Nieuw leesboek voor R. K. volksscholen : naar den regelmatigen gang der aanschouwing ingericht et met menigvuldige houtgravures versierd. Cz. 2

NIEUW

l e e s b o e k

'

V O O R V O L K S S C H O L E N

NAAR OEN .REGEF.MATIGEN GANG DER A AN S C HO U W IN G INGERFCHT EN M E T ME NIGV UL DIGE HOU TGRAVURES VERSIERD

D O O R

F.-A. R O B Y N S

TWEEDE DEEL

I. Volden en weiden. II. Het bnseh. — III. De aarde. Delfctoffen. Wateren. — IV. De dampkring'. De kemel.

— V. De mensoh. God. Het vaderland.

LUIK

11. DESSA1N, DRUKKER EN UITGEVER

T R A P P É - S T R A A T , N “ 1

3 W 00-2: ■

» i c

l e e s b o e k

'

VOOR R. K. V O L K S S C H O L E N

NAAR DEN REG EL MA TI G EN GANG DER A ANS CHO UW IN G INGERtCHÜ1 KN M ET M ENI GVULDIGE HOUTGRAVURES VERSIERD

D O OR

P . - A . R 0 B Ï N 8

TWEEDE DEEL

I. Velden en weiden. — II. Het bosch. — III. De aarde. Delfstoffen. Wateren. — IV. Do dampkring. De hemel.

— V. De mensch. God. Het vaderland.

N I E U W E U I T G A V E

L U IK

H. DESSAIN, DRUKKER EN UITGEVER

I

5 1 9 2 0 2

Leodii, 12* Aprilis 1819.

f VICTOR JOS. Episc. Gerrkn. Vie-Gen.

Gedeponeerd. — Alle exemplaren dragen de naamteekening des Schrijvers.

Luik. — H. üessain. Drukker en Uitgever.

BIBLIOTEKA POLSKA

BK

1 0 5 0 BRUXELLES

INHOUD.

De, gewone g ed ich ten z i j n m e t een *, de za n g stu k je s m e te e n "[ geteekend

TWEEDE DEEL.

E ER ST E HOOFDSTUK. 29. De h o o io o g s t... 21 30. G i f t p l a n t e n ... 2^ 23 velden en w eid en. 31. V erv o lg ... ...

32. ' H el b ijtje en de h erd e rin . 25 1. t B u i t e n ... 1 33. De d o l l e k e r s ... id. 2 _{H et v e l d ...} 2 34. De h a a s... 26 3. De aarde ... 3 35. " De ja g e r en h e t haasje . 27 i . B ereiding des akkers ld. 36. De m o l ... id 5. ' Uw h a r t ... 5 37. De e g e l... 28 6. De v ro m e la n d b o u w e r . . id. 38. " De hond en de egel . . 29 7. t L an d b o u w er een eere- 39. De n a c h te g a a l... 30 ... id. 40. De le e u w e r ik ... id. 8. De w agen ... 6 41. ‘ H et sijs je ... 31 9. De g ra n e n ... id. 42. De in se c te n e te n d e vogels . 32 10. T a r w e ... 8 43 De k w ak k el... 33 11. R o g g e ... 44 H et p a trijz e n n e st. . id. 12. G erst. — H aver . . . . 9 45. ' H et kind d es velds. . . 34-13. ' K o r e n a r e n ... 10 46. De b i j ... 35 14. De g ro o te h alm en . . . id. 47. f B i j e n l i e d j e ... 38 15. De k o ren b lo em en . . . 11 48. De b ij en de vlieg . . . id. 16 De o o g s t ... 12 49. De s p in ... 37 Ï7. i ' O o g s t l i e d ... 13 50. Te r ü g b l i k e n r a n g s c h i k­ 38 18. H et v las... id. k i n g ... 19 De h en n ep ... 14 51. Z edespreuken en spreek­ 39 20. De tabak ... 15 w o o r d e n ... 21. De k l a v e r ... 1« 22. * De go ed e m a a ie r . . . 17 T W EED E HOOFDSTUK 23. De o n v ru c h tb a re ak k e r. . id 24 De m a lu w e . . . . , • 18 H E T B O S C H . 23. Terugbi.ik en rangschik­ 40 k i n g ... 19 52. ' De g ro e n e sta d . . . 26. De w e i d e ... id. 53. H et b o s c h ... 41 27. + Ou de w eide . . . ■ 20 54. B ezigheden d e r b o sc h b e -42 28. De g l i m w o r m . . . 21 w o n e r s ...

— IV — 5') se. S7. 5«. 59, eo. 61. 62 63 64. 35. 66. 67. 68 6 '. i 70. 71 7 i 73, 74 Dennen en sp a rre n . . De d enneboom . De e i k ... P ad d e sto e le n . . . . M o s ... f W o u d lied . . . . De d ie f in bel boscb. D e v o s ... De vos w o rd t gevangen. H et e e k h o o rn tje . . . ' De knaap en h e t eek h o o rn tje ... H et h e rt en de re e . . H et h e r t ... f De w ilte reebok . . De s p e c h t ... De m eezen . . . . ' De vogels o n tw ak en . De ad d er. — De n a te r. . Te r u g r u k e n r a n g s c h i k K I N G . . . Z eilesp reu ken

woorden . en spreek-42 44 id . 45 46 47 48 id. 4» 50 51 id. 53 id. 54 id. 55 56 id. 58 De jaargetijden. 75. De l e n t e ... 58 76 'D e m aand Mei . . . . 59 77. De z o m e r ... 60 78 f K oekoek... id. 79 De h e r f s t ...61 80. ' H et kind en de tre k v o ­ gels ... 62 81. f De h e r f s t ...id. 82. De w i n t e r ... 63 83 ' De sn e eu w m an . . . . 64 84 * M edelijden . . . 65 DERDE HOOFDSTUK. B E A A R D E . — D E L F S T O F F E N . W A T E R E N . 85 De b erg en . . . 86. ' Van de b erg en . 87. Daleu en v lak ten . 88. H eiden en polders 66 67 68 69 89. 'H e th e id e k r u id . . . 90. K usten, d u in e n , .-irand 91. -j- D uinlied . . . . 92. H et in w en d ig e d e r aarde 93. De m ijn en . . . . 94. ' De m ijn w e rk e r . . 95. Moed en zelfopoffering 90. V e r v o l g ... 97. Z and. — Klei . . . 98. S teen k o len . — T urf. —

Zw avel. . . . 99. E e rlijk h e id . 100. ' De tw ee h u iz e n . t Ot . K a lk - e n le is te e n . 102 De e d e lg e ste e n te n . 103. + T e v re d e n h e id . . 104. De m e ta le n . — G oud. — Z ilver . . . 105. IJz e r. — L ood . . . 106. T in. — K oper . . . 107. Het k eu k en zo u t. 108. De z o u tm ijn van W ie l i c z k a ... 109. W a t e r e n ... 110. De b e e k ... 111. S p elev aren . . . . 112. S tilsta a n d e w ateren 1 1 3 . ' H et d w aallich tje . 114. De zee. — E b b e en vloed 115 Je su s s tilt ee n e n storm 116. Het sc h ip . . . . 117. f De zee is d iep . . 118 De r e i g e r . . . . 119 De o o iev aar . 120. f De o o iev aar is w eei

k o m en . . . . 121. De k a rp e r . . . 122. V ervolg . . . . 123. De snoek . . . . 124. ‘ De jo n g e snoek . 135. De palin g . 126 De sla n g en de palin 127. De h a rin g . . . . 128. De k ab eljau w . . 129. 'O n r u s t ... 130. De kikvorsch . . 131. ' De kikvorsch . 132 O ntrouw . . . . 133. De o e ste r. — De m ossel 1 3 4 . D e s p o n s ... 69 70 id. 71 72 73 74 75 id 78 id 79 80 81 82 id. 8.3 84 id. 86 id. 87 88 id. 90 id. 91 id. 93 94 95 96 id. 97 id. 99 100 101 102 103 id. 104

1 3 5 . T e r u g e i . i k k n r a n g s c h i k -K I N G ... 105 136. De drie rijken der n atuur. 106 137. Zedespreuken en spreek­ w oorden ... 107 VIERDE HOOFDSTUK. D E D A M P K R I N G . — D E H E M E L 138. De lu c h t... 103 139. De w iu d ... 109 140. ' De vlieger... 110 141. Nevel. — Dauw. — W ol­

k e n ... 111 142. Hegen. -H a g e l.— Sneeuw .

_ — R ijm ... 112 143. ’ L andlied in den w in ter. 113 144. Het o nw eder . . . . i d. 143. God is de H eer. . . . 114 146. De regenboog . . . . 115 147. ‘ W at de reger, zegt . . id. 148.De a a rd b o l. . . . . 116 149. A antrekkingskracht der

aard e ... 117 150. ‘ Hoe hoog m ag wel de

hem el zijn . . . . 118 151. De z o n ... 119 152. De jaargetijden . . . id. 153. ‘ Z onneschijn . . . 121 154. De m a a n ... id. 155. De hond en de m aan . 122 156. De s t e r r e n ... id. 157. -j- A v o n d u u r . . . . 123 158. De ste rre n (v e rv o lg ). 125 159. De soldaat en d e v e r­ sc h ie te n d e s t e r r e n . . 126 160. •j- God in de n a tu u r . . id. 161. Zedespreuken en spreek­ w oorden ... 127 VIJFDE HOOFDSTUK D E M E N S C H . — C O D . L AN D H E T V A D E R -• 62. De menscb...128

Onze zinnon en zintnigen. 103. J l e t g e z ic h t. . . 104. D eelen van h el oog 465. ‘ H et b lin d e kind . 1G0. Hel g eh o o r . . . 167. D eelen van h e t oor 168 De re u k . . . . 169. De sm aak . . . 170. D eelen van den m out 171. H et gevoel . . . 172. + De v ijf zinnen . 1-29 130 131 132 133 id. 134 id. 136 id. Andere liehaamsdeelen. 173. Het hoofd . . . 174 . ' Drie p a a r en één. 175. De arm en en b anden 176. De v in g e r s . . . 177. ‘ De tw ist d e r v in g ers 178. D e b e e n e n . . . 170. De voelen . . . 180. * De b lin d e en d e la m e ... 181- O efening d es lich aam s 182. De v o e d in g e n spijsvt te rin g . . . . 183. De a d em h alin g . 184. De b lo ed o m lo o p . 183 B ew eging . . . 137 138 id. id. 139 140 14t 142 id. 143 141 id. 146 D e z ie l on h a r e v e r m o g e n s 186. H et verstan d 187. ‘ Mijne z ie l. 188. lie t gevoel 189. 190 191. 192. De wil Hel gew eten . ‘ V aderlijke . erm an in g

Z ed esp reu ke n e n spreek w o o rd en . . . . 193. G o d ... 194 Gods volm aaktheden 195. Onze p lich ten jeg en s

God. . . . 196. Aan God . . 197. De w are ch riste n 147 id . 148 id. 149 id. 150 131 152 153 id. 155

198 * G eloof, Hoop en Liefde 199. A vondgebed aan b o o rd . 200. K racht des g eb ed s. . . 201. * Salve R e g in a . . . . 202. De m o ed er e e n s m a rte ­ laars ... 203. Gods E ngelen . 204. Z e i s p r e u k e n en spreek-w oorden ... 205. V aderland en vader­ lan d sliefd e . . . . 162 206. ' G eboortegrond . . . 164 207. Slag van G roeningen . . 165 208. K apitein d ’Assas . . . 166 2 0 9 .' Den V aderlande . . . 167 160

LEESBOEK

V O O R V O L K S S C H O L E N

TW EED E DEEL.

In veld, bosch en wei, Op zonnige bergen

Of bloeiende hei 1 De vorsch kwakt en ploddert

in ’t nat van den vliet, De leeuwrik stijgt opwaart,

De musch piept in ’trie t .

Waar ’t oog zich ook wende ’t Is pracht en genot, ’t Is vreugde, ’t is leven ;

(leb dank, goede God !

9 . — H e l veld

Het veld is de uitgestrektheid vrijen grond, welke buiten 3teden en dorpen ligt. De lucht is in het veld frisch; men adem t er m et volle longen, en het oog kan onverhinderd ronddwalen tot in het verste verschiet. Hier vertoont hetveld een wijde v la k te ; daar biedt het een bochtig dal ; verder verheft het zich tot heuvels, en breede karwegen en kronke­ lende voetpaden doorkruisen het in alle richtingen. Het veld is in vele landen of akkers afgedeeld, waarop allerlei gewas­ sen aangekweekt worden, als tarw e, rogge, gerst, spelt, boekweit, klaver, aardappelen, erw ten, beeten, tabak, hop, sloorzaad, enz. W anneer des zomers al deze vruchten in vollen wasdom zijn, is de aanblik des velds w aarlijk verruk­ kend. Heerlijk vooral is het gezicht van rijpe korenakkers, als een zachte wind de halm en ingolvende beweging brengt. Na den oogst, als de korenakkers van hunne vruchten ont­ bloot zijn, steken de groene klaver- er. beetenlanden zeer liefelijk af op de eentonige grijze tin t der stoppelvelden. Talrijke kudden van schapen en hoornvee vervullen dan het veld, en grazen de klaverlanden kaal, of plukken uit de stop­ pelen het fijne gras, dat de zeis des landm ans gespaard heeft.— Vele vogels houden zich uitsluitend in het veld op, zooals de patrijs, de kwakkel, de leeuwerik, de korenm usch, de kw ikstaart, enz. Ook ziet men er den schüchteren haas in snellen loon over de akkers heen vluchten.

VELDEN EN WEIDEN. 3

3 — D e aard«.

Wij verstaan hier door aarde de bovenste grondlaag, waarin de meeste planten kiem en en groeien. W anneer aarde m et w ater doortrokken is, heeft zij een bruinachtige of ganseh zwarte kleur. In drogen toestand is zij grijs of w itachtig; dan laat zij zich to t poeder wrijven, w aarin men steeds kleine steendeeltjes voelt. Als stof kleeft zij aan onze kleederen en schoenen, w anneer wij hij droog weder w an­ delen gaan. De aarde, w aarin de boer zaait en plant, is uit verscheidene stoffen sam engesteld. lie t gewichtigste bestand­ deel is de plantaarde, ook teelaarde geheeten. Deze ontstaal hoofdzakelijk uit de verrotting van plantendeelen of over­ blijfselen van dieren, die zich m et de aarde verm engen en er in vergaan. Om vruchtbaar te zijn, moet de akker een aanzienlijke hoeveelheid plantaarde bevatten ; hij m ag ech­ ter ook verscheidene andere stoffen niet m issen, zooals leem,

kalk en zand. Heeft het leem in den bodem eens akkers de

overhand, dan noem t m en dezen een leemgrond; bevat de bodem veel kalk, dan heet m en hem een balkgrond; bestaat hij hoofdzakelijk uit zand, dan draagt h ij den naam van

zandgrond. Men verbetert slechte akkers, als m en e r de

noodige stoffen bijvoegt, welke ontbreken of in te geringe hoeveelheid voorhanden zijn. Mergel en kalk worden veel ter verbetering der gronden aangew end; doch w at de aarde bijzonder vruchtbaar m aakt, zijn de eigenlijke meststoffen. Hoe m eer m est een landbouw er op zijnen akker brengen kan, hoe schooner vruchten hij zal inzam elen.

4 . — B e r e id in g d es akkers.

Eer het land tot het kweeken van allerlei vruchten ge­ schikt zij, moet het verscheidene bewerkingen ondergaan. De eerste bew erking, die na de bem esting in ’t voorjaar

ver-richt w ordt, is het ploegen. Reeds in den herfst heeftde landm an het veld omgezet, ten einde het land te zuiveren en de benedenlaag des bodems aan den invloed der zon, der lucht en des w aters bloot te stellen. De grond is thans diep

4 KKRSTB HOOFDSTUK.

van vocht doordrongen , sneeuw en regen hebben hem in den herfst- en w intertijd overvloedig g ed ren k t; er is dus geen gevaar m eer, dat bij te spoedig dor worde. De zon zal nog wel de oppervlakte uitdrogen ; m aar wijl de aarde goed doorw erkt is, zal zij ook des te gretiger het regenw ater in ­ slorpen. Als h et land geploegd is, trekt de landbouw er door

hetzelve nog eenige diepe voren, die open zullen blijven, om het overvloedige regenw ater af te leid en . Eindelijk w ordt de akker bezaaid. De zaaier strooit het zaad m et de hand uit, terw ijl hij het land op- en neergaat. Het zaad w ordt vervol­ gens m et de egge ondergedaan. Bleve b et bloot liggen, dan zou bet verdorren of van de vogels opgepikt w orden. Ge­ woonlijk w ordt nog de m ulle bodem m et de rol vastgedrnkt. Als nu de landm an deze werken verricht heeft, verm ag hij

verder rot h et gedijen zijns akkers zeer w einig; God moet regen en zonneschijn verleenen, opdat het zaad kieme en vruchten voortbrenge.

5 . — Uw hart. Uw hart, mijn kind, is ook een akker,

Duld er geen woekerkruid ; Bewerk, bezaai, verzorg dien wakker,

Gods zegen blijft niet uit. ©. - H e vrom e Inndbouw'er. (t)

Een vrome landbouwer bezorgde in het voorjaar zijnen akker; hij mestte, ploegde, zaaide en egde. Als alles gedaan was, nam hij zijnen hoed af, blikte met volle betrouwen ten hemel, en sprak : « Mijn God, ik heb het mijne gedaan, doe nu ook net uwe!» En de goede God zond ten rechten tijde regen en milden dauw, beider weder en zonneschijn. Hij keerde van dezen akker droogte en watervloeden, onweêr en hagel, en verleende den landbouwer een overvloedigen oogst.

Aan Godes zegen Is alles gelegen.

7. — Usindbouw'er een e e r e n a a n . (2) De landbouw' is een edel werk :

Wie met de boeren spot, Begrijpt het nut huns arbeids niet,

Zoo ’n held is waarlijk bot. De boer, in ’t zweet zijns aangezichts,

Verschaft een ieder brood ;

Hij bouwt het veld. — Waar’ hij er niet, Dan leed’ men hongersnood.

VELDEN EN WEIDEN. 5

(1) U it H einisch.

Begrijpt gij nu, waarom elkeen Den boer hoogachten moet ? Geen land toch is er, of het wordt

Door zijne vlijt gevoed. 8 . — U e w a g e n

Jaar in ja a r u it gebruikt de landm an, nevens ploeg en egge, ook eenen wagen. Hij spant zijne paarden voor den

disselboom, grijpt dan de lijn, en vooruit! Als de landbou­

wer graan of stroo vervoeren wil, plaatst hij op elke zijde van zijnen wagen een groote ladder ; wil hij echter licht uitvallende veldvruchten laden, dan zet hij op zijn voertuig breedc planken, die m et elkander eene groote kist vorm en. Zeer snel gaat het m et den boerenwagen wel niet, w ant hij is zwaar en plomp gebouwd. De wagen heeft vier wielen, welke m et ijzeren hoepels belegd zijn. Binnen in het wiel staan de speeken, die op de dom ingeplant zijn, en de velgen van het wiel ondersteunen. De wielen draaien om eene as, die ze twee aan twee verbindt. De wagen wordt gewoonlijk door twee paarden getrokken ; is echter de last, dien men te vervoeren heeft, zeer zwaar, of zijn de wegen slecht, dan spant m en wel eens w er en zelfs vijf paarden voor den wagen.

De kar is een voertuig m et twee wielen, waarvoor door­ gaans een enkel paard of een os gespannen wordt.

9 . — U e granen.

O n d erd en naam van granen verstaat m en tarw e, rogge, gerst, spelt, haver, enz. Deze planten zijn zeer eenvoudig van maaksel. Zij hebben geen bonte bloesems en geen schoon gevorm d blad. Uit het vezelig wortelbosje schiet een

halm. Deze is hol, rond, kaal, glad, en heeft verscheidene knoopen. De knoopen m aken, dat de halm beter recht staat,

en niet zoo licht door den wind knoop ontspringt een smal blad,

VELDEN EN WEIDEN. ^

geknakt wordt. Aan eiken dat eerst den halm ganscb om v at, en hooger op im m er kleiner wordt Aan den top van den halm vormt zicli eene

aar. In de aar ontw ikke­

len zich de graankorrels, nadat de plant gebloeid heeft. De korrels liggen in doppen, w aarvan de buitenste zeer licht zijn en gem akkelijk losgaan.

Deze lichte doppen

noem t m en kaf. Aan vele graandoppen staan haarvorm ige verleng- sels, die stijf en zeer puntig zijn. De droge halm en geven het stroo. De granen behooren ge­ wis onder de nuttigste gewassen, die de goede God geschapen h e e ft; zij leveren het bijzon­ derste voedsel der m enschen, en worden daarom in alle streken der aarde geteeld.

De familie der Graangewassen (graminées) bevat eene menigte planten, waaronder onze granen eene voorname plaats bekleeden. Tot deze familie behooren ook al de grassoorten onzer weiden, en verder de mafs (Turksche tarwe), het suikerriet, de rijst, enz.

8 EERSTE HOOFliSTUK.

IO . - We tarw e.

De gewone tarw e wordt in den herfst gezaaid. Zij schiet alsdan ook nog uit, en blijftden w inter door onder de sneeuw staan, zonder echter te groeien. In het voorjaar herneem t zij h aren wasdom, en bereikt ten laatste m eer dan eenen m eter hoogte. De aren kom en in Mei te v o o rsch ijn ; zij zijn dik, bijna vierkantig,en krijgen van tw intig tot dertig korrels. De tarwe rijp t in de m aand A ugustus; alsdan verdort de halm, en de schoone eironde graantjes krijgen een goudgele kleur. De tarw e levert een zeer fijn m eel, w aarvan wittebrood en fijn gebak gem aakt w ordt. Men gebruikt de tarw e ook tot het brouw en van bier en het stoken van brandew ijn. Dit graan eischt een zw aren, zeer vruchtbaren grond, en kan daarom n iet overa I gekweekt wor­ den.

De zom erlarwe wordt na den w inter ge­ zaaid. Zij groeit niet zoo hoog als de win­ tertarw e, en geeft zooveel opbrengst n iet; zij is echter kostbaar in zulke jaren, als de w intertarw e komt te m islukken.

1 1 . — K o ^ g e

De rogge onderscheidt zich door haar hooge halm en en haar lange, platte en baardige aren. De bladeren der rogge zijn niet zoo breed als die der tarw e, m aar wor­ den gewoonlijk langer. De aren vormen zich in April of Mei, en bloeien eenige weken later. De korrels hebben een vale, Rogge grauwe kleur, en zijn dun en puntig. Dit graan gedijt best in lichte gronden; het w eerstaat zeer goed

aan de guurheid des w inters, en is eerder rijp dan de tarwe. Van roggem eel m aakt m en een sm akelijk brood, dat b ru in ­ achtig van kleur is, en in vele streken h et voornaam ste voed­ sel der w erkende klassen uitm aakt. E r w ordt ook veel rogge gebruikt om er genever van te stoken. Het roggestroo is lang en t a a i ; m en kan het daarom bezigen tot het dekken van huizen en tot h et vlechten van korfjes en andere voor­ werpen.

In de aren der rogge ziet m en soms lange zwartachtige korrels, die naar buiten groeien, en den vorm van eenen vogelklauw aannem en. Deze korrels zijn vergiftig.

1 3 . — O erst. — H aver.

De gerst w ordt in de lente op het veld gezaaid. E r is ook gerst, die in den herfst gezaaid w ordt, en den w inter door­ staat; deze noem t m en wintergerst. Dit graan bereikt een m indere hoogte dan tarw e of koren. De aren hebben ge­ woonlijk m aar twee rijen korrels, en aan ieder korrel zit een h aar, dat ongeveer een v inger lang wordt. Men gebruikt de gerst m eest voor h et v e e ; ook kan m en er goed bier van m aken. Gerste- en roggem eel ondereen gem engd geven een smakelijk brood.

De haver verschilt vooral hierdoor van de andere graan­ soorten, dat zij geen eigenlijke aar heeft, m aar in zooge­ zegde pluimen groeit. De korrels zijn m et steeltjes aan het boveneinde van den halm gehecht, en hangen daardoor vrij ian elkander neder. De haver w ordt in sommige stréken zoo hoog als de tarw e, en geeft een groote opbrengst. Zij wordt m eest als paardenvoeder gebruikt. In noordelijke landen m aakt m en er ook brood van, dat echter niet zeer smakelijk is. De landlieden gebruiken de haverdoppen weJ eens om er wagen kussens mede te vullen.

EERSTE HOOFDSTEK.

1 3 . — lio r e n a r e u . (1) Korentje, dat er zoo weeldrig wast! Hoe zijn uw halmen zoo dun en zoo spichtig? ’k Zie ze daar ginder wel dubbel zoo wichtig. Schoon er hun lengte niet half bij u past. Toch staat ge lekker in ’t kleiige land, En ’t is daar ginder meest altemaal zand. 'k Vrees als de landheer zijn koren vergaart, Dat hij niet eens u tot schooven laat binden, Dat hij maarstroo en maar sprieten zal vinden,

JTakker en ’t oogsten en ’t dorschen onwaard. Niet oin te worden tot nutteloos stroo, Hadt, ge die plek in dat akkertje zoo. Korentje, dat er zoo weelderig wast 1 Mochten toch velen uit dorpen en steden ’t Paadje hier langs uwen akker betreden ;

Licht dat uw voorbeeld op enkelen past: lk, voor het minste, dat staat bij me vast, Zal er aan denken, hoe weeldrig ge wast.

IS . — Ite g r « « le halm en.

Een landman ging met zijnen zoon naar het veld, om te zien, oi het koren bijna rijp was. « Zie toch eens die groote halmen daar, > sprak het kind, « hoe zij het hoofd in de hoogte steken ! Dat zullen gewis de voornaamste zijn; de andere, die zich voor hen schijnen te buigen, zijn, denk ik, veel geringer. »

De vader plukte een paar aren af, en sprak : t Eenvoudig kind ! beschouw eens wel deze aar, welke haren kop zoo trotsch verhief; is zij niet gansch ledig? De andere, echter, wetke ootmoedig nederboog, is vol van de schoonste korrels, »

( 1 ) J . P . H e i j e .

TELDEN EN WEIDEN. 11

l å . — jute korenbloem en. (1)

goede Hod heeft in zijne schepping overal het aangenam e niet het nuttige gepaard. Tusschen de hal­ m en der goudgele akkers strooit hij roode en blauwe bloemen, die het oog beko­ ren en het harte verblijden. Gaarne spelen de kinderen m et de lieve korenbloemen, en vlechten er mooie kran­ sen van. Zij mogen althans ook niet vergeten deze bloe­ men aandacht ig te beschou­ w en, en na te gaan, hoe kunstig en fijn de Heer ze gevorm d heeft. Iedere bloem iS op zich een kleine ruiker, uit m enigvuldige bloempjes samengesteld, B etracht n u het kogelvor- mige korfje, w aarin de bloempjes vastzitten : het is gevormd vati enkel blaadjes, die op elkander liggen gelijk de leien van een dak. Deze blaadjes zijn groenachtig, en hebben bruine randen, m et franjes voorzien. Rondom den boord van het korfje zijn de grootste bloem en geplaatst: hemelsblauwe trechtertjes m et vijf lobben van boven. In h et m idden lig­ gen, dicht ineengedrongen, kleinere, violette bloempjes, eenvoudige kelkjes, m et vijf smalle spitsen. Het bloem

korfje staat op den top van een donkergroenen stengel, en wiegelt bevallig in de w arm e zomerlucht.

— H e oogst.

De oogst is voor de landlieden een tijd van zwaren arbeid, m aar ook een tijd van vreugde. Vroeg in den m orgen, nog eer de zon opkom t, trek t de boer m et de m aaiers naar bet veld. De zicht w ordt gewet, en de blanke halm en vallen ruischend neder onder de slagen der vlijtige werklieden. Achter de m aaiers volgen de m eiden, die h et neergevelde graan verzam elen en in scliooven binden. De schooven wor­ den in rijen gezet, en intusschen gaat de arbeid im m er druk voort, ondanks de brandende h itte, die m enigen zweet­ droppel van het voorhoofd der werklieden op den bodem doet nedervallen. Maar z ie ! ginder kom t een wagen aanrol­ len, die het droge graan naar de schuur brengen moet. Met lange vorken steken de knechten de scl iooven op den wagen, en vertrekken m et hu n n en last, om nog verscheidene m alen voor den avond w eder te kom en. Eindelijk wordt het laatste graan in g e h a a ld ; dan is h et feest op de hoeve. Groene tw ij­ gen sieren den w agen, en bovenop steekt een grootekrans, w aarvan de bonte linten lustig in de avondlucht fladderen. De knapen des landm ans begeleiden h et voertuig, en ver­ w elkom en m et een luid vreugdegeroep de m oeder, de kleinere broeders en zusters, die hen te gem oet kom en. De zw aar geladen wagen zwenkt eindelijk de poort der opene schuur b innen, en dan volgt een vroolijk m aal, door de zorgen der m oeder bereid, en w aaraan zich geheel het huisgezin nederzet. De brave m an vergeet niet bij deze ge­ legenheid zijn dankgebed te stieren tot Hem , die een zoc overvloedigen zegen aan zijne akkers verleende.

VEMEN EN WEIDEN. 1 3

1 7 . — O o g stlied . (1) De dag is aangesneld,

Op! kindren, op! naar ’t veld ! Ziet ginds de sikklen blinken : De gouden aren zinken,

En vallen met geweld.

Hier ruischt de zeis in ’t graan ; Geen halmpje blijft meer staan. Welk leven, welk gewemel, Zoo ver de blauwe hemel

Het vorschend oog laat gaan ! De zon straalt gloeiend heet, De maaier hijgt en zweet; Maar koele windjes spelen, Die hem het voorhoofd streelen,

Dat de arbeid dropplen deed. I S . - l i e t vlas.

De vlasplant heeft een fijnen, getakten stengel, m et lansvormige bladeren. Zij krijgt schoone, hemelsblauwe bloempjes, die den akker een schilderachtig aanzicn geven. Deze bloempjes ontluiken in d e n m orgenstond, en bloeien elk niet langer dan één dag. Als de bloem verdord is, ont­ w ikkelt zich uit deze een bolletje, dat tien zaadjes bevat. Dit zaad noem t m en lijnzaad. Lijnzaad is platrond, en glinsterend bru in ; Vlasplant. m en perst er olie u it, die door de schilders gebruikt w ordt. Deze olie is w einig voor de lam p geschikt,

1 4 EERSTE HOOFDSTEK.

om dat zij onder het branden w alm t, en een onaangenam en geur verspreidt. De stengel der vlasplant is bedekt m et lijne, doch zeer sterke vezels, w aarvan m en garen spint, en vervolgens lijnw aad, batist of kanten m aakt. Daar de vezels zeer vast aan den stengel kleven, m oet h et vlas geroot wor­ den ; daarna w ordt h et gebraakt en gehekeld, zoodat ten laatste de weefbare stof gansch zuiver is.

Het Vlas is het grondbeeld eener plantenfamilie, Vlasachtigen y/lmées) gelieeten. l)eze familie bevat slechts één gewas van belang, ramelijk het vlas, dat van in de hoogste oudheid is verbouwd ge­ lvorden.

in den bloeitijd bedw elm end. Door de bloeiende toppen der Versehe plant m et boter en w ater te laten koken, bekomen

Deze weefbare en olieach­ tige plant is oorspronkelijk uit A.zië, doch wordt sinds lang in Europa verbouwd. Zij heeft een eenvoudigen stengel, die de hoogte van anderhalven m eter bereikt, en handvormige bladeren heeft,dit is te zeggen, bladeren m et diepe verdeelin- gen, die geplaatst zijn gelijk de vingers van de hand. Zij bloeit in Juni of Juli. Het sap der hennepplant is vergiftig en slaapverw ekkend; ook is de geur der hennepvelden vooral

Hennep.

de Oostersche volkeren den haschisch, waarvan de dronken- m akende eigenschappen bijzonder groot zijn. De hennep w ordt schier op dezelfde wijze bew erkt als h et vlas. De weefbare stof is echter dikker en sterker, en w ordt gebruikt om g ra flin n e n , vischnetten, goede koorden, enz. te maken. Het zaad dient to t voedsel aan vogels, die in de kooi ge­ houden worden, en om h et hofgevogelte te m esten; het geeft eene olie, die m en in de lam p brandt, en die ook in de verf- en in de zeepbereiding gebruikt w ordt. De koek, die na de uitpersing der olie overblijft, dient om zw ijnen en hoornbeesten te vetten.

VELDEN EN W EIDEN. 4 5

De Hennep is het grondbeeld der dennepachtigen (cannabinées). Kenmerken: vijf kelkblaadjes, vijf meeldraden, groenachtige, kleine bloemen, die zich in mannelijke en vrouwelijke onderschei­ den, de eerste dragende de meeldraden, de andere den stamper: het zijn éénsiachtige planten. De mannelijke plant verdort vóór de vrouwelijke, die het zaad voortbrengt.

Deze familie bevat twee voormame gewassen: de hennep en de hop. De Hennepachtigen verschillen weinig van de Netelachtigen (urti- cées;, waaronder zij zelfs dikwijls gerangschikt worden, en waarvan de Netel het grondbeeld is. Onder de Netelachtigen worden thans ook begrepen de olm en de moerheziehoom.

9 0 . - I»- tabak.

De tabak is een eenjarige plant. Zij w ordt in de lente gezaaid, en later op rijen verpoot. Als de aarde vruchtbaar is, krijgt de tabaksplant een aanzienlijken omvang. Zij schiet eerst een grooten bos van breede bladeren, en later verheft zich uit het midden dezer bladeren een stengel, waaraan wit achtige, trechtervorm ige bloemen komen, m et purper- of rozekleurige randen. De bladeren der tabak zijn harig, m aisch, kleverig op het gevoel, en hebben een leelijken

16

geur. Deze geur kom t voort vaN een sterk vergif, dat de plant bevat, en den naam van nicotine draagt. Als de blade­ ren gedroogd zijn, verliezen zij ten deele deze vergiftige zelfstandigheid. De tabak wordt gesnuifd, gerookt en gekauwd Het veelvuldig gebruik van ta­ bak is schadelijk voor de ge­ zondheid, en kan zelfs de ver­ standsverm ogens , vooral het geheugen, verzw akken.

9 1 . — H e k l a v e r .

De klaver is een voedergewas, vooral kenbaar aan hare blade­ ren , die drie aan drie op een steeltje bij elkander staan. Zij wordt gezaaid voor h et vee, dat e r zeer gretig n aar is. Gedroogde klaver, of klav erh o o i, is een allerbeste w intervoeder. Er zijn

Tabak. verscheidene soorten van klaver,

doch slechts drie worden hier te lande algem een verbouwd, nam elijk, de gewone klaver, de witte klaver en de inkarnaat-

klaver. De gewone klaver, ook tamme klaver geheeten,

krijgt rozekleurige bloem en,en schiet een tam elijk langen, sappigenstengel.Z ij kan tw ee- of driem aal ’s ja a rs gemaaid worden. De witte of wilde klaver, ook schapenklaver gehee­ ten, om dat de schapen er veel op w eiden, blijft klein, doch schiet gedurig u it, nadat ze afgegraasd is. Zij krijgt witte bloempjes, die door de bijen vlijtig bezocht w orden. De inkarnaat, die m en ook Fransche en Spaansche klaver noem t, is bet vroegste aller voedergewassen. Hare bloemen

zijn bloedrood, en hebben den vorm van dikke, stompe aren. Deze klaver schiet niet weder uit, als zij eens gemaaid i s ; haar hooi is slecht, en daarom w ordt de inkarnaat zelden gedroogd.

De klaver heeft twee erge vijanden, die zich te haren koste voeden, en dus zorgvuldig m oeten gekeerd wor­ den, nam elijk, h e t vilt- of garenkruid, een draadvorm ige zuigplant zonder bladeren, en de zom er wortel of honger erkenlijk aan zijn stijve, rosbruine stam m en.

8 Ä . — Mc g o e d e m aaier. (1)

Vroeg ging een maaier maaien in ’t veld de groene klee : (2) Daar kwam hij met zijn zeisen vlak op een nest, o wee ! In ’t nestje lagen voglon, och arm 1 zoo naakt en bloot. O, konden zij nu vliegon 1 0, waren zij maar grootl De maaier maaide zachtjes thans om de kleinen rond, En droeg de klaver ver ze van waar het nestje stond. En de oude voglen kwamen, en vlogen dan weer voort, En spijsden hunne jongskens nu verder ongestoord. En als hun wiekjes groeiden, vertrok het teedre kroost: Dit was voor onzen maaier voorwaar een zoete troost.

3 3 — Mc onvruchtbare akker.

Twee gebroeders hadden van hunnen grootoom een slechten, rotsachtigen grond geërfd. Zij verdeelden dien onder elkander, doch de oudste liet zijn deel onbebouwd liggen. « Waarlijk, • zeide hij tot zijn broeder, «ik zou uitzinnig zijnjindiendk hier in het dorp bleef, om dien ondankbaren grond te bewerken. Ik trek liever naar de stad, waar men zoo licht fortuin kan maken. » De andere broe­ der keurde dit ontwerp af. Hij bebouwde zijn erfgoed vlijtig, en

VELDEN EN WEIDEN. 1 7

(1) Uit Haesters overgedicbt. (R.) (2) Klee^klaver.

verbeterde bet in weinig tijds zoozeer, dat hij meteen talrijk gezin van de opbrengst des akkers heerlijk bestaan kon.

Vele jaren waren vervlogen sedert het vertrek van zijn oudsten broeder, en nooit had bij eenige tijding van hem ontvangen, toen op eenen avond een arme landlooper, mol lompen bedekt, bij onzen dorpeling kwam aankloppen. Het was de fortuinzoeker, die, na van stad tot stad gezworven te hebben, slechts de armoede gevonden had, en zich nu gelukkig achtte door zijn broeder uit medelijden opgenornen te worden.

9 1 . — II <■ m alu w e

Op goede gronden, vooral langs de wegen en op onbe­ bouwde plaatsen, treft m en dikwijls eene plant aan, die de kinderen goed kennen, en die zij * kaasjeskruid » noemen, om dat de vrucht, welke eetbaar is, inderdaad den vorm van een klein plat kaasje heeft.H et is de zoo nuttige maluwe. E r zijn vooral drie soorten van m aluwe, die h ier in het land groeien, de groote, de kleine en de welriekende. De groote maluwe heeft rechtstaande stengels en groote pu r­ perkleurige bloemen ; de kleine, met. ronde bladeren, heeft liggende stengels en bleekroode, bijna w itte bloempjes. Al de deelen der maluwe geven, als m en ze in w ater kookt, een w eekm akend,verzachtend vocht, dat in de geneeskunde zoowel voor m enschen als voor dieren benuttigd wordt. De bloemen zijn goed voor de b o rst; zij worden ais thee en siroop in verkoudheden en ontsteking der adem halingsor­ ganen aangew end. In sommige landen, zooals in China on Egypte, worden de bladeren der m aluw e als moes bereid en gegeten.

I S EEHSTE HOOFDSTUK.

l)e Maluwe is het grondbeeld van de familie der Maluwachtigen (malvacées). Kenmerken dezer familie : vijfbladerige kelk, met een anderkelkje ; bloemkroon van vijf bladeren, aan den teen een

VELDEN EN WEIDEN 1 9

weinig vergroeid.Onbepaald getal helmstijltjes, met hunne draden, tot eene soort van kolom vereenigd, welke de stampers draagt. De doosvormige vrucht bevat vele ringswijs geplaatste zaden.

Tot de inlandsche Maluwachtigen behoort de heemstwortel, en tot de uitlandsche de cacao- en de katoenboom.

2 5 — TERUGBLIK EN RANGSCHIKKING. Wij hebben, de velden doorloopende, vele planten leeren kennen, die wij tot hiertoe nog niet hadden aangetroffen.

'/iij kunnen gevoeglijk gerangschikt worden als volgt : Voedselplanten: de tarw e, de rogge, de gerst, enz. Weefbare planten : het vlas, de hennep.

Nijverheidsgeioassen : de tabak (de hop). Voedergewassen : de klaver (de spurrie). Geneeskundige planten : de maluwe.

Veldbloemen : de korenbloem (de kam ille, de nigelle). Woekerplanten : het viltkruid, de zomerwortel.

Opzichtens de plantenkunde hebben wij onderscheiden :

1“ Graangewassen (graminées): de onderscheidene graansoorten (de maïs, het suikerriet, de rijst, de grassoorten).

2° Vlasachtigen (liniaeées) : het vlas.

3" Hennepachtigen (cannabinées) : de hennep, de hop.

4° Netelachtigen (urticées): de netel (de olm, de moerbezieboom). 5" Maluwachtigen (malvacées) : de maluw (de heemstwortel, de cacaoboom, de katoenboom).

311. — H e w eid e.

De weide is een grasland. Eene weide, die m et vrucht­ boom en beplant is, draagt den naam van boomgaard. De boomgaard is gewoonlijk m et eene haag of een paalwerk om sloten; hij ligt in de nabijheid d er boerderijen, en dienl om er het vee in te drijven. Een beemd is eene weide, welk« doorgaans vochtia is, en w aarin geene vruchtboomen

staan. Om den afloop van h et w ater te vergem akkelijken, graaft m en slootenin de beem den. In h e t schoone jaargetijde is de weide zeer prachtig: m enigvuldige bloempjes van aller­ lei kleur en maaksel, als m adelieven, sleutelbloem en, n a r­ cissen, goudsbloempjes en viooltjes prijken dan in het gras W eldra schiet ook h et gras zelf zijne stengels omhoog, en in dit bosch van halm en en bloesems leven en tie ren allerlei diertjes. Daar gonzen de bijen, dansen de m uggen, sjirpen de krekels, en zweven de vlinders van bloem tot b lo e m ; bet grascbm uscbje piept in den doornestruik, de nachtegaal kweelt zijn lied in h et loover, en droom end staat de reiger aan den oever der beek. Op de w eiden hebben ook de kin­ deren veel p r e t : daar vlechten zich de m eisjes kransen van le n teb lo em en ; daar vervolgen de knapen de schitterende v lin d e rs; daar vangen zij kevers, en kam pen tegen wespen sn m uggen. In de m aand Juli w ordt het gras der beemden afgemaaid, en heeft de hooioogst plaats. Schiet daarna het gras nog w eelderig op, dan kan de weide in Septem ber w eder gem aaid w orden. Dit tweede gras noem t m en toemaat of nagras.

167. — © p de w eid e. (1) Veel duizenden van bloemen

Staan op de groene w ei; 'k Kan ze alle niet beschouwen.

Doch wou ze heel voor mij. Had ik nu duizend oogen,

Dan zag ik ze altem a a l; Had ik nu duizend handen,

De weide plukte ik kaal.

2 0 EERSTE HOOFDSTEK.

Dan ijlde ik ganscli beladen Naar mijne moeder heen, En bracht haar duizend meien

Van bloemen groot en klcen. Elk bloempje knikt mij legen,

Als wilde ’t met mij mee; ’k Neem slechts een madeliefje,

En draag dit weg, hoezee! 2 $ . — i l e glim w o rm . (1)

Een glimworm, zijnen glans onbewust, zat in het maische gras nener weide. Langzaam sluipt eene afzichtelijke padde uit het mos, en spuwt haar venijn naar den worm. — « Wat heb ik u toch misdaan?» vroeg deze. — « EiI » antwoordt het ondier, « waarom glanst gij ? «

ï ! > — D e hooioogst.

De zon is nauwelijks boven den gezichteinder gestegen, of de m aaiers begeven zich n aar den beem d, dragende op hunnen rug de gewette zeis. Zij plaatsen zich achter elkan­ der, en m aaien het gras in rijen zoo kort aan den grond weg, dat de weide als geschoren voorkomt, ’s Anderendaags verspreiden zich de m eiden in den beem d, en w erpen m et rieken en vorken het afgemaaide gras uiteen ; daarna verzam elen zij het in bedden, welke gedurig gekeerd en omgezet w orden. Intusschen m aakt de schroeiende zon het gras vaal en dor. Tegen den avond zetten het de hooiers op hoopen, om h et den volgenden m orgen weer u it te werpen en in bedden te spreiden. Als h e t hooi geheel droog is, wordt h e t op groote m ijten gezet, en blijft alzoo staan, fotdat de boer den tijd vindt om h et naar huis te brengen. Dan kom t hij m et de kar of den w agen; een werkman

VELDEN EN WEIDEN.

steekt m et een lange vork het hooi op, een andere laadt het. Is de vracht groot, dan wordt er een persboom over gespannen, opdat er onderwege niets afvalle. Om h et hooi in te halen, kiest de landbouw er een helderen, zonnigen dag; w ant indien het voeder vochtig w erd, zou het in de schuur of op den hooitas beschim m elen en gansch bederven. In vochtige jare n gebeurt h e t wel eens, dat het hooi, half droog ingehaald, ten gevolge eener hevige gisting in b rand geraakt, ofwel dat de hooistapel, zonder wel eigenlijk in vlam te slaan, een sm eulend v u u r onder­ gaat, d a te r de hoeveelheid van m erkelijk v erm indert en de hoedanigheid zeer verslecht. Dit nadeel is vooral te duchten m et toem aat, die, in Septem ber gehooid, niet genoeg door de zon is verdord geworden.

JEO — 4>il'lplunlen. (1)

< Ziet, mijne kleinen, » zeide een vader tot zijne kinderen, * hier heb ik eenige giftplanten, die bij ons groeien, en die ik u » wil leeren kennen, opdat gij er u voor zoudt kunnen wachten. > —■ « Wat is dit voor eene plant, vader? » vroeg de kleine Maria, i Het is de zwarte nachtschade. Zij wast op het veld, in de tuinen en tusschen de hagen; zij heeft den vorm van een boompje, en riekt slecht. Van haar witte, stervormige bloempjes komen zwarte bessen voort, pas zoo dik als eene erwt.,

« Dit hier is het bilsenkruid. Men vindt het langs de wegen en akkers. Het heeft een leelijken reuk. Zijne bladeren zijn wollig, en al de deelen der plant zijn met haartjes bewassen. De bloemen zijn vuilgeel, in het midden roodachtig of paars. De vrucht heeft de dikte van een kleinen eikel, en den vorm van een drinkglas met een deksel. Als d e plant rijp is, springt dit deksel af, en laat de

2 2 EERSTE HOOFDSTDE.

taadkorrels zien die, evenals het kruid en de wortel, zeer ver­ giftig zijn. ,

—« Vader,» sprak nu het oudste zoon­ tje, « hoe heet toch deze schoone blauwe bloem,die aan de ach­ terzijde een schoen­ tje draagt ? »

— «Dat is de storm­

hoed, mijn kind. Zie,

hoe aardig dit bloem­ pje gemaakt is : als men den schoen weg­ trekt, zitten daar, zou men zeggen , twee blauwe of groengele duifjes.«

VELDEN EN WEIDEN. 2 3

3 1 . — Vervolg. — « Vader,» vroeg het. kind verder, «hoe heet dit gewas dan, met zijn lelievor-

•Bilsenkruid. mige bloemen ? >

— « Dit is de gewone doornappel. In de kastanjeachtige, met stekels bezette vrucht zitten zwarte zaadkorrels. Deze plant groeit in °'erlommerde, onbebouwde plaatsen en aan den oever van vele beken. Zij is zier vergiftig. »

— « 0 1 u riep de kleine Ferdinand,hier is eene plant,die ik ken. Dit is toch wel peterselie, en deze behoort niet tot de giftplanten ? » — « Neen, dit is de kleine scheerling, ook hondspelerselie gehee- ten. Hij wast vaak onder de ware peterselie, en heeft er veel

gelijk-beid mede; zijne bladeren, echter, zijn kleiner en glad; en als men ze tusschen de vingeren wrijft, geven zij een walgelijken reuk. Nog kenlijker is de gevlekte scheerling of dollekervel. Deze is veel groote: • dan de vorige, en heeft aan steel en bladeren bruin roode vlekken. De vergiftigste is de waterscheerling ; men vindt dien aan de uevcrt der beken en in moerassige plaatsen. >

2 * EERSTE HOOFDSTUK.

D o o r n a p p e l .

— « Maar, vader, bemerkten de kinderen, « wie zon toch zoo’n eelijae zaken eten? '

— «Inderdaad, > antwoordde de vader; ook gebeurt het niet dik­ wijls, dat zich groote lieden door het gebruiken dezer planten ver­ giftigen ; doch er zijn kinderen, die alles willen proeven, wat zij niet kennen, en deze moeten dan soms hunne onvoorzichtigheid duur beknopen. *

3 8 — H e l b ijlje en ile herderin. (1) Een klein bijtje gonsde en vloog Vlijtig heen en weer, en zoog Zoetigheid uit alle bloemen.

« Bijlje, il spreekt de herderin, Die het opmerkt in zijn drift, « Menig bloempje heeft toch gift, E n gij zuigt u f ' alle Lloemen ? # — «Ja, # zegt h^<, « o herderin, Maar het gift laat ik er in. »

3 3 . — l>e dollrker*. (2)

Een vader wandelde met zijne twee kinde­ ren, een knaap en een meisje, door een bosch,en de kinderen vermaakten zich met aardbeziën te pluk­ ken, die langs den weg en onder het hout groeiden. Plotseling lieten zij een luid vreugdegesch ree u w hooren.De vader ging naar hen toe, om te vernemen, wat zij ge­ vonden hadden. Hij zag nu, dat ieder kind eenige schoone vruch­ ten in de hand droeg, die veel op kersen ge­ leken, en dat zij ge- Doileter».

(1) P. T ro ch , n a a r h e t H oogduitsch. (2) V ertelling van K rum m acher.

reed waren deze in den mond te steken. De vader nam hun de kersen af, wierp ze op den grond, en vertrapte ze voor hunne oogen. Nu morden de beide kinderen, en zagen den vader wee­ moedig aan. Deze echter zweeg, en ging verder. — «Vader,» vroe­ gen de kinderen eindelijk, «hoe kondet gij toch die schoone vruchten vertreden en onze vreugde storen ? » — « Lieve kleinen, » antwoordde de vader, « haddet gij deze vruchten opgegeten, gij zoudt er beiden van gestorven zijn. Het waren dollekersen, een doodelijk vergif.»

Nu zagen de kinderen beschaamd voor zich neder, en spraken : « Beste vader, waarom zeidet gij ons dit al dadelijk niet? Wij zou­ den u dan door ons morren niet bedroefd hebben 1 >

: t i — D e haas.

De haas leeft in de velden en wouden. Zijn haar is b ru in ­ grauw , w at bleeker onder den buik. Hij heeft een dikken kop, groote uitpuilende oogen en zeer lange ooren. Zijne pooten zijn m et klauwen gewapend. De achterpooten zijn veel langer dan de voorste ; daarom ook springt bij m eer dan bij gaat. In de aarde k rabt bij een kuiltje, dat m en zijn

leger noem t, en w aarin hij zich legt om te rusten. De haas heeft van voren aan ieder kakebeen twee scherpe snijtanden; de hondstanden ontbreken. Zijne kakebeenen bewegen zich. van voren naar achter, om te kunnen knagen : de haas is een

k n a a g d i e r . Des w inters, als de sneeuw ligt, en hem zijn

gewoon voedsel ontbreekt, knaagt hij wel eens de schors van jonge hoornen af. De natuurlijke vijanden van den haas zijn de hond, de vos en de wezel. Deze laatste verrast hem in h e t leger, b ijt hem den nek stuk, en zuigt zijn bloed uit. Daar de haas een lekker w ild is, w ordt hij door de jagers geschoten of m et hazew inden gevangen. Zijn pels gebruikt m en om er vilt van te m aken.

VELDEN ER WEIDEN.

3 5 . — D e ja g e r en het h aasje. (1)

Een haasje zit verdoken in ’t bosch,

Met de ooren opgestoken : Hosch! hosch l)e jager richt zijn slappen naar ’t hout, Om ’t haasje te betrappen. Houd! houd 1 Daar krijgt hij zijnen snaphaan ! — 0 wee I — Loop, haasje, loop nu rap aan !.. . He! hel Daar hoor ik ’t buskruit knallen : pif! pafl En in het bosch weerschallen. ver af.

Nog zit de haas te duiken — 0 nood!

Daar midden in de struiken, als dood. De jager werpt zijn wapen in ’t gras,

En loopt het haasje rapen al ras.

Doch als hij ’t in wil steken, zij n buit, Hoor toch, wat rare streken : t springl uit. Hop 1 hop! ’t is in de weide, zoo vrij ; Hop! hop! 't is op de heide, E i! ei 1 De jager ziet het strijken — Hosch 1 hosch En staat beschaamd te kijken in ’t, bosch.

34». — D e m ol. (2)

De mol heeft een korten rolvorm igen rom p, een kleinen staa rt en een vooruitstekende snuit, zijne oogen en ooren zijn u iterst klein. Zijn voorste pooten gelijken

( t) Dieffenbach n a g e d ic h t. Ut). IS') A. D uhois.

op handjes, w aarvan de palm en naar buiten gekeerd zijn. Zijn fluweelachtig pelsje is z w a r t; m en v indt echter ook witte, lichtgele en zelfs bonte m ollen. De mol w ordt alge­ meen zeer ongunstig beoordeeld. De landbouw er beschouwt hem als een verw oester en een vijand. Zeker is het, dat hij de eenjarige veldgewassen en m oeskruiden veel schade toe­ brengt, om dat hij h unne w ortelen loswoelt, of zelfs bij het delven zijner gaanderijen a f b ijt; m aar in weiden en bos- schen is hij w aarlijk dienstig. De mol houdt zich bijna onophoudelijk bezig m et h e t vergrooten zijner uitgestrekte gangen en h et verzadigen van zijn schrikkelijken e e tlu s t; gedurig is hij op zoek naar pieren, witte w orm en, duizend- beenen, enz. De spitsm uizen, m uizen of hagedissen, die in zine gaanderijen verdolen, worden zijne prooi. De mol be­ hoort tot de insectenetende zoogdieren. Hij delft m et een w onderbare snelheid. De opgewroete aarde brengt hij m et zijnen rug n aar boven, en vorm t alzoo kleine heuveltjes, « molshoopen » geheeten. In een dier heuveltjes maakt hij aan den eenen k an t zijn leger, en aan den anderen kant zijn nest.

De egel is een weerloos en nuttig dier, dat m en wel eens in de weiden aantreft. Eenvou­ dige lieden verze­ keren, dat hij al­ daar achter da koeien sluipt, om hunne melk u it te zuigen. Geloof (5 achter niet ; de egel voedt zich m et m uizen, slakken, keVgrs, worm en en ander

2 8 EEHSTE HOOFDSTUK.

ongedierte, dat hij m et zijn snuit en zijn sterke nagels uit de aarde ophaalt. Men rangschikt hem , m et den m ol, onder de insecteneters. Het is gewoonlijk des nachts, dat de egel zijn voedsel z o e k t; bij dag rust hij m eest, als een bol ineen­ gerold, op h et mos of onder den stam van een ouden boom. De egel kan niet snel loopen. Zijn korte pootjes, alsook zijn snuit, zijn blauw achtig van kleur. Zijn lijf is m et stekels bewassen, uitgezonderd onder den buik. Als hij zich ineen- rolt, staan al die puntige stekels overeind, en dienen hem tot bescherm ing tegen zijne vijanden ; de honden, welke hem pogen te vatten, vluchten weldra m et bebloeden muil henen. De egel slaapt geheel den w inter in zijn hol. Zijn vleesch is eetbaar. Men houdt hem soms in de tuinen, waar hij een groote hoeveelheid ongedierte wegvangt.

Alhoewel de egelgeene schade doet, en integendeel groote diensten aan den landbouw bewijst, w ordt hij nochtans door de m enschen vervolgd, en door de kinderen soms op allerlei wijze gem arteld.

Volg d it gedrag niet n a; het is alleen te verontschuldigen bij hen, die nopens de hoedanigheden dezes diers in dwaling verheeren.

! I 8 . — l l e hond en de e g e l. (1) Hond : Egel, daar 1 hoort ge ’t? straks krijg ik u vast.! Egel: Hondje, daarl ’k vrees niet,hoe hard gij ook bast 1 Hond : Zeg toch, onnooz’le, hoe zoudtgij u weren ! Egel : Kom maar 1 ik zal het u dadelijk leeren;

Menige dwaaskop reeds vatte mij aan, Maar ’t is hun allen zeer euvel gegaan. Ras greep de hond onzen egel bij ’t lijf— — « Ai 1 wat een stekels, zoo scherp en zoo stijf! > Kreet hij vergramd; « dat en doet mij geen goed: ’t Dringt door het vel, dat mijn mond er van bloedt. »

VELDEN EN WEIDEN. 29

J t l KERSTE HOOFDSTUK.

Hondje liep henen met hangenden staart; Egel bleef zitten, gansch kalm en bedaard.

3 9 . — D e n ach tegaal.

Deze vogel is gewis de meest gevierde onder alle zang. vogels. Men herkent hem aan zijn grauwe pluim en en zijn logge vlucht. Hij voedt zich m et m iereneieren en insecten, en bewijst alzoo een w aren dienst aan den landbouw. Bij het einde van April bevindt hij zich op de plaats, die hij vroe­ ger bewoond heeft, en laat dan zijn liefelijk gezang, vooral des m orgens en des avonds, w eerklinken. Omstreeks Sint­ ja n zingt hij -niet m eer, alhoewel hij eerst in Septem ber onze gewesten verlaat. De nachtegaal m aakt een kunsteloos nest van droge bladeren en paardenhaar. Hij woont h et liefst in looverboschjes, op den ran d van een vlietend water. De nabijheid der m enschen schijnt hij eer te zoeken dan te vluchten ; doch deze vertrouw elijkheid komt hem dikwijls duur te staan, daar sommige lieden, ondanks het verbod der wet, hiervan gebruik m aken om hefw te vangen. Een jonge nachtegaal gew ent zich nog al licht aan de kooi, m aar een oude kan in de gevangenschap zijne vrijheid niet vergeten, en sterft doorgaans van verdriet. Menschen, die een gevoelig h a rt hebben, laten deze lieve diertjes onge­ stoord, des te m eer daar de plaats, welke eenm aal door de nachtegalen verlaten is, in ’t vervolg m aar zelden m eer door hen bewoond w ordt.

4 0 . — O e leeu w erik .

De leeuwerik is helderbruin, m et zwarte vlekken, en heeft soms een kuifje op den kop. Zijn onderlijf is w itgrauw , ijne borst b ru in en blauw gevlekt. Hij nestelt in k lav erlan - en korenakkers. Zijn nest bouwt hij van droge gras­

je s in een kuiltje op den grond. Zijn voedsel bestaat ■■ntjes, insecten en maische toppen van jong gras.

Om te zingen, verheft hij zich in de lucht, en sty g t soms zoo hoog, dat hij enkel als een zwart puntje aan h et oog voorkomt. Hij blijft daar boven lang op dezelfde plaats zweven, en tiereliert vroo- lijk zijn aangenaam lied. Dan daalt en stijgt hij af­ wisselend, en schiet ten laatste plotseling, m et saam- gedrukten staart,op de aarde neder. Hij vindt altijd zijn nestje terug, doch vliegt er niet recht n aar toe, als wilde hij het voor zijne vijanden verborgen houden. De meeste leeuweriken trekken in den herfst n aar w arm ere landen, en worden dan op hunnen doortocht m aar al te veel gevangen.

4 1 . - H et sijsje . (I) In het boschken zong een sijsje; O, wat was de vogel blij ! Heele dagen ging zijn wijsje : Ik ben vroolijk, ik ben vrij 1 Pieter heeft het beest gevangen,

Het gesloten in de kooi, In de kamer dan gehangen, En gezegd : « Nu zing maar mooi I i Maar het sijsje kon niet zingen, Want het had te veel verdriet; En het dier tot vreugde dwingen,

— Dat, wel, konde Pieter niet. y

/

U ) J- A. VaD D i'oogenbroeck.

VULDEN EN WEIDEN. 31

Daarom liet hij weer het sijsje Vliegen. — O, wat was het blij : Ileele dagen klonk zijn w'ijsje :

i Vivat! ik ben weder vrij ! > Wilt ge, dat de vogels leven, Die door hunnen fraaien zang Alle menschen vreugde geven Sluit ze niet in een gevang; baat ze nestien, eiürs broeien, Jongen kweeken stil en vrij; Wil u niet met hen bemoeien, Vogels zijn in ’t wild maar blij. •å£. — U e in secte n eten d e vogels. (1)

Een dorpje was schier geheel met wel beplante boomgaarden omgeven. De vruchtboomen bloeiden en geurden in de lente, dat het een lust was. Op hunne takken en in de heggen rondom nestel­ den allerlei lieve vogeltjes, en in den herfst waren al de boomen rijkelijk met appelen en peren beladen. Doch eenmaal gingen eenige booze knapen de nestjes storen en rooven. Nu trokken de vogels langzamerhand geheel uit de streek weg; men hoorde in de tuinen en weiden geen vink noch sijsje meer ; het werd er gansch stil en treurig. De schadelijke rupsen, echter, die zoo menigvuldig door de vogelen weggevangen worden, nameD de overhand, en vraten bladeren en bloesems af. De boomen stonden zoo kaal als midden in den winter; en de booze knapen, die anders lekker fruit in overvloed hadden, kregen niet éénen appel meer te eten. Dit was de verdiende straf.

Rooft gij der voglen nest of ei, Hun lied verstomt in tuin en wei; Bescherm den vogel steeds, mijn kind, Die ’t schaadlijk ougediert’ verslindt.

3 2 EEKSTE HOOFDSTUK.

VELDEN EN W E I D E N . 3 3

4 3 . — U e kw akkel.

De kwakkel behoort tot de hoenderachtige vogels. Zij heeft, evenals al de andere vogels dezer soort, korte, a f­

geronde vleugeh; een stompen, gebogen snavel; sterke pooten, mei vier teenen, w aarvan er één naar achter staat, en hooger dan de andere. De vederen

van h aar bovenlijf zijn geel gestreept, de andere zijn bruin ot' ros. De kwakkel leeft graag in korenvelden, alw aar zij zich m et zaadjes en m iereneieren voedt. Hare stem is onder den naam van kwakkelslag bekend. De landm an wil, dat deze slag b e te e k e n t: « buk den r u g ! buk den r u g ! » hetgeen vooral in den oogst eene goede aanbeveling is. De kwakkel maakt, evenals de leeuwerik, haar nest van droge halm pjes, en plaatst h et op den grond in een kuiltje. Het wijfje legt van acht tot veertien eieren. De opvoeding der jongen kost de oude kwakkel w einig m oeite, daar deze loopen kunnen, zoodra zij uit h et ei zijn, en de oude vergezellen, om voedsel te zoeken. Aan h e t einde van Septem ber trekt de kwakkel u it onze streken weg, en gaat in w arm ere landen overwin­ teren. Als deze tijd gekom en is, bem erkt m en bij kwakkels, die in de kooi gehouden worden, eene groote o n ru s t; zij springen en loopen zoolang rond, totdat zij van verm oeienis nedervallen.

4 4 . — H e t patrijzeiinest. (1)

Op een korenakker, in de nabijheid van een woud, vonden twee knapen een patrijzennest, en het gelukte hun de moeder, die op de eieren zat,te vangen. — «Gij,» zegde de oudste der twee knapen tot den anderen, < neem de eieren, ik zal de hen nemen. De eieren

zijn immers zooveel waard als de hen ? » — « Indien het zoo is, > antwoordde de kleine, < geef mij dan de hen, en houd gij de eieren! » — Hierop vingen zij aan te twisten, en kregen elkaar aan ’t eind bij de haren. Doch gedurende de worsteling ontkwam den grootstede patrijshen, en de kleine trapte de eieren stuk.

Nu hadden ze beiden niets, en zeiden tot elkander: « Vader heeft toch gelijk : het is beter met het ei tevreden te zijn, dan elkander om

de hen in de haren te vliegen. »

'15- — Met kind des veld*. (1) Kind van het veld! uw kleine voet Treedt over de aardbes rood en zoet; Ik volg u, om ’t gebloemt’ te zien, Dat meest behaagt aan nijvre liên ; Den struik, waarop de lijster kweelt, Wen ze aan haar jongskens voedsel deelt;

Het hol, beneên de braam gewroet, Waann de haas zijn kleinen voedt; De beek der wei, de koele bron, Waar ’t vischje spartelt in de zon; Het nestje, waar de vink in broeit, Dat met den boom schijnt meegegroeid. Kind van het veld! als ’t jonge hoen Zie ik u hupplen in het groen ; Blij als de vogel, die zijn vlucht Het eerst beproeft op lentelucht: Hel als het zonlicht, opgegaan Bij ’t luide kraaien van den haan : Nu loopend, springend in de streek, Nu vischjes vangend in de beek, Nu draaiend als een wiel gezwind, Nu de echo’s wekkend in den wind. Onthoud, kindlief, onthoud wel, dat Gezondheid is geluk en schat.

3 4 EERSTE HOOFDSTUK

TELDEN EN WEIDEN. 3 5

4 6 . - D e bij.

W anneer m en op een schoonen zomerdag een klaverland nadert, dat in vollen bloei is, ziet men honderden bijen, die gonzend van de eene bloem tot de andere vlie­ gen. Met h a a r klein trompje zui­ gen zij den honig uit de bloem en, en brengen dien naar huis. Regenachtig w eder is h aar on­ gunstig ; dan worden hare vleugelen nat, zij kunnen niet m eer vliegen, en kom en om. Een korf is hare woning. Daar binnen hebben zij m enigvuldige zeskantige celletjes van was gebouwd, w aarin jonge bijen zitten of honig opgegaard wordt. Des w inters leven de bijen van den honig, dien zij in den zomer verzam eld hebben ; de overtollige w ordt haar door den bijm an afgenomen. In eenen korf zijn somtijds van vijftien to t tw intig duizend bijen. Deze talrijke fami­ lie wordt beheerscht door eene koningin of m oederbij. Zijn er twee koninginnen in eenen korf,dan m oet eene van beide w ijk en ; zij vertrekt echter niet alleen, m aar neem t ook een deel der andere bijen m et z ic h : dit noem t m en zwerm en. De jonge zwerm w ordt door den bijm an in een ledigen kor/ gedaan, en vorm t een nieuwen stok. De bijen, die m et de koningin eenen stok uitm aken, bestaan u it tweederlei so o rt: de werkbijen en de hommels. De werkbijen zijn de kleinste en talrijk ste; zij verzam elen het was en den honig, en zijn m et een angel gewapend. De hom m els hebben geen angel, en zijn een derde grooter dan de w erkbijen. De bij behoort, evenals de wesp, de kever, de vlinder, de vlieg, de mug, enz., tot de gevleugelde insecten.

3 6 ÏWKEDB HOOFDSTUK..

4 7 . — ISij«ïiili«“dje. (1) Brom, brom, brom ! bijtje, brom hier om!

Ei ! wil toch voor mij niet schromen, Vlieg maar vrij op kruid en boomen. Brom, brom, brom ! bijtje, brom hier om.l Brom, brom, brom ! bijtje, brom hier om I

Zoek in boompjes, zoek in knopjes Zoete kruimels, zoete dropjes. Brom, brom, brom I bijtje, brom hier om 1 Brom, brom, brom ! bijtje, brom hier om ! Draag den buit, zoo recht verworven, Blij naar huis, en vul uw korven. Brom, brom, brom! bijtje, hrom hier om! Brom, brom, brom ! bijtje, brom hier om!

Zij, die ’t altaar waslicht schenken, Zullen dankbaar u gedenken. Brom, brom, brom! bijtje, brom hier om 1 Brom, brom, brom ! bijtje, brom hier om 1

Waart gij niet, waar ging men zoeken Pepernoten, honigkoeken ?

Brom, brom, brom ! bijtje, brom hier om 1 4 8 . — D e bij en de v lieg . (2)

Eene bij zag eens eene vlieg naast baren korf. — « Wat komt gij hier maken?» sprak ze woedend; «schaamt ge u niet, vuig ongedierte,u met de koninginnen der lucht te vermengen?»— «Gij hebt gelijk,» antwoordde de vlieg koelbloedig, « het is altoos dom een zoo toornig volk als het uwe te naderen. <i — «Geen volk is

(1) N aar HoffmanB v. F allersleb en ( h .) — Uk k l e i n e Z an o k r, n ' 28.

wijzer dan wij, > hernam de bij ; « wij alleen hebben wetten en een w'el ingericht gemeenebest; wij leven van het sap van welrie­ kende bloemen en maken lekkeren honig, zoo zoet als goden­ drank.... Weg van hier, leelijke vlieg, die niets kunt dan dom­ melen, en op vuilnis aast 1 > — « Wij leven gelijk wij kunnen,» antwoordde de vlieg! « armoede is geene ondeugd, maar gram. schap is er eene. Gij maakt zoeten honig, maar uw hart blijft bitter ; gij zijt wijs in uwe wetten, maar driftig in uw gedrag; uw toorn, die uwe vijanden kwetst, veroorzaakt uw eigen dood, en uw dwaze wreedheid berokkent u zelven het meeste kwaad. Het is beter min schitterende hoedanigheden en wat meer bedaardheid te bezitten. »

VELDEN EN WEIDEN. 3 7

4 0 . — !Se spin.

De spin verschilt hierin vooral van de insecten, dat ham fop niet van het borststuk onderscheiden is ; haar achterlijf

is meest harig en g e stree p t; vier paar poolen dienen haar ter beweging. TIare oogen zijn glad en enkel. Men kent voornamelijk de web- of huisspin, de loopende spin of hooi­

wagen, de springende spin en de waterspin. De gemeenste

is de w eb- of huisspin. De buik der spin biedt zes hob- beltjes aan, w aarin een vocht besloten is, dat door de aanraking der lucht stijf w ordt, en zijdeachtige draden voortbrengt. Met deze draden omwikkelt zij hare eieren, en vorm t het rag, dat haar tot net verstrekt, om de insecten te vangen, w aarm ede zij zich voedt. Soms leveren de spinnen elkander hardnekkige gevechten. De spin is het grondbceld eener klasse van dieren, die m en daarom

spinachtigen noem t. Tot dezelve behooren de schorpioen,

welke doodelijke steken toebrengt, en de m ijt, wel bekend om de schade,die zij aan pelsen en wollen kleederen doet.

De insecten en spinachtigen worden onder den gem eenen naam van g e l e d e d i k k e n aangeduid. Tot de gelede dieren

behooren ook de duizend poolers en de schaaldieren.

5 0 — TERUG BLIK EN RANGSCHIKKING. De dieren, waarover wij in dit hoofdstuk gelezen hebben, zijn zoogdieren, vogels en gelede dieren. Bij elke afdeeling heeft m en onderverdeelingen, a l s :

Zo o g d i e r e n :

Knaagdieren: de haas. het konijn, de rat. Insecteneters : de mol (de spitsm uis, de egel).

Vo g e l s :

Zangvogels : de nachtegaal, de leeuwerik (de vink, het

»ijsje).

Hoenderachtige vogels : de kwakkel (de patrijs).

Ge l e d e d i e r e n.

Insecten: de bij (de kever, de vlieg, de mier). Spinachtigen : de spin, de schorpioen, de m ijt.

5 8 . —Z e d e s p r e u k e n e n s p r e e k w o o r d e n .

Het slechtste rad van eenen wagen kraakt het hardst. — Men moet den wagen vóór de paarden niet spannen. — Ik houd den voerm an voor geleerd, die wel o p e n g e wegen keert. — W ie distels zaait, zal geene druiven oogsten. —■ W ie spreekt, zaait; wie hoort, m aait. — Van de klaver naar de hiczcn loopen.— Zijn korentje groen ete n .— Iem and het gras vóór de voeten w egm aaien.— Met onwillige honden is het slecht hazen vangen.— Vele honden zijn des hazen dood. — Geeft God h et haasje, dan geeft hij ook het graasje. — De veeren m aken den vogel niet. — Vogels van dezelfde plui­ m en vliegen gaarne sam en. — Beter één vogel in de hand dan tien in de lucht. — Men moet niet wallen vliegen, eer m en veeren heeft. — W aar de wesp doorvliegt, daar blijft de m ug in hangen. — Een arend vangt geene vliegen. — Gelijk de m ug rond de kaars dansen. — Iem and honig om den m ond strijken. — W ie honig likken wil, m oet lijden, dat hem de bijen steken.

Waar ’t bijtje suiker vindt, juist uit dat eigen kruid, Daar zuigt de vuige spin vergiftig voedsel u it:

Zuig overal den besten zin, Gelijk de bij, niet als de spin.

Een jong hondeken leert springen, Een jong vogelken leert zingen,

Een jonge papegaai leert menschenpraat; Maar als men oud is, is ’t te laat.

4 0 TW EED E HOOFDSTUK.

T W E E D E HOOFDSTUK.

5 « . - I»e g roen e stad (1) Ik weet een mooie groene stad, Met huizen groen gelijk een blad, Met vele huizen, groot en kleen ; Zeg, willen wij er binnentreên ? Langs hare wegen breed en wijd, Daar bloeien bloempjes te allen tijd;