ k a m e t y z a c j i , s e n e g a l s k i w a r i a n t a s y m i l a c j i k u l t u r o w e j , m i a ł a m i e j s c e j e d y ­ n i e n a w y b r z e ż a c h , z w ł a s z c z a w S a i n t - L o u i s i w G o r é e . J a k p i s a ł P r o s p e r C u l t r u , „ f i i g n a r e s n a j c z ę ś c i e j p o c h o d z i ł y z n i ż s z y c h w a r s t w s p o ł e c z e ń s t w a . S y s t e m h a n d l u n i e w o l n i k a m i s t w o r z o n y p r z e z P o r t u g a l c z y k ó w i k o n t y n u ­ o w a n y p r z e z F r a n c u z ó w , b y ł d l a n i c h s z a n s ą s p o ł e c z n e g o p o s t ę p u , n i e b y w a ł e ­ g o p o s t ę p u , a l e z a a k c e p t o w a n e g o w s p o ł e c z e ń s t w i e w o lo f. W t a k i s p o s ó b , p o p r z e z r e l i g i ę k a t o l i c k ą , n a u k ę m i s j o n a r z y o r a z u z y s k a n i e i p o k a z a n i e l u k ­ s u s o w y c h i m p o r t o w a n y c h t o w a r ó w , S i g n a r e s z b l i ż a ł y s i ę d o m o d e l u z a c h o d ­ n i e g o i s t w o r z y ł y p r a w i e a r y s t o k r a t y c z n y s p o s ó b ż y c i a z d o m o w y m i n i e w o l n i - k a m i . . . ”8 . D y n a m i z m g o s p o d a r c z y o r a z p o s t ę p s p o ł e c z n y d o t y c z y ł n i e t y l k o k o b i e t , a l e i m ę ż c z y z n , c z a r n o s k ó r y c h l u b M u l a t ó w . S i g n a r e s w X V I I I w. t w o r z y ł y w d u ż y c h m i a s t a c h n a d A t l a n t y k i e m s w o i s t y ś w i a t , z w y s t a w n y m i p r z y j ę c i a ­ m i o r a z o r y g i n a l n y m s t y l e m . A le z d a n i e m f r a n c u s k i e g o a n t r o p o l o g a J e a n - P i e r r e ’a D o z o n a , b y ł o n a r a c z e j „ p r z y w ł a s z c z e n i e m p r z e z s p o ł e c z e ń s t w o k r e

-5 Obecnie, Côte d’Ivoire (Wybrzeże Kości Słoniowej) i B enin (były Dahomej). 6 J-P. Dozon, op. cit, s. 37.

7 J-P. Biondi, Saint-Louis d u Sénégal ou les M émoires d ’un m étissage, Paryż 1987, s. 50-56. 8 P. C ultru, L es O rig in es d e l ’A friq u e O ccidentqle: H isto ire d u S én égal, d u X V siecle à 1870, Paryż 1910, s. 248-249.

o l s k i e t e g o , co r e p r e z e n t o w a ł a F r a n c j a p o p r z e z s w o je s p ó ł k i w S e n e g a l u w X V I I I w. K r e o l s k i e s p o ł e c z e ń s t w o w y k o r z y s t a ł o s i ł ę i s ł a b o ś c i F r a n c u z ó w , u p o d o b n i a j ą c s i ę d o ś w i a t a z a c h o d n i e g o . W t e n s p o s ó b o w a e l i t a „ s f r a n c u z i ł a ” s i ę i w z b o g a c i ł a s i ę , z a p e w n i a j ą c m e t r o p o l i i t o w a r y t r o p i k a l n e o r a z n i e w o l n i ­ k ó w , a l e n i g d y n i e b y ł a m i l e w i d z i a n a w P a r y ż u ”9 . W t e j s y t u a c j i k o n i e c z n o ­ ś c i ą w y d a w a ł o s i ę u b i e g a n i e o p r a w a l u b c h o c i a ż b y u z n a n i e i s z a c u n e k . J e d n a k ż e p r ó b y u d a n i a s i ę d o F r a n c j i , p o d j ę t e w o k r e s i e r e w o l u c j i p r z e z C h a r l e s a C o r n i e r a , p r z e d s t a w i c i e l a k u p c ó w i k r e o l s k i c h n o t a b l i z S a i n t - L o ­ u i s , w c e l u o b r o n y i n t e r e s ó w t y c h , k t ó r y c h r e p r e z e n t o w a ł , n i e p o w i o d ły s ię . B y ło t o m o ż l i w e d o p i e r o p ó ł w i e k u p ó ź n i e j , „ g d y w 1 8 4 8 r o k u D u r a n d V a l e n ­ t i n , i n n y n o t a b l z S a i n t - L o u i s , z o s t a ł w y b r a n y p o s ł e m d o f r a n c u s k i e g o Z g r o ­ m a d z e n i a N a r o d o w e g o . J e d n a k ż e w y b ó r D u r a n d a V a l e n t i n a n a s t ą p i ł w t y m s a m y m m o m e n c i e , w k t ó r y m r e p r e z e n t o w a n e p r z e z n i e g o s p o ł e c z e ń s t w o c h y ­ l i ło s i ę k u u p a d k o w i g o s p o d a r c z e m u . A b o l i c j a h a n d l u n i e w o l n i k a m i , r e g r e s h a n d l u g u m ą a r a b s k ą , p o j a w i e n i e s i ę m a r s y l s k i c h i b o r d o s k i c h k u p c ó w o r a z w i d o c z n e p r z e j a w y f r a n c u s k i e j p o l i t y k i k o l o n i a l n e j , z m i e r z a j ą c e j d o w t a r g n i ę ­ c i a w g ł ą b t e r y t o r i u m , z n i s z c z y ł y p o d s t a w y , n a k t ó r y c h r o z w i n ę ł o s i ę s p o ł e ­ c z e ń s t w o k r e o l s k i e ” 10. R o z p o c z y n a ł s i ę n o w y e t a p r e l a c j i F r a n c j i z S e n e g a l e m i C z a r n ą A f r y k ą . J e d n a k c i ą ż y ł a n a n i m h i s t o r i a d w ó c h w i e k ó w h a n d l u n i e w o l n i k a m i , m e t y z a - c ji w s z e l k i c h f o r m ż y c i a p u b l i c z n e g o . D o p r o w a d z i ł o t o d o u z n a n i a m i e s z k a ń ­ c ó w S a i n t - L o u i s z a o b y w a t e l i f r a n c u s k i c h . P o c z ą t e k X I X w . m i j a ł p o d z n a ­ k i e m w z a j e m n e g o o d d z i a ł y w a n i a . Z j e d n e j s t r o n y k r ę g u F r a n c u z ó w , ż y w i ą ­ c y c h n a d z i e j ę n a p l a n y k o l o n i z a c j i n a t e r e n i e A f r y k i , j e d n o c z e ś n i e z a i n t e r e s o ­ w a n y c h m i e j s c o w ą k u l t u r ą . Z d r u g i e j - ś r o d o w i s k a k r e o l s k i e g o , k t ó r e d ą ż y ło d o p o l i t y c z n e j a s y m i l a c j i , n i e w y p i e r a j ą c s i ę w ł a s n e j s p e c y f i k i i k t ó r e n i e b y ło w r o g o n a s t a w i o n e w o b e c p r z e d s i ę w z i ę c i a k o l o n i a l n e g o o d c h w i l i , g d y m i a ł o o n o z d e c y d o w a n i e c e c h y p r o c e s u c y w i l i z a c y j n e g o . Z a t e m b y ł y t o d w a s t a n o w i ­ s k a , k t ó r e z d a w a ł y s i ę b y ć z g o d n e , s y t u u j ą c F r a n c j ę i A f r y k ę w w y i m a g i n o ­ w a n y m z w i ą z k u w z a j e m n y c h i n t e r e s ó w . W i s t o c i e j e d n a k p o d t r z y m y w a ł y w z g l ę d e m s i e b i e r z e c z y w i s t e n i e p o r o z u m i e n i e , p o l e g a j ą c e n a t y m , ż e j e d n o p o s z u k i w a ł o p r z e d e w s z y s t k i m p o d b o j u , a d r u g i e w y z w o l e n i a . D w a s t a n o w i ­ s k a , k t ó r e w n a s t ę p s t w i e w y r a ź n i e o k r e ś l ą s w o j ą o d r ę b n o ś ć , z w ł a s z c z a p o t y m , j a k f r a n c u s c y k o l o n i a l i ś c i w p r a w d z i e w y r a z i l i k o n i e c z n o ś ć e w o l u o w a n i a A f r y k i , a l e p o w o li, z a r ó w n o w i n t e r e s i e m e t r o p o l i i , j a k i w i n t e r e s i e r ó ż n o ­ r o d n y c h l o k a l n y c h k u l t u r o r a z a f r y k a ń s k i c h k o l o n i z o w a n y c h lu d ó w , w a l c z ą ­ c y c h o z a c h o w a n i e k u l t u r o w e j , a n a w e t p o l i t y c z n e j n i e z a l e ż n o ś c i , le c z c h ę t n i e t r o s z c z ą c y c h s i ę o t o , a b y n i ą d y s p o n o w a ć w o b r ę b i e R e p u b l i k i F r a n c u s k i e j . W 1 8 1 6 r ., z i n i c j a t y w y b a r o n a P o r t a l a , d y r e k t o r a , a n a s t ę p n i e m i n i s t r a d o s p r a w k o l o n i i , ś c i ś l e p o w i ą z a n e g o z e ś r o d o w i s k i e m a r m a t o r ó w i k u p c ó w b o r d o s k i c h , r z ą d f r a n c u s k i p o s t a n o w i ł s k u t e c z n i e p r z e j ą ć s w o je s e n e g a l s k i e

9 J-P. Dozon, op. cit., s. 41-42 10 Zob. J-P. Biondi, op. cit., s. 95-109.

p r z e d s t a w i c i e l s t w a h a n d l o w e ( o f i c j a l n i e z w r ó c o n e w 1 8 1 4 r ., le c z f a k t y c z n i e p o z o s t a j ą c e p o d k o n t r o l ą A n g l ik ó w ) , w y s y ł a j ą c t a m n o w e g o g u b e r n a t o r a w r a z z e s z t a b e m i m i s j ą n a u k o w ą . „ N o w y g u b e r n a t o r p o d j ą ł p r ó b ę w d r o ż e n i a p r o ­ g r a m u , s t w o r z o n e g o p r z e z d y r e k t o r a k o l o n i i , p o l e g a j ą c e g o n a r o z s z e r z a n i u p r z y w i l e j ó w f r a n c u s k i c h b a r d z i e j w g ł ą b l ą d u ; w z n a w i a n i u d z i a ł a l n o ś c i h a n ­ d lo w e j, s k u p i a j ą c e j s i ę n a p r o d u k t a c h i n n y c h n i ż „ d r e w n o h e b a n o w e ” ; b a d a ­ n i u m o ż l iw o ś c i e k s p l o a t a c j i r o l n i c z e j , o p a r t e j j e d n o c z e ś n i e n a e u r o p e j s k i m k o l o n a c i e i n a m i e j s c o w e j s i l e r o b o c z e j , a t a k ż e n a z a k ł a d a n i u f r a n c u s k i c h s z k ó ł ” 11. P o c z ą t e k f r a n c u s k i c h s z k ó ł w S e n e g a l u s i ę g a 1 8 1 7 r ., g d y J e a n D a r d o t w o r z y ł p i e r w s z ą s z k o ł ę k o l o n i a l n ą w S a i n t - L o u i s . T a p l a c ó w k a l i c z y ł a 8 0 a f r y k a ń s k i c h u c z n ió w , a b y w y k s z t a ł c i ć p o k o l e n i e A f r y k a ń c z y k ó w , z k t ó r y m i b a d a c z e i k o l o n i z a t o r z y m o g l i b y s i ę p o r o z u m i e ć i r o z w i j a ć w y m i a n ę h a n d l o ­ w ą i k u l t u r a l n ą . J e d n o k i e r u n k o w a e k s p l o a t a c j a , n a r z u c o n a k o l o n i o m p r z e z m e t r o p o l i ę , n i e p r z y n i o s ł a j e d n a k s p o d z i e w a n e g o s k u t k u , a r o d z i c e m u z u ł m a ­ n i e w o l e l i n a d a l p o s y ł a ć d z i e c i d o s z k ó ł k o r a n i c z n y c h , b a r d z i e j z a k o r z e n i o ­ n y c h w t y m r e g i o n i e , n i ż s z k o ł a f r a n c u s k a . D o p i e r o n a p o c z ą t k u X X w . r z ą d k o l o n i a l n y p o d j ą ł d z i a ł a n i a , w p r o w a d z a j ą c e s y s t e m e d u k a c j i , u m o ż l i w i a j ą c y k s z t a ł c e n i e „ e l i t y t u b y l c ó w ” , w s p ó l n e j d l a c a ł e j F r a n c u s k i e j A f r y k i Z a c h o d ­ n i e j . W o w y m c z a s i e o ż y w i o n a d e b a t a p o d z i e l i ł a t r a d y c y j n e s e n e g a l s k i e r o d z i ­ n y m u z u ł m a ń s k i e w k w e s t i i k i e r o w a n i a c z y t e ż n i e d o s z k o ł y f r a n c u s k i e j . B y ł y p e w n e o b a w y , z a s t a n a w i a n o s i ę , c z y n a l e ż a ł o p o z w o l i ć d z i e c i o m n a p o d ­ j ę c i e n a u k i j ę z y k a f r a n c u s k i e g o z p e w n y m r y z y k i e m u t r a t y w ł a s n y c h w a r t o ­ ś c i k u l t u r o w y c h , r e l i g i i o r a z s w o i c h r e p e r ó w . Z w o l e n n i c y p o s y ł a n i a d z i e c i d o s z k ó ł f r a n c u s k i c h u w a ż a l i , ż e b y ł o w a r t o . C h o d z i ł o o t o , ż e o b c y k o l o n i z a t o r p o d b i j a ł i o k u p o w a ł t e r y t o r i a d z i ę k i s p r a w n o ś c i s w o je g o a r s e n a ł u t e c h n i c z n e ­ g o i w o je n n e g o . A k c e n t o w a n o p o t r z e b ę n a u c z e n i a d z ie c i b u d o w a n i a s o l i d n y c h d o m ó w i z a c h o w a n i a s w o je j r e l i g i i w e w n ą t r z t y c h d o m ó w , i n a c z e j m ó w i ą c , s t w o r z e n i a i m m o ż l i w o ś c i k o r z y s t a n i a z p o s t ę p u t e c h n i c z n e g o . C h a r a k t e r t e j d e b a t y o d d a j e s e n e g a l s k i p i s a r z C h e i k h H a m i d o u K a n e w s w o je j k s i ą ż c e A v e n t u r e a m b i g u ë 1 2 , w k t ó r e j p o d s u m o w u j e k o n t r a d y k c j e r ó ż n y c h d z i e d z i c t w w s p ó ł c z e s n e j A f r y k i : d z i e d z i c t w a s p o ł e c z n o - k u l t u r o w e g o , z w i ą z a n e g o z e z n a ­ c z e n i e m k l a n ó w i r o d z i n , d z i e d z i c t w a d u c h o w e g o , z a r ó w n o k a t o l i c k i e g o , j a k i m u z u ł m a ń s k i e g o , o r a z w k ł a d n a u k o w y , t e c h n i c z n y i p o l i t y c z n y t r a d y c j i z a c h o d n i c h . W 1 8 2 2 r. n o w y m g u b e r n a t o r e m z o s t a ł m i a n o w a n y b a r o n J a c q u e s F r a n ç o i s R o g e r , k t ó r y b y ł z w o l e n n i k i e m p r o j e k t u P o r t a l a , p o l e g a j ą c e g o n a z a s t ą p i e n i u S a i n t - D o m i n g u e p r z e z S e n e g a l , a l e n a t a k i c h w a r u n k a c h , ż e t e n o s t a t n i o d p o c z ą t k u m i a ł b y ć o p a r t y n a n o w y c h k o l o n i a l n y c h a m b i c j a c h , w o l n y c h o d d o k t r y n y z w o l e n n i k ó w n i e w o l n i c t w a . N a s z e r o k ą s k a l ę p o d j ą ł d r u g i p u n k t p r o g r a m u , t j . w d r o ż e n i e p l a n ó w e k s p l o a t a c j i t r o p i k a l n y c h a r t y ­

11 J-P. Dozon, op. cit., s. 71.

k u ł ó w s p o ż y w c z y c h . O to c z o n y b o t a n i k a m i , i n ż y n i e r a m i i r o b o t n i k a m i e u r o ­ p e j s k i m i , d o k t ó r y c h d o ł ą c z y ło p o n a d d w u s t u „ k o l o r o w y c h ” z M a r t y n i k i s k a ­ z a n y c h z a b u n t , j a k r ó w n i e ż m i e j s c o w i n i e w o l n i c y , k t ó r y c h w y z w o l e n i e b y ło u w a r u n k o w a n e o b o w i ą z k i e m p r a c y , n a k a z a ł u r z ą d z e n i e w p o b l i ż u S a i n t - L o ­ u i s i w z d ł u ż r z e k i S e n e g a l l i c z n y c h p ó l u p r a w n y c h . B a w e ł n a , i n d y g o , b a n a n y , a l e r ó w n i e ż o w o c e i w a r z y w a z E u r o p y , r o ś l i n y l e c z n i c z e , b y ł y w t e n s p o s ó b u p r a w i a n e i p o d d a w a n e e k s p e r y m e n t o m p o d k i e r o w n i c t w e m p r z e d s i ę b i o r c z e ­ g o g u b e r n a t o r a , k t ó r y p r z e k o n a ł d o s w o je g o p r z e d s i ę w z i ę c i a m e t y s k i c h n o t a ­ b l i o r a z c z a r n o s k ó r y c h z S a i n t - L o u i s , p r z y z n a j ą c i m z n a c z n e d o d a t k i m o t y ­ w a c y j n e . „ T e n p r o j e k t , t a k j a k p r o j e k t j e g o p o p r z e d n i k a , s z y b k o m i n ą ł , a M o n a r c h i a L ip c o w a , p o p o w r o c i e b a r o n a d o F r a n c j i , o f i c j a l n i e g o z a k o ń c z y ­ ł a , p o z w a l a j ą c s p o ł e c z e ń s t w u S a i n t - L o u i s p o n o w n i e p o g r ą ż y ć s i ę w ś w i e c i e h a n d l u i b i z n e s u . B a r o n R o g e r z a p o c z ą t k o w a ł w ł a s n y s t y l a d m i n i s t r a t o r a - e t n o g r a f a , k t ó r y o d e g r a ł z a s a d n i c z ą , a c z k o l w i e k w c ią ż n i e j a s n ą r o l ę w h i s t o r i i f r a n c u s k i e j k o l o n i z a c j i A f r y k i . O p r ó c z a m b i t n y c h z a m i a r ó w i t a l e n t ó w o r g a n i z a t o r a , b y ł r ó w n i e ż a u t o r e m S e n e g a l s k i c h b a j e k o r a z b a d a ń n a d j ę z y k i e m w o lo f 13, d w ó c h d z i e ł n a p i s a n y c h p o p o w r o c i e d o F r a n c j i , w k t ó r y c h r o z p r a w i a ł n i e o w ł a ­ s n y c h d o k o n a n i a c h , le c z o m i e js c o w e j k u l t u r z e , co m o ż e ś w ia d c z y ć , p o z a c h ę c i ą u c y w i l i z o w a n i a , o p e w n y m s e n t y m e n c i e w o b e c k o l o n i i i j e j m i e s z k a ń c ó w . I n n e z n a n e p o s t a c i w t y c h k o l o n i a c h , p o c z y n a j ą c o d L o u i s a F a i d h e r - b e ’a 14, o d b ę d ą p o d o b n ą d r o g ę : o d z d e c y d o w a n e g o p r z e d s t a w i c i e l a p r z e d s i ę ­ b i o r c z e j i c y w i l i z a c y j n e j F r a n c j i , d o b a c z n e g o o b s e r w a t o r a a f r y k a ń s k i c h b o ­ g a c t w k u l t u r o w y c h . D z i a ł a l n o ś ć F a i d h e r b e ’a o r a z r u c h o p o r u F a i d h e r b e , m i a n o w a n y g u b e r n a t o r e m w 1 8 5 4 r ., p r o w a d z i ł p i e r w s z y w i e l k i f r a n c u s k i p o d b ó j k o l o n i a l n y C z a r n e j A f r y k i . P r z e d r z ą d a m i F a i d h e r ­ b e ’a S e n e g a l s k ł a d a ł s i ę z k i l k u p o d u p a d a j ą c y c h p r z e d s t a w i c i e l s t w h a n d l o ­ w y c h w S a i n t - L o u i s , w y s p y G o r é e i p o r t ó w r z e c z n y c h , k t ó r y m s t a l e z a g r a ż a ł o w y m u s z a n i e o k u p u z e s t r o n y M a u r ó w , r o s z c z ą c y m s o b i e p r a w o d o p o b i e r a n i a o g r o m n y c h o p ł a t o d t r a n s a k c j i ( s ł y n n e „ p r a w a z w y c z a j o w e ”). „ O d c h w i l i z n i e ­ s i e n i a h a n d l u n i e w o l n i k a m i d z i a ł a l n o ś ć h a n d l o w a o p a r t a j e s t w y ł ą c z n i e n a h a n d l u g u m ą , z b i e r a n ą w o a z a c h n a p u s t y n i i s p r z e d a w a n ą p r z e z M a u r ó w n a b r z e g a c h r z e k i . W c i ą g u k i l k u l a t s p ó j n e j i e n e r g i c z n e j p o l i t y k i k o l o n i a l n e j

13 F. M anchuelle, A ss im ilé s ou p a trio te s a fric a in s? N a issa n ce d u n a tio n a lism e cu ltu rel en A friqu e fran çaise (1853—1891), w: „Cahiers d’études africaines” n r 2 -3 , 1995, s. 337.

14 Louis Léon C ésar Faidherbe (1818-1889) - g enerał i francuski kolonizator. Pochodził z niezam ożnej rodziny (ojciec były ochotnik z 1792 r., zatru d n io n y w przem yśle dziew iarskim w Lille). Po ukończeniu politechniki został powołany jak o inżynier m echanik i w l. 1842-1852 przebyw ał w Algierii, zdobywając bezpośrednie doświadczenie w zetknięciu ze św iatem m uzuł­ m ańskim . W ysłany do Senegalu w 1852 r. zostaje jego gubernatorem w l. 1854-1861, następnie w l. 1863-1865. Źródło: http://w w w .universalis.fr/encyclopedie/T311702/FA ID H ER B E_L.htm [data odczytu: 06.07.09].

n o w y g u b e r n a t o r p r z e k s z t a ł c a S e n e g a l w o l b r z y m i ą , p e ł n ą r o z k w i t u k o l o n i ę . W d z i e d z i n i e w o js k o w e j r o z p o c z y n a w a l k ę p r z e c i w k o M a u r o m T r a r z a , s p y c h a i c h k u p ó ł n o c n e j c z ę ś c i r z e k i i z m u s z a d o z a n i e c h a n i a s w o i c h z w y c z a j ó w ” 15. X I X w . w A f r y c e t o o k r e s n o w y c h t e n d e n c j i , z m i e r z a j ą c y c h d o p o l i t y c z n e j j e d n o ś c i , m a j ą c e j n a c e l u p r z e c i w s t a w i e n i e s i ę e u r o p e j s k i e j k o l o n i z a c j i . T a k n a r o d z i ł y s i ę i m p e r i a E l H a d j O m a r i S a m o r y T o u r e ( w g ó r n y m S e n e g a l u N i g e r z e ) . W p o d b o j a c h M a b a D i a k h o u w S e n e g a m b i i 16 c z y F o d e K a b a w o b s z a r z e G a m b i a - C a s a m a n c e r o l ę j e d n o c z ą c e j i d e o l o g i i o d e g r a ł i s l a m . „ P o d c z a s t e g o b o g a t e g o w w y d a r z e n i a o k r e s u w ś r ó d l u d ó w a f r y k a ń s k i c h , m i m o n i e k o r z y s t n e g o d l a n i c h s t o s u n k u s i ł , p o j a w i ł y s i ę h e r o i c z n e p o s t a c i , c z ł o n k o w i e r u c h u o p o r u ” 17. F r a n c u s k i p o d b ó j k o l o n i a l n y S e n e g a l u d o k o n a ł s i ę w t o k u s t a r ć z b r o j ­ n y c h . F r a n c u s k i e o d d z i a ł y z m u s z a n o d o w a l k i z m a u r y j s k i m i e m i r a t a m i , a l e p r z e d e w s z y s t k i m z E l - H a d j O m a r ą , z p o c h o d z e n i a T u k u l e r e m 18, k t ó r y s t a ­ j ą c n a c z e l e a r m i i z w o l e n n i k ó w , n a l e ż ą c y c h d o m i s t y c z n e g o b r a c t w a m u z u ł ­ m a ń s k i e g o ( T i d ż a n i j j a 19), k t ó r e g o b y ł k a l i f e m 20, r o z p o c z ą ł r ó w n i e ż p o d b ó j i m p e r i u m w G ó r n y m N i g e r z e i G ó r n y m S e n e g a l u . P o u p ł y w i e d z i e s i ę c i u l a t E l - H a d j O m a r p r z e g r a ł z a r ó w n o w w y n i k u c io s ó w z a d a w a n y c h p r z e z f r a n c u ­ s k i e g o n a j e ź d ź c ę , j a k i z p o w o d u w e w n ę t r z n e j n i e z g o d y c z y t e ż o p o r u , j a k i s t a w i a ł y n i e k t ó r e g r u p y m i e js c o w e j l u d n o ś c i , p o z w a l a j ą c w t e n s p o s ó b F a - i d h e r b e ’o w i u s t a n o w i ć i s k o n s o l i d o w a ć k o l o n i ę S e n e g a l u . G d y o p u s z c z a ł s w o je s t a n o w i s k o w 1 8 6 4 r. m ó g ł p o c h w a l i ć s i ę s u k c e s a m i m i l i t a r n y m i o r a z p r z y w r ó c e n i e m s p o k o j u i p o r z ą d k u w n o w e j k o l o n i i w S e ­ 15 http://w w w .universalis.fr/encyclopedie/T 311702/F A ID H E R B E _L .htm [d a ta odczytu: 06.07.09].

16 Term in „Senegam bia” pojawił się już w czasach kolonialnych w chwili, gdy Anglicy i F rancuzi próbow ali zdobyć ja k najw iększe wpływy w tej części Afryki. Pierw szą próbą unifi­ kacji, podjętą przez Europejczyków, była Senegam bia brytyjska. Anglicy, którzy przejęli w 1758 r. główne ośrodki handlow e, należące do Francji, utw orzyli Senegam bię. Je d n a k ta posiadłość kolonialna nie p rzetrw ała długo. Paryżow i udało się odbić Saint-Louis (obecnie terytorium Senegalu) i zniszczyć brytyjskie placówki w rejonie rzeki G am bii. Dopiero pokój w ersalski z 1783 r. podzielił n a trw ałe Senegal i Gambię. G am bia przypadła w udziale Brytyjczykom, obszar dzisiejszego S enegalu - Francuzom . Ten podział u trw aliło porozum ienie z 1889 r. A ponieważ podział kolonialny p rzekładał się n a granice w spółczesnych krajów Afryki, dał on początek dwóm nowym państw om . Źródło: http://w w w .afryka.org [d ata odczytu: 23.03.08].

17 M. M ane, op. cit.

18 Tukulerzy, T akari, T akruri, Torodo - nazw a grupy etnicznej mówiącej językiem fulani, zwanego w tym regionie pulaar. Przyjm uje się, że są oni potom kam i daw nych Sererów, którzy przyjęli język i k u ltu rę Fulanów, przez co w eszli do większego zespołu ludów zwanego H aalpu- laaren. Tukulerzy zam ieszkują głównie F u ta Toro w S enegalu oraz niew ielkie enklaw y w M au­ re ta n ii i Gambii. Liczba Tukulerów je s t tru d n a do u sta le n ia (staty sty k i m ylą ich z Fulanam i). Szacuje się, że je s t ich 500-600 tys. M ają opinię żarliw ych m uzułm anów . Ich p atriarch aln e rody są uszeregow ane hierarchicznie w system ie kastow ym ; są rolnikam i. Opracowano n a podsta­ wie: O byczaje, ję z y k i, lu d y św ia ta . E n cyk lo p ed ia PW N , red. S. Żuraw ski, W arszaw a 2007, s. 771. 19 Zob. E. Siw ierska, Is la m w A fryce Z a ch o d n iej b ra ctw a T id ża n ijja , „B iuletyn Polskiego Towarzystw a Afrykanistycznego. A fryka” 2003, n r 17, s. 39-53.

20 Tytuł świeckich i duchow nych przywódców m uzułm ańskich, a także osoba nosząca ten tytuł.

n e g a l u . Z j e d n e j s t r o n y , z g o d n i e z j e g o p o l i t y k ą w i e l k i c h i n w e s t y c j i b u d o w l a ­ n y c h ( z w ł a s z c z a p r z y z a g o s p o d a r o w y w a n i u S a i n t - L o u i s i D a k a r u ) , n a s t ę p u j e w d r o ż e n i e s p ó j n e g o s y s t e m u o r g a n i z a c j i t e r y t o r i a l n e j w o k r ę g i a d m i n i s t r a ­ c y j n e ( n a w e t j e ś l i t e n s y s t e m m ó g ł m i e ć z a s t o s o w a n i e j e d y n i e d o c z ę ś c i w y ­ b r z e ż a , g d y ż n a j w i ę k s z a j e g o c z ę ś ć z n a j d o w a ł a s i ę w s y s t e m i e p r o t e k t o r a t u ) . P o n a d t o r o z s z e r z a s i ę u p r a w a o r z e s z k ó w z i e m n y c h , k t ó r a z d a n i e m W . J o h n ­ s o n a „ ł ą c z y ł a i n t e r e s y l o k a l n e z i n t e r e s a m i k u p c ó w b o r d o s k i c h i m e t r o p o l i t a l ­ n e g o p r z e m y s ł u o le j o w e g o ”21. P o n i e w a ż j e d n a k l u d n o ś ć w i e j s k a l e k c e w a ż y ł a u p r a w y ż y w n o ś c io w e n a r z e c z o r z e s z k ó w z i e m n y c h , n a l e ż y p o d k r e ś l i ć , ż e w p r o w a d z e n i e i r o z s z e r z e n i e t y c h u p r a w , z w a n y c h u p r a w a m i r e n t o w y m i c z y k o m e r c y j n y m i , j e s t j e d n ą z p r z y c z y n b r a k u w y s t a r c z a l n o ś c i ż y w n o ś c i o w e j , k t ó r ą w i ę k s z o ś ć k r a j ó w A f r y k i o d c z u w a d o d z i ś . Z d r u g i e j s t r o n y , F a i d h e r b e p o ś w i ę c i ł s i ę u a k t y w n i e n i u m i e j s c o w e j l u d n o ś c i p o p r z e z b e z p o ś r e d n i e z a r z ą ­ d z a n i e z a p o m o c ą n a d z o r u , a n a w e t z a k a z u p r a k t y k n i e w o l n i c z y c h ( u t w o r z e ­ n i e p i e r w s z e g o b a t a l i o n u c z a r n y c h o d d z i a ł ó w 22), a n a d e w s z y s t k i m p o p r z e z s z y b k i e z w i ę k s z e n i e l i c z b y s z k ó ł , z k t ó r y c h n a j s ł a w n i e j s z a - s z k o ł a d l a s y n ó w p r z y w ó d c ó w ( s z k o ł a z a k ł a d n i k ó w 23), m i a ł a s ł u ż y ć w y k s z t a ł c e n i u n a j l e p s z y c h p o m o c n i k ó w f r a n c u s k i e g o i m p e r i u m , w t y m r e k r u t u j ą c y c h s i ę z l u d n o ś c i m u z u ł m a ń s k i e j . T y m s a m y m t u b y l c z a p o l i t y k a , p r o w a d z o n a p r z e z F a i d h e r b e ’a , z j e d n e j s t r o n y r e a l i z o w a ł a t a k z w a n ą „ m i s j ę c y w i l i z a c y j n ą ” , z d r u g i e j - p o r a z k o l e j ­ n y d o w o d z i ł a d w u z n a c z n o ś c i i s p r z e c z n o ś c i . D o to c z ą c e j s i ę w ó w c z a s d e b a t y p o m i ę d z y z w o l e n n i k a m i i p r z e c i w n i k a m i k o l o n i z a c j i , F a i d h e r b e w n i ó s ł b a r ­ d z o s z c z e g ó l n y w k ł a d . „ P o n o w n i e z d e f i n i o w a ł t e r m i n y p o p r z e z k o n s t r u k c j ę s z e r o k i e g o s p e k t r u m p o d p o d z i a ł ó w r a s o w y c h . N a p o d s t a w i e k o m b i n a c j i k r y ­ t e r i ó w f i z y c z n y c h i m o r a l n y c h , d e c y d o w a n o o w y ż s z o ś c i l u b n i ż s z o ś c i r a s y b i a ł e j i r a s y c z a r n e j . W t y m s p e k t r u m c e c h ą d y s k r y m i n u j ą c ą - k l a s y f i k u j ą c ą l u d z i j a k o p r z e d s t a w i c i e l i r a s y n i ż s z e j - b y ł a t a , k t ó r a w y r a ź n i e o d r ó ż n i a ł a l u d y p o d b i j a j ą c e o d p o d b i j a n y c h ”24. T e n „ n a u k o w y ” s p o s ó b k l a s y f i k o w a n i a i h i e r a r c h i z a c j i k o l o n i z o w a n y c h s p o ł e c z e ń s t w m o ż e m y r o z p a t r y w a ć j a k o a k t z a ł o ż y c i e l s k i f r a n c u s k i e g o a f r y k a n i z m u . A f r y k a n i ś c i e u r o p o c e n t r y c z n i n i g d y

21 G. Wesley Johnson, N a issa n ce d u S énégal co n tem p o ra in: A u x origines de la vie p o litiq u e m oderne (1 9 0 0 -1 9 2 0 ), Paryż 1991, s. 44-45.

22 W 1857 r. Louis Faidherbe, g ubernator generalny Francuskiej Afryki Zachodniej, utw o­ rzył Korpus Strzelców Senegalskich. Zgodnie z tradycją, w szystkie oddziały piechoty afry k ań ­ skiej przyjęły nazw ę Strzelców Senegalskich, chociaż strzelcy nie pochodzili wyłącznie z Sene­ galu, lecz ze w szystkich francuskich kolonii w Afryce Czarnej.

23 „Szkoły zakładników ”, zwane również „szkołą synów przywódców” - placówki szkolne, utw orzone przez francuskiego kolonizatora w Senegalu i francuskim Sudanie, do których przy­ musowo byli kierow ani synowie przywódców i notabli, aby móc ich kształcić i kontrolować, ta k aby stali się pom ocnikami w ładz kolonialnych. Pierw sza szkoła zakładników została założo­ n a przez g u b ern ato ra F aidherbe’a w 1855 r. w Saint-Louis. P rag n ął on wpoić uczniom k u ltu rę i w artości francuskie, jednocześnie je d n a k byli oni sw oistym i zakładnikam i, ponieważ obecność w tej szkole następców miejscowych tronów pow strzym yw ała rodziców przed podejm owaniem jakichkolw iek prób b u n tu przeciwko w ładzom kolonialnym .

n i e p o d d a l i p o w a ż n e j k r y t y c e n a u k o w e j p o d s t a w , n a k t ó r y c h o p i e r a s i ę a f r y - k a n i s t y k a 25. W w y n i k u k o l e j n y c h t r a k t a t ó w d w u s t r o n n y c h , z a w a r t y c h p o k o n f e r e n c j i w B e r l i n i e w 1 8 8 5 r. p o m i ę d z y g ł ó w n y m i z a i n t e r e s o w a n y m i m o c a r s t w a m i , g ł ó w n i e A n g l i ą , F r a n c j ą i N i e m c a m i ( w d a l s z e j k o l e j n o ś c i P o r t u g a l i ą , B e l g i ą i H i s z p a n i ą ) , p o d z i a ł C z a r n e j A f r y k i b y ł p r z e d e w s z y s t k i m d z i e ł e m w o j s k o ­ w y c h . W z a l e ż n o ś c i o d u s t a l e n i a s t r e f w p ł y w ó w i p r o t e k t o r a t u b a r d z i e j ś w i a ­ d o m i e p o d j ę l i o n i s t r a t e g i ę p r z y ł ą c z a n i a , c z ę s t o z a c e n ę g w a ł t o w n y c h i b r u ­ t a l n y c h s t a r ć z m i e j s c o w y m i w ł a d c a m i , k t ó r z y r y w a l i z u j ą c z e s o b ą l u b r e ­ a g u j ą c n a e u r o p e j s k i e p r z e d s i ę w z i ę c i a , u s i ł o w a l i w z m o c n i ć l u b b r o n i ć w ł a ­ s n y c h t e r y t o r i ó w 26. T e n o k r e s p o d b o j u k o l o n i a l n e g o z o s t a ł d o ś ć s z c z e g ó ł o w o o p i s a n y w l i t e r a ­ t u r z e . K o l o n i a l n a h a g i o g r a f i a s t w o r z y ł a c a ł ą g a l e r i ę p o r t r e t ó w w i e l k i c h z d o ­ b y w c ó w . W ś r ó d n i c h z n a l e ź l i s i ę m . i n . : B o r g n i s - D e s b o r d e s , B r i è r e d e L ’I s l e , G a l l i e n i , A r c h i n a r d , S a v o r g n a n d e B r a z z a c z y D o d d s , k t ó r z y o d S e n e g a l u p o p ę t l ę N i g r u , o d Z a t o k i G w i n e j s k i e j p o C z a d , o p r ó c z k r a j ó w M a g r e b u , s t w o ­ r z y l i d l a F r a n c j i o l b r z y m i e i m p e r i u m a f r y k a ń s k i e . T r z e b a j e d n a k p a m i ę t a ć , ż e n i e m a l w s z ę d z i e , p o z a p r z y p a d k i e m p o d b o j u K o n g a p r z e z B r a z z a , u z n a ­ w a n e g o z a p o k o jo w y , f r a n c u s k a e p o p e j a k o l o n i a l n a s t a n o w i ł a s e r i ę p o t y c z e k w o j s k o w y c h . T y m c z a s e m w r e l a c j a c h k o l o n i a l n y c h h a g i o g r a f ó w b r a k z a p i s ó w o c z ł o n ­ k a c h a f r y k a ń s k i e g o r u c h u o p o r u , k t ó r z y p o p r z e z d z i a ł a n i a w e w n ą t r z k r a j u p r z y c z y n i l i s i ę d o h a m o w a n i a z a p a ł u k o l o n i z a t o r ó w . L i t e r a t u r a m i l c z y n a t e m a t d z i a ł a c z y d a w n e j S e n e g a m b i i , t a k i c h j a k n p . E l H a d j i O m a r T a ll , M a b a D i a k h o u B â , L a t D i o r D io p , A l b o u r y N d i a y e , S z e j c h 27 A h m a d o u B a m - b a , M a m a d o u L a m i n e D r a m é , F o d é K a b a , A l i n e S i t o é D i a t t a i i n n y c h , k t ó r z y s t a l i s i ę s y m b o l a m i d l a n o w o t w o r z ą c y c h s i ę a f r y k a ń s k i c h n a r o d ó w .

25 Theophile Obenga, kongijski historyk, filozof, egiptolog, lingw ista, pracow nik naukow y U niw ersytetu San Francisco (USA), definiuje afry k an istę jak o „badacza, specjalistę afry k ań ­ skich języków, cywilizacji i h isto rii afrykańskich. A frykanom nie zakazuje się studiow ać czy badać dzieje A fryki oraz jej narodów. N atom iast je s t nie do przyjęcia, że afrykaniści od wieków b a d a ją cywilizacje afrykańskie w edług kryteriów wyłącznie europejskich. W tym sensie wszyscy są afrykaniści europocentryczni. W szystko co afrykańskie je s t oceniane i rozum iane zgodnie z czysto europejskim i ocenami: afrykańskie duchowości są „fetyszam i” i „anim izm em ”, filozofie afrykańskie są „system am i m yśli”, narody i nacje afrykańskie są „plem ionam i” i „grupam i etnicznym i”, sztuki afrykańskie są „sztukam i m urzyńskim i”, „prym ityw nym i”, języki afry k ań ­ skie są „językami niższymi, sem i-bantu, cham ito-sem ickim i, afroazjackim i”... Jego zdaniem wiele z tych uproszczeń, ja k n a przykład „narody paleo-nigrityczne”, „narody cham ici”, „narody H otentoci”, „społeczeństwa bez w odza (acephale)”, „narody bez h isto rii”. n ad al je s t obecnych w tym pseudonaukow ym dyskursie. Por. T. Obenga, L a F in d e l ’A frica n ism e, http://www.africa- m aat.com /article.php3?id_article=273& var_recherche=audio [d ata odczytu: 22.06.10].

26 N a te n te m a t zob. m.in.: H. Brunschw ig, M yth es et réa lités de l ’im p éria lism e colonial fra n ça is, Paryż 1960; J . S uret-C anale, A friq u e noire occiden tale et cen trale, Paryż 1961, 1968, t. 1-2; J. Ki-Zerbo, H isto ire de l ’A friqu e noire, Paryż 1972; C. Coquery-Vidrovitch, H. Moniot,

l ’A friqu e noire d e 1800 à nos jo u rs , Paryż 1992.

27 Szejch - ty tu ł przywódcy religijnego, obdarzonego charyzm ą i cieszącego się powszech­ nym szacunkiem . Zob. E. Siw ierska, op. cit., s. 39-53.

D u ż ą r o l ę w p r o c e s i e z a h a m o w a n i a e u r o p e j s k i e j p e n e t r a c j i w A f r y c e Z a c h o d n i e j o d e g r a ł L a t D i o r D io p , j e d e n z n a j w i ę k s z y c h p o E l H a d j O m a r z e T a l l u p r z e c i w n i k ó w f r a n c u s k i e j o b e c n o ś c i w S e n e g a l u . P o p o d b o j u W a a l o 28 w 1 8 5 5 r ., F a i d h e r b e c h c i a ł u c z y n i ć z r z e k i S e n e g a l z a c h o d n i o - w s c h o d n i ą o ś p e n e t r a c j i w g ł ą b k o n t y n e n t u . K l ę s k a E l H a d j O m a r a p o d M e d y n ą u m o ż l i w i ­ ł a F r a n c j i o p a n o w a n i e r z e k i . W a a l o m i a ł o s t r a t e g i c z n e z n a c z e n i e d l a F a - i d h e r b e ’a , d ą ż ą c e g o d o p o ł ą c z e n i a S a i n t - L o u i s i G o r é e - D a k a r ( o ś p ó łn o c n o - - p o ł u d n i o w a ) p o p r z e z k r ó l e s t w o C a y o r . F a i d h e r b e n a p o t k a ł w t y m p r o c e s i e n a n o w e g o p r z e c i w n i k a - L a t D i o r a - w ł a d c ę t e g o k r ó l e s t w a , p r z e c i w n e g o e u r o p e j s k i e m u i m p e r i a l i z m o w i , h a n d l o w i o r z e s z k a m i z i e m n y m i c z y b u d o w i e l i n i i k o le j o w e j D a k a r - S a i n t L o u i s . B r a k z g o d y n a t ę b u d o w ę p o d o b n o u z a s a d n i ł j e d n ą z m a k s y m n a r o d u w o lo f: „ o b c y n i e b u d u j e ” , a j e ż e l i b u d u j e , t o o z n a c z a , ż e z a m i e r z a z o s t a ć , j e ż e l i n i e n a z a w s z e , t o n a b a r d z o d ł u g o . A t e j o k u p a c j i o r a z e k s p l o a t a c j i L a t D i o r s p r z e c i w i a ł s ię . L a t D i o r p o z o s t a w a ł w p o w a ż n y m k o n f l i k c i e z n i e w o l n i k a m i k o r o n y i i c h p r z y w ó d c ą D e m b a W a a r S a l l e m , k t ó r e g o z d r a d a p r z e s ą d z i ł a t e ż j e g o lo s y . P o j e g o ś m i e r c i p o d c z a s w a l k p o d D e k h e u l e w d n i u 2 7 p a ź d z i e r n i k a 1 8 8 6 r ., C a y o r , o s t a t n i a z p r o w i n c j i p o ło ż o n y c h n a w y b r z e ż a c h , z o s t a ł a s p a c y - f i k o w a n a . D a m e l 29 C a y o r u o r a z L a t D i o r N g o n é L a t y r D io p , n a r o d o w y b o h a t e r S e n e g a l u , p r o m u j ą c w a r t o ś c i e t y c z n e o r a z o d w a g ę , z a c i e k l e s p r z e c i w i a l i s i ę f r a n c u s k i e j p o l i t y c e e k s p a n s j i k o l o n i a l n e j 30. P o ś m i e r c i D e m b y W a a r S a l l e W o lo f o w ie w w ię k s z o ś c i p r z e s z l i n a i s l a m . k r ó l e s t w o C a y o r z o s t a ł o a n e k t o w a ­ n e , a c a ł y r e g i o n p o m i ę d z y r z e k ą S e n e g a l a G a m b i ą s t a ł s i ę f r a n c u s k ą k o lo n i ą . P o d k o n i e c X I X w . d o m i n a c j a p o l i t y c z n a m o c a r s t w e u r o p e j s k i c h , k r y z y s s p o ł e c z n y i a g r e s j a k u l t u r a l n a m i a ł y p o w a ż n e k o n s e k w e n c j e j e ś l i c h o d z i 0 p r a k t y k i r e l i g i j n e l u d n o ś c i S e n e g a l u . D y n a m i c z n i e z a c z y n a j ą r o z w i j a ć s i ę b r a c t w a r e l i g i j n e . T w o r z e n i e b r a c t w a d o k o n y w a ł o s i ę w e p o c e w s t r z ą s ó w 1 k r y z y s ó w s p o ł e c z n y c h , s p o w o d o w a n y c h p o r a ż k ą m i l i t a r n ą s p o ł e c z e ń s t w s e - n e g a m b i j s k i c h . S z e j c h A h m a d o u B a m b a M b a c k e ( 1 8 5 3 - 1 9 2 7 ) w y b r a ł d r o g ę w a l k i d u c h o w e j , b e z u ż y c i a p r z e m o c y , z a k ł a d a j ą c w 1 8 8 3 r. b r a c t w o r e l i g i j n e „ M u r i d i j j a ”31. Z p o w o d u j e g o s u k c e s ó w i p o p u l a r n o ś c i w ś r ó d m a s c h ł o p ­ s k i c h , k t ó r e p r z y ł ą c z y ł y s i ę d o j e g o r u c h u , b y ł o n t r a k t o w a n y j a k o p r z y w ó d c a r e l i g i j n y , k t ó r y j e s t w s t a n i e z m o b i l i z o w a ć l u d z i n a r z e c z ś w i ę t e j w o j n y i d l a t e g o s t a ł s i ę g ł ó w n ą o f i a r ą p o l i t y k i k o l o n i a l n e j . A r e s z t o w a n y p r z e z a d m i ­

28 Waalo (Oualo; K rólestwo Waalo, 1287-1855), królestw o w Afryce Zachodniej. Obejmo­ wało tery to ria z dwóch stro n rzeki Senegal i rozciągało się aż do O ceanu A tlantyckiego. Na północy graniczyło z państw em Maurów, n a południu z królestw em K ajor (Cayor) i n a wscho­ dzie z królestw em Dzolof (Jolof). N t. h isto rii królestw a Waalo zob.: B. Barry, L e R oyaum e d u Waalo, Paryż 1985.

29 D am el - ty tu ł królów senegalskiego królestw a Cayor.

30 N a jego te m a t pow stało wiele publikacji, zob. najnow szą z nich: B. T hiam , Ja k a a rlo - B a ta illes de résistan ce et stra tég ie m ilita ire de L a t D ior, D ak ar 2009.

31 „M uridijja” - to pierwsze bractw o sufickie, wywodzące się ze środow iska afrykańskie­ go. Posiada specyficzny c h a ra k te r lokalny, główne zasady, n a których się opiera to: modlitwa, praca i pokora.

n i s t r a c j ę k o l o n i a l n ą , z o s t a ł d e p o r t o w a n y d o M a y o m b e ( G a b o n ) , g d z ie p r z e b y w a ł o d 1 8 9 5 d o 1 9 0 2 r o k u . W l a t a c h 1 9 0 7 - 1 9 1 2 p r z e b y w a ł w M a u r e t a n i i . P o p o w r o ­ c ie m i e s z k a ł w D i o u r b e l ( B a o l) p o d s t a ł ą k o n t r o l ą w ła d z k o l o n i a l n y c h . M im o w s z y s t k o j e d n a k A h m a d o u B a m b a z w y c i ę ż y ł w n i e r ó w n e j w a l c e z k o l o n i z a t o ­ r a m i , z a c h o w u j ą c i u m a c n i a j ą c t o ż s a m o ś ć k u l t u r o w ą s e n e g a l s k i e g o n a r o d u . W 1 9 0 0 r. w s z y s t k i e k r ó l e s t w a , p o z a C a s a m a n c e , p o d d a ł y s i ę F r a n c j i . D a k a r , u t w o r z o n y w 1 8 5 7 r ., w r a z z S a n t L o u i s , G o r e e i R u f i s q u e b y ł z a r z ą ­ d z a n y j a k o f r a n c u s k a p o s i a d ł o ś ć o d 1 9 1 6 r o k u . W t y m c z a s i e m i s j o n a r z e , z n i e w i e l k i m p o w o d z e n i e m , r o z p o c z y n a j ą e w a n g e l i z a c j ę k r a i n S e r e r e i C a s a ­ m a n c e . „ N i e k t ó r e p o p u l a c j e , u z n a w a n e z a p r y m i t y w n e l u b p o l i t y c z n i e n i e z o r - g a n i z o w a n e , z a m i e s z k u j ą c e r e g i o n y z a l e s i o n e , a ż d o p o c z ą t k u w i e k u s t a w i a ł y s i l n y o p ó r . G d y b y n i e p r z e w a g a z b r o j n a n a d t u b y l c z y m i w o j o w n i k a m i , r e p r e ­ s je , a n a w e t m a s a k r a o r a z s y s t e m a t y c z n e w y k o r z y s t y w a n i e o d d z i a ł ó w s t r z e l ­ c ó w a f r y k a ń s k i c h , s t w o r z o n y c h p r z e z F a i d h e r b e ’a , F r a n c j a z p e w n o ś c i ą m i a ­ ł a b y p r o b l e m y z u t w o r z e n i e m i m p e r i u m t e j w i e l k o ś c i ”32. F a k t , ż e m u s i a n o m a s o w o u c i e k a ć s i ę d o p r z e m o c y , s i l n i e k o n t r a s t o w a ł z o f i c j a l n y m i k o l o n i a l n y m i p r z e m o w a m i , a s z c z e g ó l n i e z p a c y f i s t y c z n ą k o n ­ c e p c j ę f r a n c u s k i e j e k s p a n s j i , p r z e d s t a w i o n ą w o w y m c z a s i e p r z e z P a u l a L e r o y - B e a u l i e u ’a w j e g o d o k t r y n a l n y m d z i e l e O k o l o n i z a c j i u n o w o c z e s n y c h n a r o d ó w33. W e d le t e j k o n c e p c j i n i e t y l e „ c h o d z i ło o k o l o n i z a c j ę ( d r o g ą z m a ­ s o w a n e g o o s a d n i c t w a f r a n c u s k i e g o ) , i l e o u p o w s z e c h n i a n i e c y w i l i z a c j i z a p o ­ ś r e d n i c t w e m f r a n c u s k i e j t e c h n i k i i f r a n c u s k i e g o k a p i t a ł u , a t a k ż e z d o b y c ie n o w y c h r y n k ó w z b y t u o r a z m o r a l n e o d r o d z e n i e l u d n o ś c i ”34. N i e m n i e j j e d n a k , i n i c j u j ą c o s a d n i c t w o w k o l o n i i , F r a n c j a w i s t o c i e c h c i a ł a u r e g u l o w a ć „ p r o b l e m u b o g i c h w m e t r o p o l i a c h ”35. M e t r o p o l i a u s i ł o w a ­ ł a w ię c z n a l e ź ć s t a n o w i s k o , p o l e g a j ą c e j e d n o c z e ś n i e n a o b r o n i e f r a n c u s k i e g o i m p e r i u m k o l o n i a l n e g o i n a z m i n i m a l i z o w a n i u k o s z t ó w , p o n o s z o n y c h p r z e z F r a n c j ę . P o s t a n o w i o n o w ię c , ż e k a ż d a k o l o n i a b ę d z i e m i a ł a n i e z a l e ż n y b u ­ d ż e t , c o o z n a c z a ł o , ż e j e j w y d a t k i b ę d ą m u s i a ł y b y ć p o k r y w a n e z l o k a l n y c h p o d a t k ó w , s z c z e g ó l n i e z e s ł y n n e g o „ p o d a t k u p o g ł ó w n e g o ” , n a ł o ż o n e g o n a m i e j s c o w ą l u d n o ś ć . F r a n c u s k i a n t r o p o l o g , J e a n - P i e r r e D o z o n , o c e n i a , ż e „ to n a p o c z ą t k u r e a l i z m u f a i d h e r b i a ń s k i e g o I I I R e p u b l i k a u s t a n o w i ł a c a ł ą a d m i n i s t r a c j ę s w e ­ g o k o l o n i a l n e g o i m p e r i u m . Z j e d n e j s t r o n y , n i e z r e z y g n o w a ł a o f i c j a l n i e z a s y m i l a c j i , c o m o g ł o s t a n o w i ć z b y t d u ż e p r z e c i w s t a w i e n i e s i ę t e m u , co u w a ż a n o z a p e r s o n i f i k a c j ę f r a n c u s k i e j m i s j i c y w i l i z a c y j n e j . Z d r u g i e j s t r o n y , w y c i ą g n ę ł a w n i o s k i z d o ś w i a d c z e n i a z d o b y w c y S e n e g a l u , l e g a l i z u j ą c r ó ż n i c ę p o m i ę d z y k o l o n i z a t o r a m i i k o l o n i z o w a n y m i p o p r z e z u t w o r z e n i e « K o d e k s u tu b y l c z e g o » ( 1 8 8 7 ) ”36.

32 J-P. Dozon, op. cit., s. 127.

33 P. Leroy-Beaulieu, De la colon isation chez les p eu p les m odernes, P aryż 1874. 34 Zob. P. Leroy-Beaulieu, op. cit.

35 M. M am dani, op. cit., s. 120. 36 J-P. Dozon, op. cit., s. 135.

„ K o d e k s t u b y l c z y ” ( K o d e k s i n d y g e n a t u ) i p r a c a p r z y m u s o w a „ K o d e k s t u b y l c z y ” ( „ C o d e d e f i n d i g e n a t ”) - z o s t a ł w p r o w a d z o n y 2 8 c z e r w c a 1 8 8 1 r . 37 W 1 8 8 7 r. r z ą d f r a n c u s k i n a r z u c i ł g o w s z y s t k i m s w o i m k o l o n i o m . Z a p i s y t e g o k o d e k s u z m u s z a ł y t u b y l c ó w i r o b o t n i k ó w e m i g r a n t ó w d o p r a c y p r z y m u s o w e j , z a b r a n i a ł y p o d r ó ż o w a n i a n o c ą , w y m u s z a ł y r e k w i z y ­ c je , p o d a t k i p o g ł ó w n e ( o p ł a t y ) o d z a p a s ó w o r a z z a w i e r a ł y w i e l e i n n y c h r ó w ­ n i e p o n i ż a j ą c y c h ś r o d k ó w . C h o d z ił o o z b i ó r n i e o g r a n i c z o n y c h ś r o d k ó w , p r z e ­ z n a c z o n y c h d o w p r o w a d z e n i a tz w . d o b r e g o ł a d u k o l o n i a l n e g o , o p a r t e g o n a p r z y z n a n i u s o b i e p r z e z k o l o n i z a t o r ó w p r a w a d o n i e r ó w n e g o t r a k t o w a n i a i d o w y m i e r z a n i a s p r a w i e d l i w o ś c i . K o d e k s b y ł b e z p r z e r w y „ u l e p s z a n y ” w t a k i s p o s ó b , b y p r z y s t o s o w a ć i n t e r e s y k o l o n i z a t o r ó w d o „ r e a l i ó w d a n e g o k r a j u ” . W y r ó ż n i a ł d w i e k a t e g o r i e o b y w a t e l i f r a n c u s k i c h : p o c h o d z ą c y c h z m e t r o p o l i i o r a z p o d d a n y c h f r a n c u s k i c h , t j . A f r y k a n ó w , M a l g a s z y , A lg i e r c z y k ó w , A n t y l - c z y k ó w , M e l a n e z y j c z y k ó w i t p . , j a k r ó w n i e ż r o b o t n i k ó w n a p ł y w o w y c h . P o d d a ­ n i f r a n c u s c y , p o d l e g a j ą c y „ K o d e k s o w i t u b y l c z e m u ” b y l i p o z b a w i e n i w i ę k s z o ś c i s w o b ó d i p r a w p o l i t y c z n y c h , z a c h o w u j ą c j e d y n i e s t a t u s o s o b i s t y , p o c h o d z e n i a r e l i g i j n e g o l u b z w y c z a jo w e g o . „ K o d e k s t u b y l c z y ” s t w o r z y ł z a t e m d u a l i s t y c z n y s y s t e m , w k t ó r y m w y s t ę ­ p o w a l i z a r ó w n o o b y w a t e l e f r a n c u s c y , w t y m a s y m i l o w a n i A f r y k a n i e , k o r z y ­ s t a j ą c y z u s t a w R e p u b l i k i , j a k i o l b r z y m i a g r u p a t u b y l c ó w , k t ó r y c h p r z e d e w s z y s t k i m s a m a n a z w a o k r e ś l a ł a j a k o k l a s ę „ n i e - o b y w a t e l i ” . Ó w s y s t e m t w o ­ r z y ł k l a s ę , p o d l e g a j ą c ą s p e c j a l n y m p r z e p i s o m , w t y m m .i n . „ p r a c y p r z y m u s o ­ w e j”, z m u s z a j ą c e j m i e js c o w ą l u d n o ś ć d o d o s t a r c z a n i a r e g u l a r n e j i d a r m o w e j s iły r o b o c z e j d o p r a c d r o g o w y c h o r a z n i e k t ó r y c h z a d a ń p r y w a t n y c h . U s t a n o w i e n i e t e g o k o d e k s u w y n i k a ł o p r z e d e w s z y s t k i m z t r o s k i o to , a b y o l b r z y m i e a f r y k a ń ­ s k i e i m p e r i u m n i e w ie l e k o s z t o w a ł o m e t r o p o l ię , a b y k a ż d a k o l o n i a , k a ż d a f e d e r a ­ c j a w y p r a c o w a ł a ś r o d k i , s z c z e g ó l n ie p o p r z e z m o b i li z a c ję m i e js c o w e j s i ły ro b o c z e j. K o l e j n y m k o l o n i a l n y m a d m i n i s t r a t o r e m S e n e g a l u o r a z c a ł e j f e d e r a c j i F r a n c u s k i e j A f r y k i Z a c h o d n i e j ( A O F ) z o s t a ł M a u r i c e D e l a f o s s e 38. K o n t y n u u j ą c

37 L ista 27 przestępstw dotyczących indygenatu. Obejmowała m .in. następujące przestęp­ stwa: grom adzenie się bez zgody, poruszanie się n a teren ie gm iny bez dokum entów podróżnych, a k t lekceważący lub obraźliw y wobec przedstaw iciela w ładzy itp. Źródło: http://w ww .tem oigna- ges.re/lecode-de-l-indigenat-dans-1,12652.htm l [data odczytu: 11.11.10].

38 E.F.M. Delafosse (1870-1926) - francuski afry k an ista, a d m in istrato r kolonialny, etno­ log, lingw ista, nauczyciel i eseista. W 1894 r. rozpoczyna k arierę w adm inistracji kolonialnej jak o niższy u rzędnik 3 k lasy n a W ybrzeżu Kości Słoniowej. W 1897 r. w yrusza do sąsiedniej Liberii jak o konsul Francji. W 1899 r. pow raca n a Wybrzeże Kości Słoniowej, gdzie je s t odpo­ w iedzialny za wytyczenie granicy między tym krajem a G haną, wówczas kolonią brytyjską. W tym czasie poznał m łodą m ieszkankę W ybrzeża Kości Słoniowej, z k tó rą m iał 2 dzieci, które oficjalnie uznał. W 1907 r. żeni się w Boulogne-Billancourt z Alice H oudas i w raca do Paryża, gdzie w l. 1909-1915 w ykłada w Szkole Języków W schodnich i w Szkole Kolonialnej. W 1915 r., w sam ym środku I wojny światowej, zostaje m ianow any odpowiedzialnym za spraw y cywilne rząd u we Francuskiej Afryce Zachodniej (AOF) w D akarze, gdzie przebyw a z m ałżonką i dwoj­ giem ich dzieci. C ała rodzina opuszcza D ak ar 27 lutego 1918 r. N igdy więcej nie powrócił do Afryki. Źródło: http://fr.wikipedia.org/wiki/M aurice_D elafosse [d ata odczytu: 11.07.09].

p o l i t y k ę b a r o n a R o g e r a i F a i d h e r b e ’a , le c z n a m i a r ę i m p e r i u m , D e l a f o s s e s a m z r e a l i z o w a ł w i ę k s z ą c z ę ś ć s p i s u e t n o - l i n g w i s t y c z n e g o A O F . J a k o d y r e k ­ t o r u t w o r z o n e j p o I w o j n i e S z k o ł y K o l o n i a l n e j , o k a z a ł s i ę „ n a j l e p s z y m s p e c j a ­ l i s t ą ” i w y k ł a d o w c ą f r a n c u s k i m z z a k r e s u „ c y w i l i z a c j i n e g r o - a f r y k a ń s k i c h ”39. J a k o s p e c j a l i s t a u z n a ł , ż e f r a n c u s k a k o l o n i z a c j a n i e p o w i n n a p r o w a d z i ć d o a s y m i l a c j i , t z n . i n t e n s y w n i e p r z e k s z t a ł c a ć s p o ł e c z e ń s t w a a f r y k a ń s k i e , t w o ­ r z ą c m n i e j l u b b a r d z i e j z e p s u t e r e p l i k i ś w i a t a z a c h o d n i e g o . N a t o m i a s t n a l e ­ ż a ł o w y d o b y ć t k w i ą c e w n i c h b o g a c t w o . P o z a i c h o d m i e n n o ś c i ą , p o c z ą w s z y o d s p o ł e c z e ń s t w w o b r ę b i e p a ń s t w l u b t e ż r z ą d z o n y c h p r z e z p r z y w ó d c ó w , p o s p o ł e c z n o ś c i r z ą d z o n e p r z e z k l a n y r o d z i n n e , n a l e ż a ł o w y d o b y ć z n i c h w s p ó l ­ n e g o d u c h a i s p r a w i ć , a b y a d m i n i s t r a c j a , p o z o s t a j ą c w z g o d z ie z z a l e c e n i a m i r o z w o j u e k o n o m i c z n e g o , z r ó w n o w a ż y ł a s w o je d z i a ł a n i a w z a l e ż n o ś c i o d z r ó ż ­ n i c o w a n e g o ś w i a t a t u b y l c ó w 40. E r n e s t F r a n ç o i s M a u r i c e D e l a f o s s e , p o s t a ć u o s a b i a j ą c a f r a n c u s k i a f r y k a - n i z m i w p i s u j ą c a s i ę w „ d ł u g ą t r a d y c j ę p r z y j a ź n i ” w o b e c A f r y k a n ó w , z a p o ­ c z ą t k o w a n ą p r z e z o j c a G r é g o i r e , „ b r o n i ł s y s t e m u , w y p r a c o w a n e g o w i m i ę w z a j e m n y c h i n t e r e s ó w m e t r o p o l i i i l u d n o ś c i a f r y k a ń s k i e j , k t ó r y d z i ę k i n i e ­ k t ó r y m r e f o r m o m t w o r z y ł p r z e s t r z e ń d l a z a c h o w a n i a p e w n e j a f r y k a ń s k i e j a u t e n t y c z n o ś c i . P o t ę p i ł n a t o m i a s t s p o s ó b , w j a k i c z ę s t o w y k o r z y s t y w a n o „ K o ­ d e k s t u b y l c z y ” p r z e z n i e z b y t s u m i e n n y c h a d m i n i s t r a t o r ó w ”41. P o D e l a f o s s e , t a k ż e i n n i a d m i n i s t r a t o r z y - e t n o g r a f o w i e i w y k ł a d o w c y z e S z k o ł y K o l o n i a l n e j , t a c y j a k H e n r i L a b o u r e t 42, G e o r g e s H a r d y 43 c z y R o b e r t D e l a v i g n e t t e 44, „ w z m o c n i li i d e ę s t o w a r z y s z e n i o w ą , o p a r t ą n a » p o c z u c i u t u

-39 W.B. Cohen, E m pereu rs sa n s sceptre, Paryż 1973, s. 78-81. Por. M. Delafosse, Les C ivilisa tio n s disp a ru es. L es C ivilisa tio n s négro-africaines, Paryż 1925.

40 M. Delafosse, L ’Â m e nègre, P aryż 1922. 41 J-P. Dozon, op. cit., s. 138.

42 H en ri L abouret (1878-1958) - były gu b ern ato r kolonii, w ykładowca w Państwow ej Szkole Nowożytnych Języków W schodnich i w Szkole Kolonialnej. Źródło: http://www.webm an- de.net/langue/labouret_1934/tdm .htm l [d ata odczytu: 11.07.09].

43 Georges H ardy (1884-1972) - docent z zak resu h isto rii i geografii, był pierwszym inspektorem , a n astęp n ie d y rektorem ds. ośw iaty w AOF, d y rektorem Szkoły Kolonialnej w l. 1926-1933. Źródło: http://daf.archivesdefrance.culture.gouv.fr/sdx/ap/fiche.xsp?id= D A - FANCA0M 00AP_000000027&q=sdx_q0&n=10&x=rsimple.xsp [data odczytu: 11.07.09].

44 R obert D elavignette (1897-1976) - m ianow any w 1922 r. a d m in istrato rem kolonii w Nigrze, później w Górnej Wolcie. Zasadnicza część jego k a rie ry je s t zw iązana z Paryżem , gdzie pracow ał najpierw w agencji gospodarczej, później jak o zastępcy szefa g abinetu m in istra M ariu s M outet. W l. 1937-1945 był d y rek to rem Szkoły K olonialnej F ra n c ji zam orskiej. W l. 1946-1947 - w ysokim kom isarzem F rancji w K am erunie, n astęp n ie został m ianow any gubernatorem generalnym , a w 1947 r. - dyrektorem ds. politycznych w m inisterstw ie Francji zam orskiej. W l. 1951-1962 pow raca do szkoły ENFOM (Ecole N ationale de la F rance d ’O u tre­ m er) jak o wykładowca. Przez sześć la t zasiada w radzie ekonomicznej (1951-1958) i je s t prze­ wodniczącym B iura badawczego ds. rozwoju i produkcji rolniczej (BDPA). Ja k o członek Komisji ds. ochrony praw i wolności osobistych, tw orzy ra p o rt o sytuacji w A lgierii w 1957 r. Został również przewodniczącym A kadem ii n a u k obszarów zam orskich i francuskiego tow arzystw a h is to rii obszarów zam o rsk ich . Źródło: h ttp ://d af.arch iv esd efran ce.cu ltu re.g o u v .fr/sd x /ap /fi- che.xsp?id=D A FA N C A 0M 00A P_000000027& q=sdx_q0& n=10& x=rsim ple.xsp [d a ta odczytu: 11.07.09].