View of Przyczynek do historii „archaizmu podhalańskiego“

P R Z Y C Z Y N E K DO H IS T O R II „ A R C H A IZ M U P O D H A L A Ń S K IE G O "

W pracy pt. „Z e studiów nad polszczyzną X V w . " 1) sta­ rałem się w ykazać, że daw niej palatalne spółgłoski szczelino­ w e i zw arto-szczelinow e ś ż c dż c dz jeszcze w X V w . b y w a ły m iękkie oraz że w y m o w a sin ziskać, charakteryzująca d zisiej­ szy dialekt podhalański, m ogła b yć w łaściw a n iektórym dia­ lektom staropolskim nie znającym m azurzenia ~).

W niniejszej pracy podnoszę tę samą kw estię, opieram się jednak na m ateriale późniejszym , bo na drukach z początku X V I w.

O m ów ienie m ateriału zaczynam od inkunabułu z roku 1529, przedrukowanego przez J. B y s t r o n i ą w S K J V (1894) s. 445 nn., zaw ierającego ż y w o ty św iętych A lek sego i Eustachiusza. Druk ten w ys ze d ł spod prasy S zarffen berga w K rakow ie. Dalsze zab ytki to: Ż y w o t św. A n n y (r. 1530), Psałterz K ra kow ski (r. 1532), B i e l s k i e g o Ż y w o ty filo z o ­ fów (U n gler 1535), M i e c h c w ; i y P o ls k ie w ypisanie S a r-

m acji (U n gler 1535) i A n d r z e j a G l a b e r a z K o b y ­ l i n a Gadki o składności członków człow ieczych (U n g ler

') Slavia; Qceideniailis X IX , 1948, s. 309— 341,

2) S p raw ę tzw. „archaizm u podhalańskiego“ om aw iali: K. N i t s c h Dialekty języka polskiego, G ram at, zbiór, s, 428, M. M a ł e c k i , A r ­ chaizm podhalański, M on ografie polskich oeich gw ar, 4, K ra k ó w 1928. z mapą, N. v a n W i j k , Z przeszłości archaizmu podhalańskiego,, L u d Slow. I V A 116 nn. i K . N i t s c h w U w agach o artykule van Wijfca, L u d Słow. IV A 125,

1535). P rzejrza łem je w „W y b o rze tekstów staropolskich" W i e r c z , y ń s k i e g o (L w ó w 1930).

W szystkie te za b ytk i dokładnie odróżniają samogłoskę y po spółgłoskach tw a rd y ch w a rg ow ych i przednio język ow ych zw a rtych ( p b f w m n ) od sam ogłoski i po tych samych spół­ głoskach zm iękczon ych (p ‘ b' f w ' m ń ). Znakiem dla samo­ głoski y jes t litera y, dla sam ogłoski i litera i. P o spółgłoskach t d r, nie m ających w języ k u polskim m iękkich odpow iedni­ ków , pisow nia często jes t ch w iejna: w ystęp u ją tu obydw a znaki (y i ), przew aża jednak y. P o k g u żyw a się w e w szyst­ kich tych zabytkach (p rócz druku 1529) lite ry i. Połączenie chy w ys tę p u je, bardzo rzadko.

Stan taki pozw ala na rozstrzygnięcie, ja k iej głoski, y czy i, u ży w a ją pisarze zab ytk ó w po spółgłoskach, o które nam tu chodzi: s z, ś ż c dż, c dz, w zw iązku z czym można wppsić o m ięk kiej lub tw a rd ej ich artykulacji.

P r z y cytow aniu p rzyk ła d ó w z inkunabułu 1529 podaję n a jp ie rw liczb ę strony w S K J V, później liczbę w iersza (litera d oznacza w iersz liczon y od dołu). P r z y cytow aniu materiału z „W y b o ru tek stó w " oznaczam ty lk o w iersz; strona do odszu­ kania w spisie rzeczy (na początku „W y b o ru ") .

I n k u n a b u ł 1529

Druk 1529 rozróżnia samogłoski y i oznaczając je tak sa­ mo, ja k to ro b i dzisiejsza pisownia, m ian ow icie samogłoska i oznaczana jest tu literą i, a samogłoska y literą y. O to p r z y ­ kłady.

1. Sam ogłoska y po spółgłoskach p, b, w, m , n: pytali*.i 449/21, pytaiątz 449/24, pytatz 454/26, py ta li 454/2d, Pytay 456/26, pytał 456/27 (po p 2 r. w żyw . A leks, i 4 r. w żyw . Eustachego, razem 6 p rzy k ła d ó w ); B ył 447/14, był 447/15,16,

448/7,26 itd., była 447/20, 450/19, był 449/2d, była 448/20, aby 447/21, 448/13 itd., nazbyt 448/11, przebyw ała 448/23, iakoby 448/23,10d, 449/9d itd., był 451/11,13,16, obyczaiu 451/15 itp. (A le k s y 46 r., Eust. 79 r., razem 125); spraw iedliw y (sg.) 447/16, wychowawszi 447/5d, sług swych 448/17 itp., w y ch o- ica tz 451/15, wyssoką 451/23, w yobrażenie 451/10d,9d, 452-23 itp. (A l. 13 r., Eust. 42 r., razem 55); m yslątz 447/4d, m y m 448/24, m yslił 448/3d, nieznaiom y (sg.) 448/ld itp., m yslił 451/23, ustam m y m 454/6, m yslił 454/19, wmyl u m ył' 454/8d itp. (A l. 10, Eust. 11, razem 21); sławnym 447/14, sławny 447/15, m iłosierny 447/17, god‘in y 447/18 itp., w elm ożny 451/11, vsta- vicżny 451/13, m iłosiern y ch 451/13, nynie 452/4d, nynie 453/2d itd. (A l 16, Eust. 30, razem 46). Łą czn ie samogłoska y w po­ z y c ji po w ym ien ion ych spółgłoskach została zapisana p rzez y 253 razy. — L ite rą i oznaczył tu drukarz sam ogłoskę y w om a­ w ianej p o zy cji tylk o 2 r.: wiszedszi 449/8d i gdism i... wyszli 455/10d.

Samogłoska i po spółgłoskach m iękkich p ‘, b", w ', m , ń oznaczana jest norm alnie literą i: dostępitz 447/7, wstąpiwszi 448/5, p iln o 448/13 itd., p iln ie 451/24, okrzepiw szi sie 452/1, pirw ćgo 452/23 itp. (po p w A l. 9 r., w Eust. 24 r., razem 33); odrobinam i 449/3, b ili 450/17, do biskupa 452/10, ku biskupow i 452/18, podbiw szi 455/18, także Theozbitą 452/19, T h e o zb ite m 452/20, Theozbitą 456/15 (po b* w A l. 2 r., w Eust. 6 r., razem 8); C żitelnikąw i Szostow irszik 447/5-6, dziew itztw a 448/2, Eu- jem ianow i 448/18 itd., ustawiczny 451/13, m ów ił 451/8d, v ło - vitz 451/4d, ułowił 451/3d itp. (A l. 20 r., Eust. 46 r., razem 66); w tym n ie w ijm 449/22, nie w im 455/9d, w isz 455/3d, w ijm 454/22, n iew ijszli 'czy nie w ie s z ? ’ 454/27 (obok nie w ie m 455/3d); w ie lm i 447/15, 448/20, w e lm i m iłosiern y 447/17, s lud ź­ m i nabożnym i 447/19 itd., m iłosiern ych 451/13, w e lm i 451/13, 16, 22 itp. (A l. 32 r., Eust. 56 r., razem 88); spowednika 447/2, 13, m ęczennika 447/4, C ż ite ln ik ow i 447/5, m n im a y 447/9 itd., m ęczennika 451/10, ie le n i 451/18, g o n ili 451/20, za n im 451/22 itp. (A l. 34 r., Eust. 61 r., razem 95; w ty m niniś 452/17, n in ie 452/27,3d, — nynie p. p r z y ny — oraz o n ij pastyrze 453/6d,

on ij 'oni' 454/7d, 455/23). Razem samogłoska i przez i 290 r. — L ite ra y (z dw om a kropkam i u góry) oznaczająca sarfiogłoskę i 1 r.: siedm ' dny.

Z estaw ien ie tabelaryczne:

s a m o g ł. y sa m o g ł. i p rz e z y 100% (253) — p rz e z i (2) 100% (290)

2. T a k samo w p o zy c ji po ł i l samogłoski y i są rozróż­ niane. P rzy k ła d y .

P ołączenie ły pisane jest przez 1) ly 17 r.: trz i stoły 447/17, m iły 448/16, m iły m 448/24, chwały 448/5d (A l. 4 r.), m iły 452; 24, 456/6,11,19, pom arły 453/3, pozdichały 453/3, złych 453/9, 455/27, zm arły 454/ld, p ły n ę li 455/ lid , sinowie iey b y ły ( ! ) 456/4, pożarły 456/20,24 (Eust. 13 r .); 2) ly 5 r.: pożarły 454/4, m iły (sg.) 453/ld, 454/5,21, posly 454/14 (Eust.); 3) li 2 r.: P rz ia c ie lu m ili 454/26, przeplinęw szi 455/10d (Eust.).

Osobno zestaw iam fo rm y czasowtnika usłyszeć. 1. Przez ły 2 r.: usłyszał 449/3d, słyszałam 456/24 (A l. 1 r., Eust. 1 r.); 2. p rzez ly 14 r.: 448/9d,6d, 449/4,16,28, 450/6,lOd (A l. 7 r. j ; 451/2d, 452/7, 453/16, 454/ld, 455/5,2d, 456/15 (Eust. 7 r.); 3. przez li 3 r.: usliszę 448/24 (A l. 1 r .), Vsliszawszi 456/3,28 (Eust.

2 r.).

W poniższej tabelce u w zględn iam także usłyszeć.

ły

l i p rz e z ły i ly 88% (58) — p rz e z

li

12’ % (5) 00 O* O o

Sam ogłoskę i po l oznacza się tu tylk o literą i (ponad 180 r .): Chceszli... 447/7, cirp liw o sci 447/8,12, spraw iedliw y 447/16, g o n ili 451/20 itp.

3. P o spółgłoskach t, d, r samogłoska y jest także w w ię k ­ szości w yp a d k ó w oznaczana literą y.

Połączenie ty. 1) P r z e z ty 54 r.: bogaty 447/15, potyrn 447/6d,4d, 448/6,17,24 itd., złoty 448/2, ty lk o 448/10 itp. (A l. 22 r,), ty ‘łac. tu 451/7d,4d, 452/8,12,16,26,7d, 456/1,11, w ty m - to.... 45l/6d, ty to słowa 451/2d, p o ty m 452/8d, 453/1,3,9, 454/ 11 bis, 455/18, 457/5,9,11,13, Z a ty m 452/ld, 453/4, 456/28, za­ płaty 453/15 itp. (Eust. 32 r . ) ; — 2) przez ti 8 r.: p o tim 447/9, 449/5d, w tim sm utku 448/23, posti (instr.) 449/8, sw iętim 449/24 (A l. 5 r.), P o tim 452/1, Z a tim 454/9, pastirze 455-'4d

(Eust. 3 r.).

Połączenie dy 1) P rz e z dy 44 r.: gody 447/9, przigod y 447/10, zawżdy 448/21, 449/8,10, tedy 448/11,25, 449/10,19,20, 22,8d, 450/8d, dym 448/10d (A l. 14 r.), praw dy 451/17, gdy 451/17,24, tedy 451/20, 452/14,21 453/6,11,14,18,4d, itd. (tedy 20 r.). niegdy 451/8d, niegdy 454/16,21 bis, gospody 454/10d, gody 456,/4d, zawżdy 457/19 (Eust, 30 r .); — 2) przez di 61 r.: każdi... zawżdi 447/17, w zdichania 450/3 oraz 15 r. gdiż (447/3d, ld , 448/13,24,9d,6d,4d itd.) i 5 r. ted i (447/ld, 448/7d, 449/7, 13,25), razem w żyw . A lek sego 23 r.; pozdichaly 453/3, wżdi 454/2, w zdichaiątz 454/18, z p rzig o d i 455/20, zawżdi 457/16, gdi 455/4, gd im był 455/24, gdism i... 455/10d oraz 21 r. gdiż (451/20, 452/20,21,6d,3d, 453/11,14,15 itd.) i 9 r. ted i (453/15, 454/16, 455/22,10d,8d,6d,5d, 456/7d, 457/4), -razem w żyw . Eust. 38 p rzyk ła d ó w z di. N ie liczę tu nazw obcych.

Połączenie ry. 1) P rz e z ry 18 r.: o k to ry m b y 448/9d, k tó ry 449/21, p o k o ry 449/28, na m ary .450/8d, ch ory 450l5d ( A l. 5 r .), n iek tóry ry cerz 451/12, w iary 451/14, rycerzów 452/22, n ie k tó ­ ry m 452/22, rychło 454/11,24, rycerza 454/12. da^y 454/15, r y ­ cerze 454/16, rycerstw o 455/9, n ie k tó ry m 455/18, k tó ry m 457/12,

(Eust. 13 r . ) ; — 2) przez r i 11 r.: k to rim 447/18, k to riż k o li 450/5d (A1. 2 r . ) , k to rim i 451/18, rice rze 451/20, 454/25, n ie k to - ric h 453/2, rich ło 453/3, k to rim 454/2, k t o r iż k o li 454/15,

rice-rzm i 455/16, ktoris 456/15 (Eust. 9 r.). P om ija m fo rm y rzeczow ­ nika Kristus.

N a tabelce stosunki te w yg lą d a ją następująco (pom ijam gidiż, bo to m ania g ra fic z n a )'

ty

dy

ry

p rz e z

ty, dy, ry

87%

(

54

)

64 r

(

44

)

62%

(

18

)

p rz e z

ti, di, ri

13°/ (8) 36 %

(

25

)

38%

(

11

)

Z pow yższego przeglądu w yn ika, że zabytek bardzo do­ kładnie rozróżnia sam ogłoski y i po spółgłoskach m ogących w ystępow ać w o p o zy c ji tw arda — m iękka; w innych w yp a d ­ kach drukarz nie stara się o dokładność, ale ma skłonność do oznaczania sam ogłoski y literą y.

4. P o znakach dla p ierw otn ie m iękkich spółgłosek ś, ż, 5 (brak p rzy k ła d ó w z d ż), dz i rz stawia drukarz literę i, która — ja k w y ż e j w yk a za łem — służy mu do oznaczania samogło­ ski i. C y tu ję przykłady.

P o sz: Szostow irszik 447/6, roskoszi 447/8,11, w ychow a- wszi 447/5d, wstawszi 448/3, wziąwszi 448/4 itp. (A l. 49 r.), odszedszi 451/19, okrzepiw szi sie 452/1, Vslyszawszi 452/7, w szitko 452/8 itp. (Eust. 80 r., w czym 1 r. ś oznaczono przez sż: sinow ie nasżi 456/26). Razem 129 r. Si przez szi i tylk o 1 r. przez szy: obłapiwszy sie 456/2.

P o ż: Z iw o t 447/1,13, żiw oth 447/3, żiw ot 447/11, bożim 447/16, służił 447/18, pożiw ieniu 448/10 itd. (A l. 18 r.), Ziwoth, 451/10, zaslużił 451/16, zw yciężił 452/26, żiw ota 452/4d, 457/9 bis, polożiw szi 453/25 itd. (Eust. 12 r.). Razem 30 p rzykładów z i, a ani jed n ego z y.

Połączenie ći oznaczono 29 r. przez ó z i: racził 447/21 4) , v c z ili 447/4d, w czistosci 447/4d, czistosci 448/1, cżłow ieczim a rękom a ucziniony 448/7 itp. (A l. 16 r.), vczinkach 451/13, v cz

n il 452/3, 456/4d, czin itz 452/9, ocziszczeni 452/12, rzeczi 452/13, 25, 453/6 itp. (Eust. 13 r .); — p rzez cżi 4 r.: C ż ite ln ik ow i 447/5, vcżi 447/12, ra cżil 448/17 (A l. 3 r.), racżi 452/2d (Eust. 1 r.). Jtazem 33 p rzy k ła d y z i, brak p rzyk ła d ó w z y.

P o dz: m ied zi 'in ter' 448/3,9,14, pienięd zi 448/4, sludzi do­ m ow i 449/9, S lu d zi 450/13,17 ( A l 7 r.), m ied zi 451/25, 2d, 454/7d, 455/16 (Eust. 4 r.). Razem 11 p rzyk ła d ó w z i, brak w y ­ padków z y w tej p ozycji.

P o rz zaw sze (98 r.) i: przigod y 447/10, w R zim ie 447/14, przi...dw oru 447/15, tu przikazaniu 447/16 itp. (A l. 31 r., Eust. 61 r.); także przez r z kropką: stw orzi 452/8, przidz 452/13, przibieżaw szi 458/27, se..przigod zilo 455/7, n ieprziaciele 455/18, p rz ijm u y 457/16 (6 przykładów , Eust.).

5. Z daw nych m iękkich tylk o c zdaje się być tw arde: cho­ dzący 447/17, w nocy 448/5, 450/19, w szitcy 448/6d, 449/17, 450/15,23,9d,6d,3d, 451/4, wszechmogący 450/1, ga rlicy 450/21, (A l. 13 r.), nocy 452/16,18,’ 453/5,6, 455/27, złośnicy 453/4, w szitcy Senaci 453/9, w szitcy 455/2,12, w szechm ogący 453/21, pasący 453/9d, na szpicy 455/16, niew iedzący 455/21, rodzicy 455/27 (Eust. 14 r.).

Połączenie ci tylk o w 3 w yp adkach p rzez ci: w szitci 449/15 (A l. 1 r.), w szechm ogąci 454/20, pow iedaiącich 456/25 (Eust. 2 r.). P o m ija m tu w y r a z y (im iona) obce.

Stosunek cy : ci = 27 : 3 = 9 0 % : 10%.

6. Prasłow iańskie połączenie *sy oznaczone jest w zabytku przez si 42 r.: sin (sina, sinu itp.) 447/5d, 448/12,20,21, 449/4, 5,2d, 450/2,9,11,17, do miasta Edisi 448/6 (A l. 12 r., w ty m 11 form rzeczow nika syn ), — sinu 451/15, sinóm 452/11, sinow ie 452/17 itp., cżasi 'czasy' 452/4, pokusi (gen. sg.) 452/7d, pokusi (ac. pi.) 452/4d, 453/ld, (Eust. 30 r., w tym 26 fo rm rzeczow n i­

ka s y n ). /

T y lk o w 2 w ypadkach sy: do miasta Edisy 448/14 (A l.) i ze psy ‘ze psami' 453/8d (E u s t).

Im ię Aleksy pisane jest stale A le x i.

Połączenie *zy zapisano tu tylk o 1 r.: od... zm azi 456/15 (Eust.).

7. D la bardziej p rzejrzysteg o przeglądu om ów ionego ma­ teriału u jm u ję go w tabele. U w zględ n iam tu rów nież pisow nię połączeń śi ź i dźi, b y ją m ożna b y ło porów nać z *sy *zy *§i *żi itd., p rzyk ła d ó w jednak nie cy tu ję dla zaoszczędzenia m iejsca.

a. P isow n ia połączeń *sy, *&i i śi. *

sy

* » . _SI

śi

przez

si

95 % (42) — O o 0 0 p rz e z

SZi

— _(N O < 5 ^ O o — p rz e z

SZy

— (1) — p rz e z

sy

5 % (2) - —

b. Pisow n ia połączeń *zy, *żi i źi. *

zy

*żi

źi

p rz e z

zi

o ) — — p rz e z

i i

—

loof

(30)

c. P isow n ia połączeń *ci, * ci i ći.

* ci

* y:

_Cl

ći

p rz e z c i 1 0 % (3) — 100% (91) p rz e z

¿i i CŹi

— 100% ₍₃₃₎ — p rz e z c y 90 % (27) — —

* d z i ' d i i d i i p rz e z d z i j d i 1 0 0 ° / (11) — 1 0 0 % (19) p rz e z d z y —

8. P o w y ższe zestawienia pozw alają na wniosek, że om a­ w iany zabytek przedstaw ia dialek t niem azurzący i charakte­ ryzu jący się palatalną w y m o w ą spółgłosek ś ż c (d ż ), dz i rz. R ów nież przypuszczać można, ze ps. połączenia *sy i *zy w y ­ m aw iał składacz inkunabułu 1529 chyba m iękko ja k s i i z i (sin, w ziw ać). Przem a w ia za tym fakt, że stawia on w tych połączeniach literę i (sym bol sam ogłoski i ! ) tak samo ja k w ps. połączeniach *si i *zi (pisze sin ‘syn ‘ i zm azi 'zm azy' obok p r o ­ sił i nosili). Spółgłoska c w yk a zu je u tego składacza w y m o w ę twardą.

W niosek ten budzi jednak w ątpliw ości, poniew aż drukarz posługuje się czeską ortogra fią (znaki d ia k ry tyczn e), która do dziś pisze znak i po om aw ianych spółgłoskach. D latego też sprawę m iękkości tych głosek zostawiam na razie n ierozstrzy­ gniętą.

9. Jak dalece trzym a się drukarz pisow n i czeskiej, św iadczy sposób oznaczania połączeń *ky *gy i *ke *ge:

a. po w szitkych stronach 448/12, z ręky 449/4d, hnetky 449/4d (A l. 3 r . ) , m ąky 451/3d, s w ie lik y m 452/18, h n etky 452/23, 454/3d, łasky 452/26, w szitky 453/3, 455/18, w skynąl na p rze - uiozniky 453/18, rzeky 453/24,27,l i d , Rzim sky 454/11, sm utky 456/13 (Eust. 14 r . ) ; — głosem u ń e lik im 450'8, p rzi Cesarskim dw oru 447/15, (A l. 2 r.), w szitkim i 455/7, w szitkim 456/8d, w szitki 457/16, 21 (Eust. 4 r.); — h n e tk j 450/5d (A l. 1 r .), k ró ­ lew ski 451/13, do.... rz e k j 453/24 (Eust. 2 r.).

b. vbogym 448/11, slugy sw6 (ac.) 448/12 (A l. 2 r.), d ru - gych 451/19, 452/22, d rugy 452/6d, slugy 453/2, plagy 453/22,

(Eust.5 r .);— D ru g i 447/3, ubogich 447/18* ubogim 448/8, ubogi­ m i 448/10,15, d ro gim ka m ien im 451/7 (A l. 6 r.), drugim * 454/9,

456/12, d ru g i 454/5d (Eust 3 r.). Tabelka:

k,g

*ky

*&y

+ y

6 5

%

(17)

4 4

%

17)

+ i

2 3% (6)

5 6

%

|9)

+ i

1 2% (3) —

Z zestaw ienia w yn ik a łob y, że połączenie *ky w ym a w ia ł drukarz (c z y ^ orek to r) ja k ky, a połączenie *g y ja k g i (jest n a w et jed en zapis do E ijp tu 453/8, Eust.).

S p ra w ę gm atw a pisow nia połączeń *ke *ge. M ianow icie połączenia te pisane są' zaw sze przez ke i ge: n ieb iesk i radości 447/7, jednake w ole (gen.) 447/20, Cesarskego 447/ld itp. (A l. 10 r.), R zim skem u 452/18, z wyssoke proznosci 452/9d, w ielikć 454/15 itp. (Eust. 16 r.); — m ied zi d ru gem i u bogim i 448/10, (A l. 1 r . ) , drugeo 452/20, 455/26, druge 453/25,26,12d,7d, 454/8, ku d ru gem u 453/13d, drugego 456/4, D ru ge go 456/4d (Eust.

10 r.).

K rop k a (od daje ją tu znakiem e) nad e oznacza tu bez w ątpien ia daw ną długość sam ogłoski e, a nie miękość poprze­ dzających k g (m iękkość innych spółgłosek w p o zy cji przed samogłoską oznaczana jest bardzo starannie literą i, np. n ie ­ b ie s k i 447/7, w R zim ie m ieście sławnym 447/14 itp., nieliczne b łęd y), w ięc n ależałoby przyjąć, że połączenia *ke *ge w y m a ­ w ian e b y ły jak ke i ge. C zy jednak m ożliw a jest do przyjęcia w y m o w a np. łasky kedy ob ok d ru g‘i i drugego? Spraw a bardzo w ątp liw a. N a le ż y w ię c przyjąć, że pozostaje tu drukarz p rzy pisow ni czeskiej, w y m a w ia jecuiak łaski kiedy i d ru gi drugiego.

W drukach niżej w tej pracy om aw ianych m iękka w y m o w a tyln ojęzyk ow ych k g jest dokładnie poświadczona.

W obydw u żyw otach brak w y ra zó w z *chy. T rzyk rotn ie zapisanę im ię Eustachi 452/26, 454/23, Eustachiy 456/23 jest obce i na podstaw ie je g o pisow ni nie m ożna w nioskow ać o w y ­ m ow ie polskiego *chy.

Ż y w o t św. A n n y 1530

Zab ytek ten oznacza sam ogłoski y i tak samo, jak je ozna­ czam y dzisiaj. R ozróżnien ie m ięd zy tym i głoskam i jest dokład­ ne i pozw ala wnosić, że ję z y k Ż yw otu charakteryzu je się w y ­ m ow ą sin wziwać p om oci drudzi i w yk a zu je tw ardą w y m o w ę głosek ś ż ć. P r z y tym brak tu m a z u r z e n i a . N iże j zesta­ w io n y m ateriał ilustruje dokładnie te cechy języ k o w e.

Połączenie *sy: sinow p ro ro ck ich 15, dosicz 42, sin 55,120, w sinach łuckich 109 (5 p rzyk ła d ó w ).

Połączenie *zy: zmazi ,zm azy' 12, w ziw a lij 101 (2 p rzy k ł.). Połączenie *ci: mieszk&iącich 15, n o ci 40 bis, z chodząci sye 86, pom oci 100, z hożey m oci 122 (6 r. przez c i); rodzicy. (nom. pl.) 20.

Połączenie *dzi: D ru d zi dwa 45 (1 p rzy k ła d ).

Celem stwierdzenia, że zab ytek m a tw arde ś ż c i nie m a­ zurzy, zestawiam także pisow nię połączeń *§i śi *żi źi * c i ći i ( d i i ) dźi.

*śi; dostoynieyszy 39, starszy 39, nasłotszy y nam ilszy wad w szytki) owoce 44 itp. (p rzez szy 15 r.), w szitkiego 11, w szist- kiego 55 i w szitkiem u 58 (obok w szytkij 44, w szytko 59; przez szi 3 r.).

śi: odprosiwszy 61, prosiła 64, p s im i)... paszcżekam ij 124 (3 r.).

*żi: Ż y w o t 1, żydow skiej 5, życz 10, żyw ota 16,17, sin hoży 55, pożytecżny 58, rozm nożyło sye 82, żydówka 97 (9 r.).

*ci: nacżystszey 1, w cżystożczy 9, sz cżysley dzyewice 11, w cżystośczi 15, ...sye nauczyła 16 itp. (przez czy 14 r.), raczył 38, czy stocz 49, czy i ony ‘czyn ion y1? 88 (3 r. czy).

ći: w cżystożczy 9, nam iętnosczy 12, sm u czy lij 23, z lis- czym 57 (przez czy 4 r.), chcziw y 12, wcżystośczi 15, cżysto- sczi 25, w rocziła sye 61 (p rz e z ćy 4 r.), przetziw na 32 (1 r.).

dźi: rod zytzoch 2, m iał sye narodzycz 11, rodzyczow 27 itp. (10 r. d zy), chodziła 14,62, ...sye godziła 20, rodzicy 20, dziwne 36, poradziw szy sye 46, porodziła 76, 77 (przez dzi 8 r ), dźyw no 81, hłądźyćye 101, 102, rodźycow 121 (4 r.).

Połączenie *rzi jest w tym zabytku chyba także tw arde: k tórzy 15,27,34,85, przyięła 18, przyszła 19, p rzy m in a lij 21 itp. (r z y 17 r .), z to w u rzistw a 12, stowarziszek 13, trz i dni 34, trzim a ią ć 60, przikazanie 66 (5 przyk ła d ó w z rz i).

rzy : r z i — 77% : 33%.

Zestaw ienia tabelaryczne:

*s y *si s i p z re z SI 1 0 0 % (5) — 1 0 0 % (3) p rz e z s z i — 1 7 % (3) — p rz e z SZy — 8 3 % (15) — z y Z ł ź i p rz e z z i 1 0 0 % (2) — — p rz e z i y — 1 0 0 % (9) —

*ci

* v ,• Cl

ći

p rz e z c y 14

%

(1) — — przez

ci

860/0 (6) — — p rze z

tzi

— — 7 % (D p rz e z

Ćy

— — 3 1 % (4) p rze z

CZi

— — 3 1 % (4) p rz e z

CZy

— 1 8 % .(3) 3 1 % (4) p rz e z

CŻy

— 82% (14) —

Psałterz krakow ski 1532

Sposób oznaczania sam ogłosek y i w tym zabytku jest taki sam ja k w zabytkach w y ż e j om ów ionych. P sałterz w y k a ­ zuje także w y m o w ę s i z‘i c i dz‘i, stw ardniałe s ż c i brak mazurzenia.

C ytu ję m ateriał:

Prasłow. *sy: sinu (dat.) 1/8, 2/14, 3/8, 9/43, sin 2/7, sinow 10/5, głosi (acc. pl.) 103/13, nksiconk 103/14, N ksicon e 103/1& (9 przykładów ).

Prasł. *zy: pod ięzik iem 9/29 (1 p rzy k ła d ).

Połączenie *ci: w n o ci 1/2, wszytici 2/13, powysz&iąci 3/3, szukkiącich 9/10, czyniąci 9/17, wszysci 9/18, grzesznici 10/2,, gorą cim 103/5, p taci niebiesci 103/13 (10 p rzy k ła d ó w ).

P ołączenie *dzi: m ied zi pogkny 9/11, m ied zi 103/11 (2 p r z .). P ołączenie *śi: w szytki 1/4, 3/7, 9/1, 9/14, 103/12,21,25,28,

w szy tci 2/13, w szytkim 9/1,27, wszysęi 9/18, w szytkot 103/29, duszy 3/2, 10/1 (15 p rzy k ł.).

P ołączen ie śi: W sidle 9/16,33, przeniesisie ‘przenieś się' 10/1 (3 r. p rzez si), pośilon 9/20 (1 r. przez śi), śydła 10/7, śy ro ćie 9/42 (2 r, p rzez śy).

P ołączen ie *żi: ro zm n o ży li sie 3/1, uniży 9/33, założyłeś 103/6, założyłeś 103/9, położyłeś 103/10, Położyłeś 103/21, w ży­ w ocie 103/34 (7 p rz y k ła d ó w ):

Połą czen ie ż i: skaziłeś 9/6, skazili 10/3, (2 przykł.). P ołączen ie *ci: vczyni 1/4, rzeczy 1/4, vczyń 3/6, uczynił 9/4,9, u czy n ili 9/15, czyniąci 9/17, w uczynkoch 9/17, Oczy 9/31, 10/5, baczysz 9/37 itp. (14 r. p rzez cz y ), ucżynił 9, uczynki 103, cżynisz 103/5, upżyńkow 103/14, V cżynił 103/20, rzecży... vcży- niłeś 103/25, rzecży 103/28, w ucżynkoch 103/32 (9 r. przez cży).

P ołączen ie ći: n iem iłosciw ych 1/1, wszedliwosci l/l, w ciem ności 10/2 (3 r. przez ci), niem iłosćiw i 1/5,6, proznośći 2/1, zasmuci 2/5, naprzeciw ko 3/1 itp. (30 r. przez ći), naprze- ćy w k o 2/2 bis (2 r. przez, ćy ).

P ołączen ie dźi: chodżił 1/1, dżiśia 2/7, porodżiłem 2/7, îü dżiedżictw o 2/8 itp. (20 r. przez d żi), sądzicie 2/10, Godzi 9/32, S ądzi 9/42 (3 r. przëz d źi). Z estaw ienia:

*sy

*V .

_SI

śi

p rz e z

si

i00% (9) — 50 % (3) p rz e z Ś I — —

\ n

(1) p rz e z Ś y — —

33

% 2) p rz e z

SZy

—

100

% ( i 5)

*zy

* ż i ź i p rz e z z i O O - — prze z ź i i i i — — O o p rze z Ży — o o —

*ci

_*ci

Ć l p rz e z

ci

O

O

o —

-

9 % (3) p rze z

ći

— - 8 6 % (30) p rz e z

ćy

— 5 % (2) p rze z

czy

—

61

(14) — p rze z

cży

— ' 3 9 % (9)

__

* d z i * d ż i d ź i p rze z d z i 5 0 % (1) — — p rz e z d H 5 0 % ¡1} — 8 7 % (20) p rze z dŹi — — 1 3 % (3)

P ołączenie *rz i pisane jest 10 ra z y przez/ rzi [k to rz i 2/10, 13, 3/1, 9/10,18, P rz im ić ie 2/12, w ie rz ili 10/1, stw orził 103/28, otworzisz 103/29, patrz i 103/33) i 1 raz przez rżi (Z e tr ż i 9/39).

W 13 w yp adkach połączenie to zapisano przez rzy, w tym je d ­ nak 8 razy u żyto znaku y bez oznaczenia następującej spół­ g ło s k i j (p rz y e m ca 3/3, nieprzyaćiela 9/3, N ieprzya ćiele 9/8,

z n iep rzya ćielow 9/13, n iep rzy a ćiolom 9/27, w nieprzy&zni 9/30, nieprzyażni 9/31, w y ją tk o w o przyiął 3/5), w pozostałych 5 przykładach po rz i następuje spółgłoska inna niż j (przyka­ zanie 2/6, P rzy p ra w ił 9/8, nieprzydał 9/42, p rzy p ra w ili 10/2, przykryw asz 103/3). P o pom inięciu przykładów typu przy­

emca zestaw ienie pisow n i tego połączenia w ygląda następu­ jąco:

rz i : rzy = 11 : 5 = 81% : 19%.

M ożna w ię c przypuścić, że spółgłoska rz była w ym aw iana przez składacza Psałterza m iękko.

M a r c i n a B i e l s k i e g o .

Ż y w o ty filo zo fów 1535

T akże i w tym zabytku brak jest m azurzenia i spółgłoski ś ż ć są stw ardniałe. W połączeniu *sy *zy * c i *dzi kładzie drukarz literę i oznaczającą u niego samogłoskę i, co św iadczy­ ło b y o m ięk k iej w y m o w ie połączeń. Przedstaw iam m ateriał u sp ra w ied liw iają cy te stw ierdzenia:

P ołączen ie *sy: z łysim czołem 34, z om ełtem i włosi 35, krasi ‘krasy 72, siny 48,51, sinow 83,87 (7 p rzyk ła d ó w ).

P ołączen ie *zy: naziw ali 14 (1 p rzyk ła d ).

Połączenie * c i: m ęd rci 14, w noci 41 (2 p r z y k ł.l. B rak w y r a z ó w z połączeniem *dzi.

Połą czen ie *s i: inszych 2, przewysszył 4, roskoszy 16, wziąwszy 28, od inszych 43, pięknieyszy 71, inszy 84 oraz wszyst- k i 15, w szytek 58 (9 ra zy przez szy); pirw szi 3, sie... spodo- bawszi 72 oraz w szitki 3, w szitkę 6, w szitkich 19, wszitko 21 (6 r. przez szi, w tym 4 w szitek; w tabeli nie liczę tego w yra zu ).

P ołączenie śi: siła 11, gęsi 45,46, prosił 61,78, okrasić 74. *żi: Z y w o th y 1, żyw ota 15, żywą aby ożyw ali 17, żyw 18, o żyw ocie 22, uniżył 31, używ ie 50, żył 53 (9 r.).

Brak w yra zó w z źi.

*ci: cżystotą 13, czyniła 57, sie... vcżył 74 itp. (13 r. przez c z y ); czynić 69 (1 r .); naucził 79 (1 r.).

ći: szesciniedziałek 2, m ądrości 9, T e n ci 9, C irp liw o sć 18. przeciw nościach 19 itp. (30 r.).

Połączenie dźi pisane jest bez w y ją tk u przez dzi; dziw nie 13, dziwował sie 23, sądził 25 itp. (10 r.).

Tabele:

*sy

* V .SI

śi

p rz e z

si

1 0 0 o /0 (7) — 1 0 0 % (6) p rz e z

szi

—

22%

(2) — p rz e z

szy

— 0 0 C H ? " C i —

*ci

*ci

ći

p rze z

ci

100°^ (2) — 100 £ (30) p rze z

czi

—

7%

(1) —

p rz e z

czy, c'ży \

czy

— 9 i%

(14) —

Z e w zględu na m ałą ilość p rzyk ła d ó w nie daję zestaw ień dla reszty połączeń.

Połączenie *rz i pisane jest w 17 w ypadkach przez rzy (przyrodzonych 2, przyglądała 2, o p a trzy ciel 3 itp ), a ty lk o 2 razy przez rzi (k rzicż ą 46, prziym ą ć 93) .Można stąd wnosić, że spółgłoska rz była twarda.

P o ls k ie w ypisanie S arm acji 1535

W zabytku tym zbadałem pisow nię szeregów s z c dz i ś ż e (d ż ) w p o zy c ji przed samogłoskami.

B ardzo dokładnie jest tu utrzym ana różnica m iędzy głos­ kam i s z i ś ż, spółgłoska c jednak w ystępu je w dużej stosun­ kow o ilości w yp a d k ów w postaci zm azurzonej.

C iek aw e jest, że w kilku w ypadkach drukarz oznacza daw ne połączenie *ći przez ci, zupełnie tak samo, jak daw ne * c i, pisze w ię c rze ci ‘rze czy 1 ja k n oci ‘n ocy1. G dy jendak po­ łączenie: to ( c i ) zapisuje w postaci niezm azurzonej, oznacza je przez czy (z z czarką, dw om a kropkam i lub bez znaku dia­ k ry ty c zn eg o ). U ży cie znaku y św iadczy o tw ardej w y m o w ie głoski c. Z tego z w ielk im praw dopodobieństw em można w nios­ kować, że składacz „W y p is a n ia 11 u legał w p ły w o m dialektu m azurzącego o fo n etyce podobnej do dziś spotykanej na P o d ­ halu (b e c i ‘b e c z y 1 obok w n o ci).

Pisow n ia interesujących nas głosek w p o zy cji przed sa­ m ogłoską inną niż y i (oznaczam ją literą A ) w yglą d a nastę­ pująco5).

Spółgłoski s, ś i ś p rzed samogłoską inną niż y i: w yp isa­ nie ł, są 4, I 2,7,27 itd., Z w ypisania 4, pisarze I 8, pisali I 9, samo I 17 itp. (spółgł. s przez s 42 r .); — zawsze 3, onegday- -szey I 4, wypiszę 111, inszey 118 itp. (spółgł. ś przez sz 43 r., p om ija m pierze wisące na pow ietrzu I 35); — zaim ek sie z cza- sown. I 2,9,15,27 itd., na się I I 59, w lesiech I 32, dzisieyszy I 49 itp. (ŚA przez siA 56 r.).

Spółgłoski z, ż i ź przed A : zową 2, zawsze 3, barzo I 14, 15,21,27 itd., zachodzi I 16, zakrywa I 16 itp. (56 r. zA przez z A) ] — przez z z czarką: w yłożone 5, żaden I 10, żadney I 18, dłużey I 17 itd.; przez z z dw om a kropkam i: m ożem (1 pl.)

5) C y fra rzym ska I ozinaczia pierw szą partię zabytku w ..W yborze tekstów“ , tzm. „ L ist Doktora M atieia...“ , I I — „ fr a e t a t w tó ry “ .

I 25; lezącey 'leżącej' I I 3, m oże też zeglu ią cim (niem . Segrel) I 77 (Ż A 36 r. przez z z czarką + A , 1 r. p rzez z z dw om a k ro p ­ kam i + A , 1 r. p rzez z A ); — ziem ią I 13, ziem ią I 22, ie z io ru I 42, na w oziećh I 83 itp. (Ź A p rzez z iA 30 r . ) .

s A

s A

ś A

p rz e z

s A

100% (42) — ■ — p rze z

SZA

— 100% (43) — p rze z

siA

— — 100% (56)

zA

żA

z A

p rz e z

zA

100% (56) 3% (1) — p rze z

ŻA

— 97% (37) — p rz e z

ziA

— . — 100 «/o (30)

Spółgłoski c, ć i ć: Oceanu I 13, na końcu I 20, słonce I 15, owoce I 30 itp., czo I 9, chcząc I 11, sie... obracza I 15, L ip cza I 20, słoncza I 22 itp. (spółgł. c przed A 22 r. przez c i 25 r. przez c z ); — p rzez cz z czarką nad z: o rzeczach I 2, uczonym i I 5, począwszy I 18, cżasu I 2.1,23 itp.; przez cz z dw om a krop­ kam i nad z: obyczaiow I 74, K rzeezoth y I I 89, leszcze I 72, doswiatcżeniu I 84; o rzeczach I 5, obtacza I 14, inaczey I 59, począł I I 59, leszcze I I 81; dosw iatcenim I 10,63, leszce I 50,56,74, I I 70, zwłaszca I 65,74, obywace I I 63, d o- swiatceniu I I 74 (ĆA przez cz z czarką 20 r., przez cz z dw om a kropkam i nad z 2 r., przez c żA 2 r., przez czA 5 r., przez c A 9 r .); — d e - (zaim ek) I 11, lecie I 14, ro b o d e I 16, ciepłych I 28 itp.

c A

_{c A}

ć A

p rz e z

c A

4 7 % (22) 24% (9 — p rz e z C Z A 5 3 % (25) 1 3 % (5) — p rz e z C z A , C ż A i

cżA

— 6 3 % (24) — p rz e z

ciA

— 1 0 0 % (29)

P ołączen ie *sy, *śi i śi: sina I I 26 (1 p rzyk ła d ); — inszy I 8, ninieyszym I 10, w szytkę I 13, począwszy: I 18 itp.; wszitko I 23, I I 78, z inszim i I 39, przebyw szi I I 9, w pirszim I I 60 (36 r. przez szy i 5 r. przez szi) ; — nie gasi I 16, białey Rusi I 43, ze p ń m i głow a m i I I 93 (3 p rzy k ła d y ).

Połączenia *zy, *żi i źi: ięzikiem ■ I I 15 (1 przykład); — p rzy ło ży li I 71, ...sie ro zm n o ży li I I 6, żyw ota I I 23, żyzne I I 73, żyw oth I I 76; ziznosć I I 32 (5 r. przez ży i 1 r. przez z i) ; — z im ie I 20, I I 79, zim ne I 27, pora zili I I 10,13,61 itp. (11 r.).

Połączenia *ci, *ci i ći: przebyw aiąci 2, n oci 114,20, H is- to ric i I 34,50,56, I I 71, na gra n ici I 42,49, obraź dziecęci I 45, p taci I 51, m aiąci I 57 itp. (27 r., w ty m aby w ięci... nie m iesz­ kał I I 56); — przez cz z czarką: baczyć I 29, uczynić I 48, vczy­ n ił I I 19; p rzez cz z dw om a kropkam i: naczynia I 70; obacżyw- szy I I 58; poczyna sie 132, oczym 161; vcżin ił (z z czarką) I 44, I I 54; rzeci I 11,78,83, I I 97, policiw szy I I 15, odłąci- wszi sie I I 28 (*ć i przez cży 3 r., przez cz z dwom a kropkam i + y 1 r., przez cży 1 r., p rzez czy 2 r., przez cżi 2 r i przez ci 6 r.); — pow ieści I 9, św ieci (3 sg.) I 17, nanieciwszy 148 itp., ć i (zaimek!) I 56) (ći p rzez c i 16 r. i przez ći 1 r.).

’in-te r 1 I 5,66, I I 24,25,44, drudzi I 35,57,58, I I 26, czudzim I I 75 (10 r . ) ; — przyw odzili I 7, zachodzi I 16, przychod zi 111, g o ­ dzinę I 22 itp. (19 r.). * z y * v ,zl ź i p rz e z 21 0 ) 1 7 % (1) 1 0 0 » / , (11) p rz e z z y — 8 3 % (5) —

*ci

* v ._Cl

ći

p rze z

ci

( i Ć l) 1 0 0 0 /, (27) 4 0 % (6) 1 0 0 % (17) p rz e z

cii

— 1 3 % 12) - —

czy

p rz e z i in n e z y — 4 7 0 /o 17) —

Jak w idać, ję z y k tego zabytku charakteryzuje się w ym o­ w ą ń n jęzik noci cudzi obok inszy żyw ot (także — w p ły w

dialektu podobnego do m ów ion ego dziś na Podhalu — zizność) czynić (i — znów w p ły w dialektu — rzeci 'r z e c z y '].

Spółgłoska rz b yła w ym aw ian a -prawdopodobnie twardo: przydawalą I 2, przygodach I 5, p rzy w od zili n iek tórzy I' 7 itp. (39 r. przez rz y ), prziszcie I 41, przidaw aią I 60, p rzi rzekach I 75, przinoszą I I 86 oraz przijechaw szy I I 10, n ieprzija ciol I I 40, n ie p rzija cie le I I 58 (przez rzi 7 r.).

rzy : rz i = 85% : 15"/».

A n d r z e j a G l a b e r a z K o b y l i n a

G adki o składności członków człow ieczych 1535

N a podstaw ie pisow ni „G a d ek “ Glabera można wniosko­ w ać, że ję z y k tego zabytku cechuje m iękka w ym o w a spółgło­ sek s z c dz w połączeniu *sy *zy * c i *dzi. Spółgłoski s ż c rz są chyba tw arde. O to pisow nia w ym ien ion ych spółgłosek w po­ łączeniu z sam ogłoskam i y i.

Połączenia *sy, *śi i śi: czasi 31 (tylk o 1 w yra z z tym po­ łą c z e n ie m ); — inszych 2, lepszy 16, wszytek 40, susszy 41, ro ­ zu m n ie js z y 41; miąssy 18; inszim 22, w szitko 36,66 f*ś i przez Szy 5 r., przez ssy 1 r., przezi szi 3 r . ) ; — - brak w y ra zó w z śi.

Połączeń *zy i źi nie spotyka się w części utw oru prze­ drukow anej w „W y b o rz e “ W ierczyńskiego. Połączenie *żi za­ pisano tu 6 ra zy p rzez ży (pożyteczne 6, p ożytku 21, żyw iącego 30, zależy 40, dzierży 47, żyzny 81) i 1 raz przez żi ( służi 17).

Połączenia *ci, *ć i i ći: w ierząci 20, osłguiąci 22, m ilcząci 24, w p rą ci ustaw aiącim 26, ...sie oszcżądaiąci 31, pom oci 39, taci (lu dzie) 55, w ierząci 64,70 (10 r.); m ilczączi 64, patrzączi 76 (2 r.), opatrzaiącży 37 (1 r.) — rzeczy 27,33,45,63,80, cżło- w iecży 40, cżyni 56 (7 r . ) ; czyni 27, człow ieczym 39 (2 r.); cżłow iecżich cżłonkow 4, rzecżi 45,70, cżłow iecżich 53 (4 r.); — składnosci 4, ku biegłości 5, ku suchości 2, w w ierności 7 itp. (17 r.).

Połączenia *d zi i dźi: czudzim 38 (1 r.); — w idzi 31, go­ dzi sie 51, ludzi 54 (3 r.).

*sy

_*si

śi

p rz e z

sl

1 0 0% (1) — — p rz e z

SZi

— 33

%

(i)

— p rz e z

szy

j

ssy

—

67%

(6) — * c i » v„* Cl ć i p rz e z Cl **4 3 — 10 0% 17) p rz e z CZi 1 5 % 0 ) — — p rz e z c i i — 3 1 % (4) — p rz e z c z y i c z y 8 % ( i) 6 9 % (9) —

Połączenie *rzi zapisano tu 9 r. p rzez rzy ( przyrod zoney 2, przyrodzenia 26,28, trzym a... zazrzy y przy 68, vzrzysz 72,78. prfzJyliczaiącego 78) i 2 r. przez rz i (w ierzi 5, przistauaiac 71). Stosunek rzy : rz i = 82°/o : 18%. Praw d opodob n ie w ię c spółgłoskę rz w y m a w ia ł składacz twardo.

¥ ¥

*

Z estaw iony m ateriał pozw ala przypuszczać, że ró w n ież w 1. połow ie X V I w . m ożliw a była w y m o w a typu archaizm u podhalańskiego (s in ziskać w noci m ie d zi), p rz y czym głoski szumiące ś ż ć dż oraz rz u pisarzy niem azurzących m ogły b yć ju ż stwardniałe.