View of Polacy w Armenii, pod red. ks. Edwarda Walewandra

w y ch o w aw c ze . W p ie rw sz y m z nich , u k a z u ją c c h a ra k te ry sty k ę p o lsk ie j ro d z in y na

ze sła n iu , z a p o zn a je c z y te ln ik a z ró ż n o ro d n o ś c ią stan u o so b o w e g o , p o z y c ji sp o łe c z n e j,

w aru n k ó w b y to w y c h , w y k sz ta łc e n ia i p rz y g o to w a n ia z a w o d o w e g o z e sła n y ch P o la k ó w .

W n io sk i n a te m a t ich k o n d y cji p sy c h ic z n e j o ra z c h a ra k te ry s ty k a a tm o sfe ry w y c h o ­

w aw czej w ro d zin a ch ze sła ń có w d o p e łn ia ją o b raz u c z y n n ik ó w , k tó re w a ru n k o w a ły

w y ch o w aw c ze o d d z ia ły w a n ia ro d z in y p o lsk ie j n a ze sła n iu .

U kład treśc i o sta tn ie g o ro z d z ia łu o d p o w ia d a p ro c e so w i p rz e m ia n fu n k cji w y c h o ­

w aw czy ch ro d z in y , ja k i n astęp u je w m ia rę ro z w o ju d ziec k a. A u to rk a ro z p o c z y n a od

tego, ja k w sp e cy ficz n y ch i cz ę sto sk ra jn ie tru d n y c h w aru n k a c h w y g n a n ia re a liz o w a ­

ne b y ły - b ą d ź te ż nie - fu n k cje o p ie k u ń c z e ro d z in y . N a stę p n ie u d z ie la o d p o w ie d z i

na p y ta n ie , ja k i na ile m o żliw y był w ro d z in a c h ze sła ń c ó w p ro c e s w y c h o w a n ia

sp o łe cz n eg o d z ie c i, skoro ro d zin y te z o s ta ły zm u sz o n e do e g z y ste n c ji w ram a ch

rz e c z y w isto śc i sp rze cz n ej z d o ty c h c z a s u z n a w a n y m sy ste m e m p o ję ć i w arto śc i sp o ­

łecz n y ch . N a k o n ie c A u to rk a p rze ch o d zi do p ro b le m a ty k i p rze k azu tre śc i re lig ijn y c h

i p a trio ty c z n y c h , u k az u ją c nie ty lk o k lu c z o w ą ro lę w iary re lig ijn e j w o c a le n iu n a ro ­

dow ej to ż sa m o śc i z e sła ń có w , le cz ta k że p rz y c z y n y i p rz e ja w y te g o , tak c h a ra k te ry s ­

ty c zn e g o dla w szy stk ich P o lak ó w ze sła n y c h w g łą b Z S R R , siln e g o z w ią zk u m ię d zy

p a trio ty z m e m a relig ijn o śc ią.

Po le k tu rz e k sią ż k i M. S to p ik o w sk ie j tru d n o się nie zg o d z ić z ty m i, k tó rz y p rz e ­

c z y ta w szy tę pracę d o ce n ili j ą w tak w y m o w n y i je d n o z n a c z n y sp o só b . J e s t to p ra c a

nieo m al p io n ie rsk a , je ś li ch o d z i o z re a liz o w a n y te m a t, k la ro w n a w u k ła d z ie treści

i m e ry to ry c z n ie b o g ata. A u to rce u d ała się ró w n ie ż rz a d k o sp o ty k a n a sz tu k a z a c h o w a ­

nia ró w n o w a g i m iędzy ry g o ry sty c z n ą z w a rto ś c ią te k stu n a u k o w e g o i p ły n n o ś c ią

n arrac ji. E fe k te m tego je s t o p ra c o w a n ie , k tó re nie g ubi w alo ró w o p o w ie ś c i, m ie js c a ­

m i w strz ą sa ją c e j, o lo sach p o lsk ich ro d z in d o tk n ię ty c h d ra m a te m ze sła n ia.

M a c ie j B. S tę p ie ń

P o la c y w A r m e n ii, pod red. ks. Edw arda W alew an d ra, R edakcja W y d a w n ic tw

K U L , L ublin 2 0 0 0 , ss. 3 7 6 .

K sią ż k a P o la c y w A rm e n ii to o w o c m ię d z y n a ro d o w e g o sy m p o z ju m , któ re

o d b y ło się w dn iach 17 i 18 m a ja 1999 r. w K a to lic k im U n iw e rsy te c ie L u b e lsk im .

S p o tk an ie to z o rg a n iz o w a ł k ie ro w a n y p rz e z ks. W a le w a n d ra I n s ty tu t B a d a ń nad

P o lo n ią i D u sz p a ste rstw e m P o lo n ijn y m i b y ło to ju ż 22 sy m p o z ju m n a u k o w e w d z ie ­

ja ch tego In sty tu tu . O b ec n a p o z y c ja k sią ż k o w a to z k o le i X X I tom se rii S tu d ió w

B ib lio te k i P o lo n ii, red a g o w a n ej ró w n ie ż p rz e z ks. W a le w a n d ra , a w sp ó łtw o rz o n e j

sta ra n ie m w sp o m n ia n e g o In sty tu tu , L u b e lsk ie g o O d d z ia łu S to w a rz y sz e n ia W s p ó ln o ta

P o lsk a, S to w a rz y sz e n ia W sp ó łp ra cy P o lsk a -W s c h ó d o ra z W y ż sz ej S z k o ły H u m a n is ­

ty c zn e j w P u łtu sk u .

M ię d z y n a ro d o w e sy m p o z ju m zg ro m a d z iło 16 p re le g e n tó w z P o lsk i i A rm e n ii. Ich

w y stą p ie n ia zg ru p o w an o w k sią ż c e w c z te re ch d z ia ła c h . P ie rw sz y , n a jo b s z e rn ie js z y ,

to sie d em re ferató w ro z w ija ją c y c h te m a t P o lsk a i A rm e n ia na p r z e s tr z e n i d zie jó w .

D ru g ą część k siążk i tw o rz ą trzy w y stą p ie n ia ze b ra n e po d h a s łe m D z ie d z ic tw o O rm ia n

p o lsk ic h . C zęść trz e c ia z a w ie ra sie d e m te k stó w sk ła d a ją c y c h się n a te m a t P o la c y

w A rm en ii: d zie je , k u ltu ra , sztu k a . C a ło ść u z u p e łn ia ją d o d a n e n a koricu G ło sy

w d ysku sji.

T ak p rz y g o to w a n ą p rac ę z b io ro w ą o tw ie ra te k st P o la c y w A rm e n ii. P ro b le m a ty k a

kw e re n d y i g łó w n e k ie ru n k i b a d a ń a u to rstw a p ro f. A d a m a K o se s k ie g o , p ie rw sz e g o

p ro re k to ra W S H w P u łtu sk u . R e fe ra t ten , o b o k p re z e n ta c ji stanu b a d a ń n a d re la c ja m i

p o lsk o -o rm ia ń sk im i, z a w ie ra ta k że k ró tk i p rz e g lą d h isto rii w z a je m n y c h k o n ta k tó w ,

n ac ec h o w an y ch - co p o d k re ś la A u to r - tra d y c y jn ą ju ż sy m p a tią . P a n o ra m a p r z e d s ta ­

w io n a p rze z prof. K o se s k ie g o c ią g n ie się od X V -w ie c z n y c h le g a c ji p o lsk ic h O rm ian ,

p o d ró żu ją cy c h w słu żb ie k ró le w sk ie j n a W sc h ó d , p rz e z p o słu g ę p o lsk ic h d u c h o w n y c h

w A rm en ii w X V II w ., o b ec n o ść i w ie lo ra k ą d z ia ła ln o ść z e sła ń c ó w p o p o w sta n iu

listo p ad o w y m , em ig rację z K ró le stw a P o lsk ie g o , lo sy d ep o rto w a n y c h z z iem w sc h o d ­

nich II R z e c z y p o sp o lite j p o 17 IX 1939 r., aż p o cz asy o b e c n e , w k tó ry c h lic z ą c a

5 0 0 -7 0 0 o sób p o lsk a d ia sp o ra w A rm en ii od 1996 r. p o sia d a w ła s n ą o rg a n iz a c ję -

S to w arzy sz en ie P o lak ó w „ P o lo n ia ” . S w o je w y stą p ie n ie m ó w c a k o ń c z y isto tn y m

sp o strz eż en ie m , k tó re p o w ra c a ć b ęd z ie cz ę sto w g ło sa c h n a s tę p n y c h re fe re n tó w :

d zieje A rm en ii i d zieje P o lsk i - p ań stw b ę d ą cy c h te re n a m i e k s p a n s ji m o c arstw

o śc ien n y c h , sz cz e g ó ln ie c a rsk ie j R o sji - są w n ie k tó ry c h asp e k ta c h p o ró w n y w a ln e ,

zaś trag iczn ie p o łą cz o n e z o stały w je d n y m z n a jo k ru tn ie js z y c h ro z d z ia łó w h isto rii

X X w iek u , ja k ą b y ły z b ro d n ie p la n o w e g o lu d o b ó jstw a : tra g e d ia O rm ia n z la t 1915-

1916 sta ła się m o ty w em , a do p e w n e g o sto p n ia ró w n ie ż i św ia d o m ie p rz y ję ty m

m o d e lem p o stę p o w a n ia h itle ro w sk ic h o k u p a n tó w na z iem iac h p o lsk ich .

P rof. A n d rz ej C h o d u b sk i, p ra c o w n ik K ate d ry N au k i o C y w iliz a c ji U n iw e rsy te tu

G d ań sk ie g o , p re le k c ją pt. Z d zie jó w ko n ta k tó w p o ls k o -o r m ia ń s k ic h ro z w ija w ąte k

o b ec n y w tek ście prof. K o se s k ie g o . S zcz eg ó ln ie, d u żo m ie jsc a p o ś w ię c a d z ia ła ln o śc i

X IX -w iec zn e j d ia sp o ry p o lsk ie j w A rm en ii. C y tu ją c lic z n e źró d ła , w tym p a m ię tn i­

k arsk ie , su g e sty w n ie ilu stru je w z ro st z a in te re so w a n ia P o la k ó w A rm e n ią i O rm ia n a m i,

o w o cu ją cy w p o c z ątk ac h X X w iek u n aw e t ru ch e m tu ry sty c z n y m . U k a z u je ró w n ie ż

o k o lic zn o ści n ajb a rd z ie j sp e k ta k u la rn y c h d o k o n a ń a rm e ń sk ie j P o lo n ii ta m te g o o k resu

- takich ja k np. zd o b y c ie sz cz y tu gó ry A ra ra t p rz e z J ó z e fa C h o d ź k ę 18 sie rp n ia

1850 r.

T ak że i w tym te k ście p o d k re ślo n a z o s ta ła p a ra le la d z ie jo w y c h lo só w o b y d w u

n aro d ó w , k tóre zb liża ły się do sie b ie i p o z n a w a ły le p ie j w c h w ila c h z a g ro ż e n ia b y tu

n aro d o w eg o . A u to r ró ż n ic u je je d n a k w k ład p o sz c z e g ó ln y c h n ac ji w e w z a je m n e z b li­

że n ie , w id ząc ro lę P o lak ó w p rz e d e w sz y stk im n a polu n au k o w e g o p o z n a n ia i p o p u la ­

ry zacji A rm en ii, rolę O rm ian zaś w ro z w ija n iu p o lsk ie g o h a n d lu i d y p lo m a c ji.

T en sam A u to r w w y stą p ie n iu P o lsk i m it A r m e n ii i O rm ia n u k a z u je z e sp o ły ce ch ,

ja k ie w n aszy m k raju k o ja rz o n o z O rm ia n a m i d aw n ie j i w s p ó łc z e śn ie , o ra z ź ró d ła

i p rzy c zy n y u k sz ta łto w a n ia się ste re o ty p o w e g o o b raz u O rm ia n in a w św ia d o m o śc i

P o lak ó w . O b ra z te n - w ty tu le ju ż sy g n a liz o w a n y ja k o „ m it” - je s t isto tn ie p o w ie rz ­

chow ny i n ie a d e k w a tn y , tym n ie m n ie j - ja k z a u w a ż a p ro f. C h o d u b s k i - tw o rz y ł on

i tw orzy nadal sz cz eg ó ln y k lim a t z ro z u m ie n ia i to le ra n c ji m ię d zy ob u stro n a m i, je s t

b o w iem o b raz em p o z y ty w n y m , g e n e ra ln ie a k c e p to w a n y m p rz e z sa m y ch O rm ian .

L osam i P o lak ó w w A rm e n ii w la tac h I w o jn y św ia to w ej za ją ł się p ro f. M a re k

M ąd zik , p rac o w n ik In sty tu tu H isto rii U M C S , o m a w iają c m .in . o rg a n iz a c je i ak c je

w ojsk o w e P o lak ó w n a K au k a zie . P ro f. A n to n i G iza , k ie ro w n ik Z a k ła d u H isto rii

E u ro p y W sch o d n ie j U n iw e rsy te tu S z c z e c iń sk ie g o , p rz e d sta w ił p o lsk i o d z e w n a tzw .

k w estię o rm ia ń sk ą na p rz e ło m ie X IX i X X w. P rz e p ro w a d z o n a p rz e z n ie g o a n a liz a

p u b lik a c ji w y d aw an y c h n a o b sz a ra c h trze ch zab o ró w d o d a je w ie le d o te g o , co

u p rze d n io p o w ie d z ia n o o o b ra z ie A rm en ii i O rm ian w ś w ia d o m o śc i X IX -w ie c z n y c h

P olaków .

P rof. M iro sła w C y g a ń sk i, c z ło n e k K o m ite tu B a d a n ia P o lo n ii P A N , je s t au to re m

n a jo b sz e rn ie jsz e g o z z a m ie sz c z o n y c h w k sią ż c e w y stą p ie ń . D o ty c z y ło o n o p la n o w e j

ek sterm in a cji n aro d u o rm ia ń sk ie g o w la tac h 1915-1916. W trz y c z ę śc io w y m arty k u le

O rm ia n ie - p ie r w s z a o fia ra lu d o b ó js tw a w X X w. C y g a ń sk i p rz e d s ta w ił g e n e zę

zb ro d n i, od sy tu a c ji O rm ian w c e sa rstw ie o tto m a ń sk im i p o lity k i s u łta n a A b d ü lh a-

m id a II (1 8 9 0 -1 9 0 8 /0 9 ) po ro lę, ja k ą w p rz y g o to w a n iu lu d o b ó js tw a o d e g ra ł ruch

m ło d o tu re ck i lat 1 9 0 8 /0 9 -1 9 1 3 /1 4 , n a s tę p n ie z re fe ro w a ł je j p rz e b ie g o ra z n a ś w ie tlił

trw ają ce do d z iś w o k ó ł tych w y d a rz e ń spory w h isto rio g ra fii.

P ie rw sz ą c z ęść k sią ż k i za m y k a te k st k o m a n d o ra d ra H e n ry k a K ie łb a s iń s k ie g o

P rze m ia n y k u tlu ra ln e w A r m e n ii w X X w iek u . A u to r d e fin iu je w n im c h a ra k te ry s ty c z ­

ne cechy arm e ń sk ie j k u ltu ry m a te ria ln e j o ra z o k re śla za się g w p ły w ó w , ja k ie w y w ie ­

rały n a tę k u ltu rę , k o le jn o : p o lity k a c a rsk ie j R o sji, re w o lu c ja k u ltu ra ln a po d p a n o w a ­

niem rad z ie c k im , p rze m ian y cz asu g o rb a c z o w o w sk ie j „ p ie re s tro jk i” o ra z a rm e ń sk a

e m ig ra c ja , sta n o w ią c a o b e c n ie aż 50 p ro c. c a łe g o naro d u .

W części d ru g ie j (D z ie d z ic tw o O rm ia n p o ls k ic h ) g ło s z a b rali: p ro f. M a rc e li K o s ­

m an z P o zn an ia, d r W ło d z im ie rz O sad c zy z L u b lin a (a d iu n k t w In sty tu c ie B a d ań nad

P o lo n ią K U L ) i ks. d r J ó z e f W ó lc z a ń sk i z K ra k o w a. W y s tą p ie n ie p ro f. K o sm a n a

d o sta rc z y ło cie k a w e j a n a liz y w ątku o rm ia ń sk ie g o o b e c n e g o w T r y lo g ii H e n ry k a

S ien k ie w icz a. D r O sa d c z y p rz y b liż y ł z k o le i fra p u ją c ą k artę h is to rii k o ś c ie ln e j, ja k ą

b y ła u n ia O rm ian z K o śc io łe m k a to lic k im , z a w a rta w 1630 r. i z a tw ie rd z o n a w R z y ­

m ie w 1635 r. Je j e fe k te m b y ło p o w sta n ie m e tro p o lii o r m ia ń s k o k a to lic k ie j w e L w o ­

w ie - o rg a n iz a c ji k o śc ie ln e j, k tó re j k res p o ło ż y ły d o p ie ro w y p a d k i II w o jn y św ia to ­

w ej. R e fe ra t ks. W ó lc z a ń sk ie g o to d ro b ia z g o w a re k o n stru k c ja , o p a rta n a źró d ła ch

so w ie ck ic h , losów cz te re ch p rz e d sta w ic ie li d u c h o w ie ń stw a o rm ia ń s k o k a to lic k ie g o

re p resjo n o w a n y ch po II w o jn ie św ia to w ej p rz e z w ład z ę ra d z ie c k ą .

W cz ęści trz e c ie j (P o la c y w A rm e n ii: d zie je , k u ltu ra , sztu k a ) d o m in u ją w y s tą p ie ­

n ia z a g ran ic zn y c h g o ści lu b e lsk ie g o sy m p o z ju m . R o z p o c z y n a p a n i N e lli M a te v o sja n ,

k ie ro w n ik D e p a rta m e n tu P ra sy i K u ltu ry M S Z A rm en ii. Je j re f e ra t Z a in te r e s o w a n ie

O rm ian P o lsk ą w c zo ra j i d z iś to k ró tk a p a n o ra m a ro zw o ju k o n ta k tó w m ię d z y P o la k a ­

m i i O rm ian a m i, u k a z u ją c a e ta p y i m o m e n ty w aż n e z arm e ń sk ie j p e rsp e k ty w y . P rof.

B e lla B a rse g h ia n , ró w n ie ż p ra c o w n ik a rm e ń sk ie g o M S Z , k ie ro w n ik je d n e g o z o d d z ia ­

łów D ep a rtam e n tu D ia sp o ry A rm e ń sk ie j, p re z e n tu je sy lw e tk i i d o ro b e k lite ra c k i

p ie rw sz y ch X IX -w iec zn y c h p o lsk ic h o sie d le ń c ó w w A rm en ii. P o sta c i w sp o m n ia n e

p rzez w c z e śn ie jsz y c h re fe re n tó w p o w ra c a ją tu w k o le jn e j o d sło n ie , u k a z u ją c e j z a ­

ch w y t p o lsk ic h p a m ię tn ik a rz y i „p o e tó w k a u k a s k ic h ” n ad k ra je m , k tó ry z w ie d z a li

i p o zn a w ali.

U m ie sz c z o n y d alej a rty k u ł k o m a n d o ra por. d ra G rz e g o rz a P iw n ic k ie g o to s p o jrz e ­

nie n a lo sy i d o k o n a n ia tych P o lak ó w , k tó rz y ja k o w o jsk o w i - ze sła n i p o w sta ń c y lub

ca rscy p o b o ro w i trafili w X IX w . n a K au k a z i p o sta w ili sto p y n a a rm e ń sk ie j ziem i.

W śró d nich A u to r w y ró ż n ia sz c z e g ó ln ie ty c h , k tó rzy ja k C h o d ź k o , S te b n ic k i, Z a g ó r­

ski, M lo k o s ie w ic z czy S tru m p f z a słu ż y li się d la n a u k i, p ro w a d z ą c w A rm en ii b a d a n ia

g e o lo g ic z n o -k a rto g ra fic z n e , e tn o g ra fic z n e i b io lo g ic z n e . P o n o w n e p rz y p o m n ie n ie

cz o ło w y ch p o sta c i X IX -w iec zn e j P o lo n ii a rm e ń sk ie j nie je s t tu je d n a k ty lk o p o w tó ­

rze n iem , le c z d aje m o ż n o ść u z u p e łn ie n ia ca łe g o o b raz u o w aż n y e le m e n t, ja k im b y ła

ich słu ż b a w o jsk o w a.

W s p ó łc z e sn ą P o lo n ię a rm e ń sk ą c h a ra k te ry z u je d r A łła K u ź m iń sk a ja , p rz e w o d n i­

c z ą c a S to w a rz y sz e n ia P o lak ó w „ P o lo n ia ” . P rz y p o m in a trzy fa le p o lsk ie j e m ig ra c ji do

A rm en ii (ze sła n i po p o w sta n iu lis to p a d o w y m , e m ig ra c ję z a ro b k o w ą z K ró le stw a

P o lsk ie g o , p rz e sie d lo n y c h po 17 IX 1939 r.) i lo sy w y b ra n y c h je j p rz e d sta w ic ie li.

N astę p n ie p rz e c h o d z i do p re z e n ta c ji o b e c n e g o śro d o w isk a p o lo n ijn e g o , k tó re g o b o ­

lą cz k ę sta n o w i p rz e d e w sz y stk im p o k ło sie d e p o lo n iz a c ji i o d e rw a n ie od K o śc io ła .

P ięk n y m d o p e łn ie n ie m tej c h a ra k te ry sty k i j e s t św ia d e c tw o G u rg ie n a G a d a c z k a ,

o rm ia ń sk ie g o a rty sty -rz e ź b ia rz a i d ra m a tu rg a , c z ło n k a Z a rz ą d u S to w a rz y sz e n ia „ P o lo ­

n ia ” . Je g o w y stą p ie n ie O d kry w a ją c p o ls k ie k o r ze n ie to w z ru sz a ją c y p rz y k ła d z a c h o ­

w an e j św ia d o m o śc i p o lsk ie g o p o c h o d z e n ia i w ię z i z p o lsk o ś c ią .

K sią ż k ę z a m y k a ją re fe ra ty p o św ię c o n e zw ią z k o m a rm e ń sk o -p o lsk im n a polu

a rty sty c z n y m i n au k o w y m . W za jem n e p r z e n ik a n ie się i o d d z ia ły w a n ie s z tu k i a r m e ń ­

sk ie j i p o ls k ie j sta n o w i te m a t p re le k c ji d ra Z b ig n ie w a S zm u rły z E lb lą g a . S y g n a liz o ­

w any w ty tu le p ro c e s A u to r p rz e d s ta w ia w p o rz ą d k u c h ro n o lo g ic z n y m , u k az u ją c

n a w a rstw ia n ie się m a teria ln y ch śla d ó w k aż d ej z k u ltu r po stro n ie p rz e c iw n e j, od

śre d n io w ie c z n y c h k o n ta k tó w h an d lo w y c h aż po w sp ó łc z e sn e (1 9 9 4 , 1996) w y sta w y

a rm e ń sk ie g o m a la rstw a w P o lsce . N au k o w e k o n ta k ty a rm e ń sk o -p o lsk ie p o d su m o w u je

prof. G ev o rk P iru m ja n , m ię d z y n a ro d o w e j sła w y e k o lo g a rm e ń sk i i w ic e p re z e s T o w a ­

rz y stw a A rm e n ia -P o lsk a . Z w ra c a u w ag ę n a ich d a w n e , się g a ją c e X V w iek u tra d y c je

oraz sz c z e g ó ln ą ro lę , ja k ą w sp ó łc z e śn ie o d g ry w a w n ic h L u b lin ja k o o śro d e k a k a d e ­

m ick i.

M a te ria ły , ja k ie n io są P o la c y w A r m e n ii, u k a z u ją p o le b a d a ń za le d w ie o d k ry te ,

o tw ie ra ją c e się n a rz e te ln e i p o g łę b io n e stu d ia , k tó ry ch ta p o z y c ja k sią ż k o w a je s t

cen n y m św ia d ec tw em . T e m a ty k a ca łe g o zb io ru w y k ra c z a z n a c z n ie p o z a o b sz a r z a ­

g a d n ień śc iśle p o lo n ijn y c h , su g e ro w a n y c h w ty tu le p u b lik a c ji. O d k ry w a n iu p o lsk ic h

ślad ó w w A rm en ii to w arz y szy w niej o b sz e rn a le k c ja h is to rii te g o k ra ju i z a m ie s z k u ­

ją c e g o go n a ro d u , k tó ry ja k o je d e n z p ie rw sz y c h , ju ż n a p rz e ło m ie III i IV w iek u ,

w szed ł do k ręgu k u ltu ry c h rz e śc ija ń sk ie j.

W o b fito śc i zg ro m a d zo n y c h tu m a te ria łó w u w ag ę z w ra c a n ie o b e c n o ść te m ató w

d raż liw y ch n a lin ii P o ls k a -A rm e n ia . I to nie z p o w o d u d y sk re c ji re fe re n tó w , le c z

w w y n ik u fa k ty c z n e g o b rak u n ap ięć i k o n tro w e rsji. C z y z d e c y d o w a ła o tym

o d le g ło ść g e o g ra fic z n a , czy m oże sto s u n k o w o n ie w ie lk ie ro z m ia ry d ia sp o r, p o lsk ie j

i a rm e ń sk ie j, w o b y d w u k ra ja c h , czy też inne je s z c z e c z y n n ik i? L e k tu ra P o la k ó w w

A rm e n ii nie d aje o d p o w ied z i n a to p y ta n ie , d o k u m e n tu ją c sam fak t, że k o n ta k ty

p o lsk o -a rm e ń sk ie c e c h o w a ła za w sze sz c z e g ó ln a nić sy m p a tii p o o b y d w u stro n ac h .

A że k o n ta k ty te m a ją d łu g ą h isto rię , w p isa n ą z a ró w n o w „ z ło te ” o k re sy d ziejó w

oby d w u p ań stw , ja k i w czas n a ro d o w y c h k lę sk , p rz e k o n a ć się m o ż n a ła tw o z a p o z n a ­

ją c się z k siążk ą, k tó ra sam a w so b ie sta n o w i m a te ria ln y ślad k o le jn e g o sp o tk a n ia

zb liż a ją c e g o do sieb ie o b y d w ie n ac je .

M a c ie j B. S tę p ie ń

W o jciech

M a t e r s к i, G r u z ja , W y d a w n ictw o „T rio ”, W arszaw a 2 0 0 0 ,

ss. 3 5 5 , ilustracje.

T e n d e n c ją c h a ra k te ry sty c z n ą w sp ó łc z e sn y c h b a d a ń p o lo n ijn y c h j e s t „ o d k ry w a n ie ”

śladów p o lsk ich w n a jb a rd z ie j n ie sp o d z ie w a n y c h za k ą tk a c h św ia ta, n a w e t je ś li ch o d z i

o p o p u la rn y o sta tn io W sch ó d . D la p rz y k ła d u c h o c ia ż b y re g u la rn ie o rg a n iz o w a n e

w In sty tu c ie B adań nad P o lo n ią i D u sz p a ste rstw e m P o lo n ijn y m K a to lic k ie g o U n iw e r­

sytetu L u b e lsk ie g o sy m p o z ja n a u k o w e , k a ż d o ra z o w o u w ie ń c z o n e w y d an ie m o so b n y c h

k sią że k , p rz y p o m in a ją n ie zn a n e n a o g ó ł „ P o lo n ie ” w E sto n ii, M o łd a w ii, Ł o tw ie ,

A rm enii.

W tym k o n te k śc ie m o ż n a p o p a trz e ć n a n o w ą p o z y c ję z serii w y d a w n ic z e j H is to ria

P ań stw Ś w iata w X X w iek u , p rz e d s ta w ia ją c ą n a jn o w s z ą h isto rię G ru z ji, g d zie o so b n y

ro zd z iał p o św ię co n y je s t „ sp ra w o m p o ls k im ” . L e k tu ra k sią ż k i je s t b a rd z o in te re s u ją ­

cym w p ro w a d ze n iem c z y te ln ik a w d z ie je i k u ltu rę tak m a ło z n a n e g o w P o lsc e k raju .

N iez w y k le p o ży tec zn e za te m je s t to , iż A u to r m im o su g e stii ty tu łu serii w y d a w n ic z e j,

w y k ra c z a p o za ram y c h ro n o lo g ic z n e X X w iek u i robi p o p u la rn ą w y c ie c z k ę do p o ­

cz ątk ó w g ru z iń sk ie j h isto rii, p rz e d sta w ia ją c je j c ią g ło ść n a p rz e strz e n i w iek ó w . Z n a ­

m ienne je s t, że ju ż od X V w. G ru z ja , ja k o n aró d c h rz e śc ija ń sk i (A u to r u ż y w a o k re ś ­

le n ia „ k a to lic k i” - s. 15) z n a jd u ją c y się w c ią g ły m z a g ro ż e n iu od są sie d n ic h k rajó w

islam u , p o sz u k iw a ła so ju szu z E u ro p ą Ś ro d k o w o w sc h o d n ią . O d tąd w ię c w k ręg u

z a in te re so w a ń w ład có w g ru z iń sk ic h z n a la z ły się K o ro n a P o ls k a - m y ln ie n a z w a n a

R z e c z p o sp o litą - i W ielk ie K się stw o L ite w sk ie (s. 18). D alsze d z ie je b y tu n ie z a w i­

słego, a potem p ro w in c ji k o lo n ia ln e j w im p e riu m caró w k o ń c z ą w p ro w a d z e n ie z a p o ­

z n aw cze z h is to rią i k u ltu rą te g o z a k a u k a sk ie g o kraju .

W łaśn ie n a jn o w sza h is to ria G ru z ji ro z p o c z y n a się po 1917 r., gdy u p a d e k ca ratu

o zn a jm ił m o ż liw o ść o d ro d z e n ia n a ro d o w e g o . A u to r d o ść d o k ła d n ie a n a liz u je tzw .

p ie rw sz ą n ie p o d le g ło ść , u tw ie rd z e n ie się w ład z y b o lsz e w ic k ie j i p o w sta n ie s z tu c z n e ­

go tw oru p o lity c z n e g o Z a k a u k a sk ie j S o c ja listy c z n e j F e d e ra c y jn e j R e p u b lik i R ad

istn iejące j w latach 1921-1936. K o le jn y m w y o d rę b n io n y m etap e m ro z w o ju h is to ry c z ­

n ego b y ło istn ien ie G ru z iń sk ie j R e p u b lik i R ad (1 9 3 6 -1 9 9 0 ). S p o re z a in te re so w a n ie

cz y te ln ik a w y w o ła h is to ria p is a n a na g o rą c o o tzw . d ru g ie j n ie p o d le g ło ś c i G ru z ji,

k tó ra je d n a k , p o d o b n ie ja k i p o p rz e d n ie d z ie je , je s t b a rd z o d ra m a ty c z n a i d a le k a od

e u fo ry cz n y ch u n ie sie ń . W . M a te rsk i b e z stro n n ie a n a liz u je i p rz e d sta w ia , ile p ró b