K R AKO W SKA SZK O ŁA W Y Ż S Z A IM. A N D R Z E JA FRY CZA M O D R Z E W S K IE G O
HISTORIA PRAWA WYZNANIOWEGO
WYBÓR TEKSTÓW ŹRÓDŁOWYCH
O P R A C O W A N IE Z D Z ISŁ A W Z A R Z Y C K I
Rada Wydawnicza:
Klemens Budzowski, Andrzej Kapiszewski, Jacek Majchrowski, Zbigniew Maciąg
Recenzja:
Prof, drhab. Jerzy Malec
Opieka wydawnicza:
Halina Baszak Jaroń
Copyright © by Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o., Kraków 2004
ISBN 83-919920-6-3
Ż adna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszechnia na w jakiejkolwiek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicz nych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich
Na zlecenie:
Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego
Wydawca:
Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o., Kraków 2004 M ateriały dydaktyczne KSW l(7)/04
Skład i łamanie:
Iwona Pisiewicz
O d A u t o r a ... 15
W p ro w a d z e n ie ... 19
I. C h rześcijań stw o w P ań stw ie R z y m s k im ...31
1. Początek prześladowań chrześcijan... 31
2. Chrześcijaństwo a kult cesarza... 32
3. Edykt mediolański z 313 r. o tolerancji...32
4. Chrześcijaństwo religią dominującą - edykt Teodozjusza I z 380 r ... 34
5. Edykty przeciwko poganom z 392 i 435 r... 34
a) Edykt z 392 r. Cesarze Teodozjusz, Arkadiusz, Honoriusz, Augustowie. Do Rufina, prefekta pretoriańskiego... 34
b) Edykt z 435 r. Cesarze Teodozjusz i Walentynian, Augustowie. Do Izydora, prefekta pretoriańskiego... 36
II. P aństw o K ościelne, p a p ie s tw o ... 37
6. Św. Augustyn, O państwie Bożym...37
7. Papież Leon Wielki (440-461) o roli biskupa Rzymu w Kościele Powszechnym ... 38
8. Akt Ludwika Pobożnego z 817 r., sankcjonujący niezależność Państwa Kościelnego...39
9. Liudprand o złożeniu papieża Jana XII i wyborze Leona VIII na papieża na synodzie rzymskim w 963 r ... 40
10. Schizma wschodnia z 1054 r ... 41
11. D ekret synodu laterańskiego z 1059 r. o wyborze p a p ieża... 43
12. Dekrety synodów rzymskich w sprawie symonii, celibatu, inwestytury, wyboru biskupów itd... 44
a) Pismo papieża Grzegorza VII do biskupów Metzu, Magdeburga i Konstancji z marca 1074 r ...44
b) Uchwały synodu rzymskiego z 1078 r ...45 SPIS T R E ŚC I
13. Tezy Grzegorza VII -Dictatus Papae
(dyktat papieski) z 1075 r...46
14. Papież Grzegorz VII o zdjęciu klątwy z cesarza w Canossie w 1077 r. Relacja papieża Grzegorza VII przesłana biskupom i książętom niemieckim ... 48
15. Mowa papieża Urbana II na soborze w Clermont w 1095 r...48
16. Papież Innocenty III o stosunku papiestwa do cesarstwa (1198)...50
17. Dekrety soboru laterańskiego IV z 1215 r ...50
18. Sw. Tomasz z Akwinu, o W ładzy... 51
19. D ekret soboru w Konstancji z dnia 6 kwietnia 1415 r...52
20. Wawrzyniec z Brezove, Kronika husycka... 52
a) O złożeniu z [tronu] papieskiego Jana XXIII, który święcił krzyże [na wojnę] z królem neapolitańskim ... 52
b ) 0 wybraniu przez sobór nowego papieża, Marcina V ...53
c) O zakończeniu soboru w K onstancji... 53
21. Ulryk z Richental o straceniu Jana H u sa ... 53
22. Akt unii florenckiej z dnia 6 lipca 1439 r ...55
23. M emoriał papieża Leona X o powszechnej krucjacie przeciw Turkom z 1517 r...57
24. Angeles Masarellus o otwarciu soboru trydenckiego w dniu 13 grudnia 1545 r... 58
25. Ignacy Loyola o ćwiczeniach duchowych i m isjach...59
26. D ekret o reformie duchowieństwa, uchwalony na soborze trydenckim w 1547 r...60
27. Wyrok trybunału Sw. Inkwizycji na Giordano Bruno z dnia 8 lutego 1600 r... ... 61
28. Traktat o powstaniu Ligi Świętej podpisany w Linzu w dniu 5 marca 1684 r... 62
29. List Papieża Grzegorza XVI do cara Mikołaja I. Rzym, dnia 4 stycznia 1834 r... 63
30. Encyklika Piusa IX w sprawie władzy świeckiej Papieży. Rzym, dnia 18 czerwca 1859 r ...64
31. Deklaracja Zgromadzenia Narodowego Romanii o stosunku do Stolicy Apostolskiej. Bolonia, dnia 6 września 1859 r...64
32. Plan Napoleona III rozwiązania kwestii rzymskiej. Paryż, dnia 20 maja 1862 r...65
33. Papież Pius IX o błędach współczesnego świata. Syllabus, 1864 r... 67
34. Stosunek państwa włoskiego do Papieża (tzw. prawo gwarancyjne). Rzym, dnia 9 marca 1871 r... 68
35. Encyklika papieża Leona XIII, Rerum novamm z dnia 15 maja 1891 r... 68
36. Traktat pomiędzy Stolicą Apostolską a Włochami. Rzym, dnia 11 lutego 1929 r ...71
37. Ustawa Konstytucyjna Miasta Watykan,
z dnia 7 czerwca 1929 ro k u ...80
III. P aństw o F ra n k o ń sk ie, F r a n c j a ... 84
38. Grzegorz z Tours o przyjęciu chrześcijaństwa przez Chlodwiga, króla Franków, w 496 r... 84
39. Roczniki fuldajskie o koronacji Karola Wielkiego na cesarza Zachodniorzymskiego dnia 25 grudnia 800 r...85
40. Postanowienia sądów duchownych przeciw albigensom ... 85
41. Stany G eneralne we Francji w latach 1356-1357 ... 86
42. Kronika Jakuba Twingera von Kónigshofen o biczownikach... 87
43. Bulla U rbana V z dnia 3 września 1365 r. przeciwko begardom i beginkom we F ran cji... 87
44. Mowa inkwizytora Piotra z zakonu celestynów z 1395 r. o doktrynie w aldensów ... 88
45. Konkordat boloński z 1516 r... 90
46. Noc św. Bartłomieja 23/24 sierpnia 1572 r., relacja św iadka... 91
47. Edykt nantejski króla Henryka IV z 1598 r...94
48. Formula gallikanizmu: „Deklaracja czterech artykułów” ... 95
49. G allikanizm ... 96
50. Pismo duchowieństwa francuskiego do papieża Innocentego XI w obronie władzy królewskiej z 1682 r ... 97
51. Odwołanie edyktu nantejskiego przez Ludwika XIV w 1685 r ... 98
52. Ludwik Saint Simon o odwołaniu edyktu nantejskiego...101
53. Wolter o tolerancji religijnej ... 102
54. D ekret o zniesieniu powinności feudalnych z dnia 4/5 sierpnia 1789 r... 103
55. Deklaracja praw człowieka i obywatela z dnia 26 sierpnia 1789 r... 104
56. Dekret o przekazaniu dóbr kościelnych do dyspozycji Narodu z dnia 9 listopada 1789 r... 105
57. Dekret Zgromadzenia Ustawodawczego o konstytucji cywilnej kleru i ustaleniu jego uposażenia z dnia 12 lipca - 24 sierpnia 1790 r... 105
58. Konstytucja francuska z dnia 3 września 1791 r... 111
59. D ekret o aktach stanu cywilnego, małżeństwie i rozwodzie z dnia 20-25 września 1792 r ... 111
a) Dekret o rozwodzie z dnia 22 września 1792 r... 113
60. D ekret o rozdziale Państwa i Kościoła z dnia 3 ventose roku III (21 lutego 1795 r . ) ...114
61. Układ pomiędzy Rządem Francuskim a Jego Świątobliwością Piusem VII z dnia 15 lipca 1801 r ...115
a) Artykuły organiczne do U k ła d u ...116
b) Artykuły organiczne dotyczące kultów protestanckich... 117
62. K arta Konstytucyjna z dnia 4 czerwca 1814 r... 117
63. D ekret Komuny Paryskiej o rozdziale Kościoła od Państwa z dnia 2 kwietnia 1871 r...118
64. Ustawa konstytucyjna o stosunkach między władzami publicznymi z dnia 16 lipca 1875 r... 118
65. Ustawa o rozdziale kościołów od państwa z dnia 9 grudnia 1905 r...118
66. Konstytucja Republiki Francuskiej z dnia 29 września 1946 r ... 120
IV. K ra je niem ieckie, A u stria i C z e c h y ... 121
67. Kapitularz o krajach saskich z 772 r...121
68. Konkordat wormacki z 1122 r... 122
a) D okum ent cesarski...122
b) D okum ent pap iesk i... 123
69. Złota Bulla cesarza Karola IV z dnia 10 stycznia 1356 r...124
70. Eneasz Sylwiusz o początkach husytyzmu... 125
71. Taboryci według ź ró d e ł... 126
72. Artykuły praskie z 1417 r... 126
73. Społeczne i polityczne poglądy taborytów ... 128
74. Tezy M arcina Lutra z dnia 31 października 1517 r ... 128
75. Jan Kalwin o korzystaniu z dóbr doczesnych... 132
76. Pokój religijny w Augsburgu z 1555 r ... 132
77. Traktat westfalski z 1648 r...136
78. Instrukcja Fryderyka Wilhelma dla Generalnego Dyrektorium z 1722 r...137
79. Poglądy religijne Fryderyka I I ... 137
a) Fryderyk II: Uwagi na marginesie z 1740 r...137
b) Fryderyk II: Testament polityczny z 1752 r... 138
80. Patent tolerancyjny Józefa II z 1781 r... 138
81. Konstytucja Związku Niemieckiego. Niemiecki Akt Związkowy z dnia 8 czerwca 1815 r...140
82. Austriacka Ustawa Zasadnicza o reprezentacji państwa ogłoszona jako allegat do patentu cesarskiego z dnia 26 lutego 1861 r... 140
83. Konstytucja Rzeszy Niemieckiej z dnia 11 sierpnia 1919 r...14)
84. Konkordat zawarty między Stolicą Apostolską a III Rzeszą Niemiecką w dniu 20 lipca 1933 r... 142
85. Konstytucje Niemieckiej Republiki D em okratycznej... 152
a) z dnia 19 marca 1949 r...152
b) z dnia 4 kwietnia 1968 r... 154
86. Konstytucja Republiki Federalnej Niemiec z dnia 23 maja 1949 r...155
V. Anglia, W ielka B r y ta n ia ...157
87. Wielka Karta Wolności (Magna Charta Libertatum) z dnia 15 czerwca 1215 r... 157
88. Lolardzi. Szesnaście punktów Jana Purvey’a (1388-1389)... 158
89. Niszczenie dzieł Wycliffc’a (1388)... 159
90. Prześladowanie lolardów (1389 i 1398)... 160
91. Ustawa o głowie Kościoła z 1534 r... 161
92. Uroczyste przymierze i konfederacja prezbiteriańskiego parlam entu z dnia 25 września 1643 r...162
93. Ustawa o prawach z dnia 13 lutego 1689 r. (Bill o f rights)...163
94. Ustawa o zjednoczeniu Anglii ze Szkocją i Irlandią z 1800 r...165
95. Przyznanie praw politycznych katolikom angielskim w 1829 r...165
VI. S tany Z jednoczone Ameryki P ó łn o c n e j...167
96. Ustawa o prawach Wirginii z dnia 12 czerwca 1776 r... 167
97. Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki z dnia 17 września 1787 r. (z popraw kam i)... 167
98. Konstytucje sta n o w e ... 168
a) Konstytucja stanu Arkansas z 1874 r... 168
b) Konstytucja stanu Maryland z 1867 r ... 168
c) Konstytucja stanu Missisipi z 1890 r...168
d) Konstytucja stanu Południowa Karolina z 1895 r...168
e) Konstytucja stanu Tennessee z 1870 r... 169
VII. Ruś K ijow ska, K sięstw o M oskiew skie, R osja, Z S R R ...170
99. Nestor o wprowadzeniu chrześcijaństwa na R u si...170
100. Dekret o zniesieniu Patriarchatu Moskiewskiego przez cara Piotra I z 1721 r...172
101. Manifest cara Mikołaja II o zmianie organizacji Dumy Państwowej i Rady Państwa z dnia 20 lutego 1906 r... 173
102. Dekret Rady Komisarzy Ludowych o oddzieleniu Kościoła od Państwa i szkoły od Kościoła z dnia 28 stycznia 1918 r... 173
103. Konstytucja (Ustawa Zasadnicza) Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przyjęta przez V Ogólnorosyjski Zjazd Rad na posiedzeniu w dniu 10 lipca 1918 r... 175
104. Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z dnia 5 grudnia 1936 r... 176
105. Konstytucja Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich z dnia 7 października 1977 r... 176
VIII. Inne k r a je ... 178
106. Działalność św. Konstantyna i św. Metodego
w Państwie W ielkomorawskim... 178 107. Chrzest Litwy (1387)... 179 108. Diego de Landa o składaniu
krwawych ofiar bogom przez M ajów ... 181 109. Diego Duran o składaniu ludzkiej ofiary u A zteków ...182 110. Konstytucja Hiszpanii z dnia 19 marca 1812 r... 182 111. Konstytucja Norwegii
z dnia 17 maja - 14 listopada 1814 r. ze zm ... 182 112. Konstytucja federalna Konfederacji Szwajcarskiej
z dnia 29 maja 1874 r. ze zm...183 113. Kanton Genewa. Ustawa Konstytucyjna
o zniesieniu budżetu wyznań z dnia 15 czerwca 1907 r...184 114. Konkordat między Stolicą Apostolską a Włochami
z dnia 11 lutego 1929 r ...185 115. Konstytucja Republiki Włoskiej
uchwalona dnia 22 grudnia 1947 r...190 116. Konstytucja Bułgarskiej Republiki Ludowej
z dnia 4 grudnia 1947 r... 191 117. Bułgarska ustawa o wyznaniach religijnych
z dnia 26 lutego 1949 r ... 192 118. Konstytucja Rumuńskiej Republiki Ludowej
z dnia 13 kwietnia 1948 r... 195 119. Rumuński Dekret Nr 177 z dnia 3 sierpnia 1948 r.
o ogólnym ustroju wyznań religijnych...196 120. Konstytucja Republiki Czechosłowackiej
z dnia 9 maja 1948 r... 198 121. Czechosłowacka ustawa z dnia 14 października 1949 r.
o powołaniu Państwowego Urzędu
do Spraw Kościelnych...199 122. Węgierska Ustawa Nr XXXIII z 1947 r.
o zniesieniu nierówności między wyznaniami... 200 123. Węgierska Ustawa z dnia 16 czerwca 1949 r.
o przejęciu przez Państwo szkół niepaństwowych...200 124. Konstytucja Węgierskiej Republiki Ludowej
z dnia 20 sierpnia 1949 r... 201 125. Porozumienie zawarte pomiędzy Rządem
Węgierskiej Republiki Ludowej
a Episkopatem Katolickim na Węgrzech
(wrzesień 1950 r . ) ... 202 126. Konstytucja Albańskiej Republiki Ludowej
z dnia 9 lipca 1950 r...203 127. Konstytucja Albanii z dnia 28 grudnia 1976 r...203 128. Konstytucja Etiopii (Cesarstwa)
IX. Polska 205
129. Thietm ar o kulcie pogańskim u Słow ian...205
130. Thietm ar o przyjęciu chrześcijaństwa przez Mieszka I ... 206
131. Dagome Iudex z ok. 990-992, czyli Mieszko I oddaje swoje państwo w opiekę Stolicy A postolskiej... 207
132. Zjazd gnieźnieński w 1000 r. według Galla A nonim a...207
133. Dwugłos o śmierci św. Stanisława biskupa... 208
134. Uchwały synodu łęczyckiego z roku 1180 w sprawie zaprzestania ius spolii w stosunku do spuścizny biskupiej... 209
135. Oddanie się księcia Leszka Białego pod opiekę papieską w roku 1207 ...210
136. Zapewnienie rozmaitych wolności i immunitetów Kościołowi polskiemu przez książąt: krakowskiego, mazowieckiego, kaliskiego i opolskiego w latach 1211-1215...210
137. Roztoczenie opieki papieskiej nad książętami polskimi w 1253 r... 211
138. Nowa sekta biczowników (1261)... ... 211
139. Przywilej Bolesława Pobożnego dla Żydów z 1264 r... 212
140. Synod wrocławski o Żydach z 1267 r...213
141. Dokumenty papieskie przeciwko Żydom w Polsce z 1267 r ...215
142. Statuty arcybiskupa Jakuba Świnki 0 upowszechnieniu języka polskiego z 1287 r...216
143. Zwolnienie miast i miasteczek arcybiskupa gnieźnieńskiego od połowy cła, a samego arcybiskupa całkowicie od cła z 1406 r ... 217
144. Paweł Włodkowic o wyższości władzy papieskiej nad Cesarzem z 1415 r... 218
145. Traktat Pawła Włodkowica „O władzy papieskiej 1 cesarskiej wobec pogan” (ogłoszony w 1416)...219
146. „Edykt wieluński” króla Władysława Jagiełły przeciw husytom z 1424 r...220
147. Dekret Władysława Jagiełły w sprawie obrony dóbr kościelnych przed wojskiem idącym na wojnę z 1433 r... 221
148. Konfederacja antyhusycka panów polskich świeckich i duchownych z 1438 r... 221
149. Sankcja królewska dla ekskomuniki kościelnej (1433, 1458)...222
150. Żastrzeżenie prawa koronacji królów polskich dla arcybiskupa gnieźnieńskiego z 1451 r... 224
151. Poglądy Jana Ostroroga na tem at organizacji kościelnej w XV w... 224
152. Walka z ruchem reformacyjnym. M andat Zygmunta I do starostów z dnia 22 marca 1540 r... 226
153. Potwierdzenie praw o wyłączności szlachty
w dostępie do kapituł przez Augusta II z 1550 r... 227
154. Konstytucja uchylająca egzekucję wyroków sądów duchownych przez starostów w latach 1562-1563 ... 228
155. Ugoda sandomierska z dnia 14 kwietnia 1570 r... 228
156. Grzegorz Paweł z Brzezin przeciwko zdaniu Jakuba Paleologa o wojnie religijnej...230
157. Akt konfederacji generalnej warszawskiej z dnia 28 stycznia 1573 r...231
158. Artykuły henrykowskie z 1573 r... 233
159. Akt unii brzeskiej z 1596 r... 233
160. Stosunki wyznaniowe w Polsce i rola Zygmunta III w kontrreformacji. Relacja nuncjusza Monsignore dc Torres z 1622 r...235
161. Ustawa sejmu o wygnaniu arian z Polski z 1658 r... 238
162. Sprawy wyznaniowe na sejmie niemym w 1717 r... 240
163. Statuty synodu diecezjalnego płockiego z 1733 r... 241
164. Prawa kardynalne z 1768 r ... 242
165. Konstytucja 3 Maja, czyli tzw. Ustawa rządowa z dnia 3 maja 1791 r... 242
166. Konstytucja Księstwa Warszawskiego z dnia 22 lipca 1807 r ... 243
167. D ekret Księcia Warszawskiego dotyczący organizacji władz administracyjnych w departam entach i powiatach z dnia 7 lutego 1809 r...243
168. Konstytucja Królestwa Polskiego z dnia 27 listopada 1815 r... 243
169. Konstytucja Wolnego Miasta Krakowa i jego okręgu z dnia 15 lipca - 11 września 1818 r...244
170. Statut Organiczny dla Królestwa Polskiego z dnia 26 lutego 1832 r... 245
171. Statut Krajowy Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskim, ogłoszony jako allegat do patentu cesarskiego z dnia 26 lutego 1861 r... 245
172. Ukaz cesarsko-królewski o radach powiatowych w Królestwie Polskim z dnia 5 czerwca 1861 r...246
173. Ordynacja wyborcza do rad powiatowych, miejskich i gubernialnych w Królestwie Polskim z dnia 5 czerwca 1861 r... 246
174. Postanowienia dotyczące nauczania w szkołach ludowych w Poznańskiem z dnia 27 października 1873 r...246
175. Mowa prokuratora w procesie o strajk dzieci polskich we Wrześni z listopada 1901 r...247 176. R aport carskiej policji o postawach religijnych Polaków
demonstrowanych w płockiej katedrze w sierpniu 1905 r.,
177. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
z dnia 17 marca 1921 r...248 178. Konkordat z dnia 10 lutego 1925 r. zawarty między
Stolicą Apostolską a rządem Rzeczypospolitej Polskiej... 251 179. Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r ...260 180. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego
z dnia 22 lipca 1944 r...261 181. Uchwala Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej
z dnia 12 września 1945 r. w sprawie k o n k o rd a tu ...261 182. Dekret z dnia 25 września 1945 r. Prawo m ałżeńskie... 262 183. D ekret z dnia 25 września 1945 r.
Prawo o aktach stanu cywilnego... 268 184. D ekret z dnia 5 sierpnia 1949 r.
o ochronie wolności sumienia i w yznania... 271 185. Porozumienie między przedstawicielami rządu
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Episkopatem Polski
z dnia 14 kwietnia 1950 r...273 186. Ustawa z dnia 19 kwietnia 1950 r. o zmianie
organizacji naczelnych władz państwowych w zakresie
gospodarki komunalnej i administracji publicznej... 274 187. Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
uchwalona przez Sejm Ustawodawczy
w dniu 22 lipca 1952 r... 274 188. D ekret z dnia 9 lutego 1953 r.
0 obsadzaniu duchownych stanowisk kościelnych... 276 189. Non possumus - memoriał Episkopatu Polski
do prezydenta Bolesława Bieruta z dnia 8 maja 1953 r ... 277 190. Zapiski więzienne księdza kardynała Stefana Wyszyńskiego
z Komańczy z dnia 13 marca 1956 r... 278 191. Komunikat Komisji Wspólnej przedstawicieli rządu
1 Episkopatu z dnia 2 grudnia 1956 r...279 192. Dekret z dnia 31 grudnia 1956 r.
o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych... 281 193. Zarządzenie Ministra Oświaty z dnia 19 sierpnia 1961 r.
w sprawie prowadzenia punktów katechetycznych...283 194. Orędzie biskupów polskich do ich niemieckich braci
w kapłaństwie z dnia 18 listopada 1965 r...285 195. Pielgrzymka Jana Pawła II do ojczyzny w roku 1979.
Fragment homilii wygłoszonej przez Ojca Świętego podczas mszy świętej na placu Zwycięstwa w Warszawie
w dniu 2 czerwca 1979 r ...286
O D AUTO RA
Wraz z popularyzacją wykładów akademickich na tem at stosun ków Państwo-Kościół pojawiła się potrzeba opracow ania odpow ied niego wyboru źródeł do historii prawa wyznaniowego. Niniejsza publi kacja jest pierwszym w tym ujęciu opracowaniem w polskiej literaturze przedm iotu w okresie powojennym*. Niniejszy zbiór zawiera wybór około 200 tekstów źródłowych z historii szeroko pojętych relacji Pań- stwo-Kościół w Polsce i na świecie. Wybór źródeł obejm uje okres od roku 313 po narodzinach Chrystusa do czasów najnowszych (koniec lat 70. X X w.) i w zasadzie zawęża się do dokum entów powstałych w kulturze chrześcijańskiej albo wydanych lub spisanych przez p rzed
stawicieli tej kultury.
Z e względów oczywistych większość dokum entów przytoczono we fragm entach, a tylko te najistotniejsze zam ieszczono w całości. Przy określaniu obszerności fragm entu źród ła A u to r kierow ał się jego przydatnością do charakterystyki jakiejś instytucji lub rang ą i now a torstw em zastosowanych w nim regulacji lub poglądów w p rzed m io cie wolności religijnej i jej gwarancji, m odelow ością regulacji sto su n ków Państw o-K ościół albo też m ocą nadal obowiązującą.
Zam ieszczone w książce źródła m ają na celu ukazanie genezy współczesnych form i rozwiązań w stosunkach P aństw o-K ościół wy stępujących w świecie, a wywodzących się z rozwiązań w prow adzo nych w przeszłości.
* Publikacja np. H. Świątkowskiego, Stosunek państw a do kościota w różnych kra
W iele z prezentow anych tu dokum entów źródłowych, pom im o że pow stało w odleglejszych czasach i w związku z tym posiada w alor historyczny n ad al m a lub do niedaw na m iało m oc praw ną.
W książce pom inięto inform acje dotyczące okoliczności pow sta w ania tekstu i co do zasady bliższą charakterystykę, poza przypadka mi wyjątkowymi. Korzystano z tych tłum aczeń tekstów obcojęzycz nych, które w recenzjach i literaturze uzyskały najwyższe uznanie albo są najbardziej spopularyzow ane. W iele z tych tłum aczeń pochodzi z okresu przedw ojennego. N atom iast przypisy, którym i opatrzone są niek tó re teksty źródłow e, zostały zachow ane z wydania oryginału.
Z uwagi na ró żnorodność źródeł, m ozaikę państw i wielość roz w iązań system owych w relacji Państw a z K ościołem , występujących n a p rzestrzen i bez m ała dw udziestu stuleci, niniejszą publikację n a leżało podzielić na 9 rozdziałów . Z astosow ano przy tym system aty kę geograficzno-chronologiczną.
W pierw szym rozdziale znalazło się 5 (nr 1-5) do kum entów źró dłowych traktujących o stosunku Im perium R om anum do religii chrześcijańskiej, począwszy od jej legalizacji w 313 r. W rozdziale drugim zam ieszczono wybór 32 źródeł (nr 6-37) dotyczących b ez p o śre d n io Państw a K ościelnego i stanow iska Papieża do władców świeckich i w olności religijnej. R ozdział trzeci mieści blisko 30 źró deł (n r 38-66) o wolności religijnej i relacjach na linii P aństw o-K oś ciół we F rancji. Stosunki wyznaniowe na tere n ie krajów niem iec kich o raz C zech i A ustrii przedstaw iono w kolejnym rozdziale, na przykładzie oko ło 20 dokum entów źródłow ych (n r 67-86). S tosun ki wyznaniowe w Anglii zaprezentow ano w rozdziale piątym na przy kładzie 9 źró d eł (n r 87-95). R ozdział szósty zaw iera przykładow e regulacje praw ne z konstytucji USA i w ybranych stanów (8 źródeł: nr 96-98). W dalszej kolejności (rozdział siódmy) znalazły się źró dła ruskie, rosyjskie i radzieckie (7 dokum entów : n r 99-105) oraz w rozdziale ósmym innych przykładowych krajów , takich jak Litwa, H iszpania, N orw egia, Szwajcaria, krajów tzw. dem okracji ludowej, E tio p ii itd. (łącznie 23 źródła: nr 106-128). R ozdział dziewiąty - ostatni - pośw ięcono stosunkom Państw a do Kościoła i religii w Pol sce w ystępujących na przestrzeni dziesięciu wieków chrześcijaństwa.
Wśród ponad 60 dokum entów źródłowych (nr 129-195) w rozdziale tym znalazły się m.in. wzmianka T hietm ara o kulcie pogańskim u Sło wian, wzmianka z dokum entu Dagome Iudex (ok. 990-992) o oddaniu się Mieszka I pod opiekę Stolicy Apostolskiej, przywilej Bolesława Po bożnego dla Żydów z 1264 r., „Edykt wieluński” króla W ładysława Jagiełły przeciw husytom z 1424 r., fragm ent Ugody sandom ierskiej z 1570 r., fragm ent Konstytucji 3 M aja (1791) dotyczący religii, frag menty wybranego ustawodawstwa zaborczego dotyczącego ziem p o l skich w X IX w. oraz tekst konstytucji R P z 1921 r. Książkę wieńczy fragment homilii papieża Jana Pawła II wygłoszonej podczas mszy świę tej na Placu Zwycięstwa w Warszawie (2 czerwca 1979).
Niniejsza publikacja zawiera zatem najważniejsze akty praw ne wy daw ane przez m onarchów i inne organy władzy państwowej, także papieży i sobory, oraz pozw ala poznać poglądy dostojników świec kich i kościelnych, pisarzy i kronikarzy.
Znalazły się tu również fragm enty wzorcowych (lub oryginalnych) konkordatów (wormacki, francuski z 1801 r., polski z 1925 r., włoski z 1929 r. i niem iecki z 1933 r.).
Znaczną część publikacji przeznaczono na dokum enty z okresu Rewolucji Francuskiej (Konstytucja Cywilna K leru z 1790 r. i d ek ret o rozdziale Państw a i Kościoła z 1795 i ustawa o rozdziale kościołów od państw a z 1905 r.).
Wiele miejsca poświęcono także aktom prawnym obrazującym sto sunek do religii w Rosji Radzieckiej, Z S R R i innych krajach tzw. d e mokracji ludowej.
Historia prawa wyznaniowego. Wybór tekstów źródłowychjest p u blikacją przeznaczoną dla szerokiego kręgu odbiorców, przede wszyst kim dla studentów praw a i adm inistracji; m oże rów nież służyć do nauki historii doktryn polityczno-prawnych, historii Kościoła, histo rii państw a i praw a itd., a także być pom ocna studen to m jak o publi k acja ilu s tru ją c a p ro b le m a ty k ę p ra w a w y z n an io w eg o i służyć zgłębianiu wiedzy o dziejach stosunków Państw o-K ościół.
D r Zdzisław Zarzycki
W PR O W A D Z E N IE
W celu sprawniejszego korzystania z m ateriałów zamieszczonych w niniejszym wyborze źródeł do przedm iotu Historia praw a wyzna
niowego wydaje się niezbędne przekazanie czytelnikowi pewnych in
formacji porządkujących.
1. Etym ologia pojęcia „prawo w yznaniowe” jest różna n a gru n cie współczesnych porządków prawnych; podobnie było w przeszło ści dalszej i bliższej.
W przeszłości term in praw o wyznaniowe stosowany był zam ien nie z pojęciem praw o kościelne, choć to drugie wywodzi się od łaciń skiego słowa ecclesia. Stąd w obcych system ach praw nych spotkam y się z określeniem : ius ecclesisticum, ecclesiastical law, droit public
ecclesiastique, diritto ecclesiastico, Staatskirchenrecht itd.1.
Niemniej prawa wyznaniowego nie należy mylić z praw em kanonicz nym, czyli prawem wewnętrznym Kościołów lub związków wyznanio wych. W literaturze zachodniej często term inem „prawo kościelne” okre śla się prawo wewnętrzne Kościoła, w kontekście odróżnienia go od prawa państwowego dotyczącego kościołów i związków wyznaniowych.
Pod pojęciem praw o wyznaniowe w literaturze polskiej rozum ie się przed wszystkim przepisy praw a państwowego regulujące w sp o sób bezpośredni lub pośredni pozycję praw ną K ościoła katolickiego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych.
1 Prawo wyznaniowe. Stan prawny na 1 lutego 2000 r., red. H. M isztal, L ublin 2000,
s. 58-59, o raz wyd. 2 - z m ie n io n e i zaktualizow ane. Stan prawny tia 1 lipca 2003 r., red. H. M isztal, P. Stanisz, Lublin 2003, s. 27-29.
2 . Relacje Państwo-Kościół na przestrzeni blisko 2 tysięcy lat ist nienia chrześcijaństw a kształtowały się rozm aicie. D latego poznanie tych relacji, na podstaw ie publikowanych w wyborze tekstów, pozwoli na zgłębienie tajników z historii w spółistnienia władzy kościelnej i państwowej. N aśw ietlenie ewolucji tych stosunków ułatwić może zrozum ienie współczesnych relacji (w tym prawnych) między obu tak doniosłym i podm iotam i.
Początkow o istniał system m onistyczny, który nie pozwalał na odłączenie władzy duchowej od świeckiej. W państw ach antycznych nie istniało rozróżnienie pom iędzy instytucjam i polityczno-państw o- wymi i sakralnymi.
D op iero zalegalizowanie chrześcijaństwa w państw ie rzymskim pozw oliło na w prow adzenie system u d u alistyczn ego, który pole gał na oddzieleniu władzy świeckiej (ludzkiej) od boskiej. Podział ten zaow ocow ał różnym i rodzajam i zw ierzchnictw a (suprem acji) Państw a nad Kościołem , występującymi na przestrzeni dziejów2.
C ezaro p ap izm . N a Zachodzie E uropy pojawił się wraz z upad kiem cesarstw a (476), kiedy władza została skupiona w ręku papieży. Ten rodzaj relacji został odnowiony z czasem w form ie frankońskiej (800) w osobie K arola W ielkiego3 i w form ie germ ańskiej wraz z p o w ołaniem Świętego Cesarstw a Rzymskiego (962 r. - koronacja O tto na I). N a W schodzie cezaropapizm był realizowany w Cesarstw ie Bi zantyjskim , aż do jeg o u p ad k u w 1453 r. System W schodni był kontynuow any przez kolejnych władców (carów) moskiewskich i ro syjskich, np. P iotra I4, aż wreszcie przekształcił się w system su pre macji władzy świeckiej nad Kościołem prawosławnym w Rosji. Wy d arzenia polityczne z 1917 r. zaowocowały w prow adzeniem w Rosji R adzieckiej5 i Z S R R 6 systemu separacji wrogiej.
2 Podziat podaję za H. M isztalem, [w:] Prawo wyznaniowe..., wyd. 1 i 2, s. 36 i nast., przy uw zględnieniu publikacji: M. Pietrzak, Prawo wyznaniowe, wyd. 2, Wydawnictwo P raw nicze LexisNexis, Warszawa 2003, s. 52 i nast.
3 Tekst N r 39. 4 Tekst N r 100. 5 Tekst N r 102 i 103. 6 Tekst N r 104 i 105.
Jurysdykcjonizm . Ten system relacji pojawił się z chwilą su p re macji (dom inacji) władzy Kościoła (Papieża) nad świecką. Począt ków tego systemu należy się doszukiwać na tle walki politycznej P a piestwa z w ładcam i świeckim, już za pontyfikatu papieża G rzegorza W ielkiego (595-604). Jej przejaw em była walka o inw estyturę, za kończona w zasadzie tzw. K onkordatem worm ackim (1 122)7.
Niem niej, w tym okresie zrodziła się opozycyjna w zględem jurys- dykcjonizmu teoria zwierzchnictwa Państwa nad K ościołem . R eali zowana była na tle walki książąt świeckich o pełnię władzy dom inial nej nad swoim terytorium , w myśl zasady pńnceps in regno suo est
imperator (książę na swoim terytorium m a władzę cesarską). N a p o d stawie zasady legalizmu m onarcha podporządkow yw ał sobie zarów no w ładze świeckie, jak i kościelne w myśl zasady: nulla potestas nisi
a Deo, mówiącej, że wszelka w ładza pochodzi od Boga.
D ążenie do w prow adzenia tej doktryny w życie doprow adziło do ostrych i licznych walk, podsycanych często ideologią społeczną np. we Francji (król Filip IV Piękny z papieżem Bonifacym V III), w N iem czech (król Ludwik Bawarski z papieżem Janem X X II) i później w czasie Schizmy Z achodniej, husytyzmu oraz w okresie reform acji. Z arów no nurty reform ackie, jak i później kościoły wyrosłe na tym pniu zaprzeczyły teorii dom inacji władzy papieskiej n ad świecką.
Z czasem wiele z tych kościołów dobrow olnie (lub nie) pod dało się suprem acji władzy świeckiej. Teorie głoszone przez kościoły re form ow ane, szczególnie do walki z innymi wyznaniam i na tle in te r pretacji prawd objawionych, doprowadziły do wielu w ojen religijnych. Na terenie Niemiec okres wojen religijnych zakończył się Pokojem Augsburskim (1555)8, w którym zagwarantowano w ładcom świeckim prawo swobodnego wyboru wyznawania religii. Prawa tego nie mieli ich poddani, zmuszani, w myśl zasady cuius regio eius religio (czyja władza, tego religia) do przyjęcia wyznania swojego pana. Restrykcyjne stoso wanie tej zasady w Niemczech doprowadziło do wybuchu wojny religij nej (trzydziestoletniej) w latach 1618-1848, zakończonej Traktatem
7 Tekst N r 68. “Tekst N r 76.
Westfalskim9, w którym przyznano w zasadzie równe prawa mniejszoś ciom religijnym (tj. luteranom , kalwinom) z katolikami.
W okresie tym kształtowały się różne systemy relacji Państwo-Ko- ściół, które na terenie każdego z krajów określano innymi term in a mi, np. terytorializm (Niemcy), gallikanizm (F ran cja)10, józefinizm (A u stria )11, itd.
W tych system ach władcy świeccy często ingerow ali nie tylko w sprawy relacji z Kościołem, ale naw et w sprawy wiary iura maiesta-
tica in sacra (praw a władcze w rzeczach świętych). Z kolei władcy katoliccy wypracowali teorię legalizmu i na jej podstaw ie sprawowali zwierzchnictwo nad Kościołem , nie ingerując w jego sprawy religijne
iura maiestatica circa sacra (praw a władcy dotyczące spraw świętych). Teokracja: Doktryna ta była realizowana w średniowieczu, w okre sie szczytu potęgi Papiestwa nad władzą świecką. M ogła mieć postać: albo teorii bezpośredniej władzy papieża w sprawach doczesnych albo teorii władzy pośredniej papieża w sprawach doczesnych.
Pierwsza z nich pojawiła się w późnym średniow ieczu i była reali zow ana od czasów pontyfikatu G rzegorza V II (1073)12 do końca p on tyfikatu B onifacego V III (1303), choć za jej p rek ursora należy uwa żać św. A ugustyna i jego koncepcje o państwie B ożym 13 - civitas Dei i państw ie ziem skim - civitas terrena. W myśl tej koncepcji papież otrzym ał w ładzę od Boga i mógł ją realizować zarów no w porządku duchowym, jak i doczesnym, bowiem wszelka w ładza świecka pocho dzi z jego woli. P apież dokonywał inwestytury władzy świeckiej i d u chownej, m iał praw o decydowania o wojnie i pokoju, o podziale świa ta, i wreszcie prawo żądania wykonywania wyroków sądów kościelnych przez w ładzę świecką (brachium saeculare).
D ruga z teorii została wypracowana po reform acji w E uropie przez R o b erta B ellarm ina (1581)14. W edług jego koncepcji papież wpływa
’ Tekst N r 77. 111 Tekst N r 48, 49. 11 Tekst N r 80. 12 Tekst N r 13. 13 Tekst N r 6.
tylko pośrednio na sprawy doczesne poprzez oddziaływ anie n a w ład ców świeckich. D oktryna ta została przyjęta za oficjalną w K ościele w 1864 r. (Syllabus, Piusa IX )15.
3. We współczesnym świecie stosunki Państwo-Kościół m ożemy sklasyfikować za pom ocą dwóch zasadniczych kryteriów, tj. m eryto rycznego, opartego na zasadach ustrojowych państwa i form alnego, czyli z uwagi na sposób regulacji tych stosunków w aspekcie prawnym 16. W edług kryterium m erytorycznego wyróżniamy państw a wyzna niowe i świeckie (separow ane).
3.1. Pa ń s t w o w y z n a n i o w e. Ten typ państwa m oże występować w każdym kręgu kulturowym, np. w tradycji chrześcijańskiej, islamskiej, judaistycznej, itd. W tym typie państwa jakaś (zazwyczaj dom inująca) religia uznana jest za państwową. W śród państw wyznaniowych m oże my dokonać dalszych podziałów, tj. na państwa w wersji (o konfesyj- ności) tradycyjnej (zam kniętej) i zmodernizowanej (otwartej).
3.1.1.P a ń s t w o w w e r s j i ( o k o n f e s yj n o ś c i ) t r a d y c y j n e j ( z a m k n i ę t e j ) charakteryzuję się m.in. form alnym uzna niem jakiegoś kościoła (religii) za oficjalną (państw ow ą); form alnym zakazem wyznawania w życiu publicznym innych religii i upraw iania kultu, poza typowym dla religii państwowej lub też (w liberalniejszej form ie), jedynie tolerow aniem innych religii; finansow aniem dzia łalności kościoła i jego instytucji z budżetu państw a; państw o uznaje doktrynę religijną za swoją oficjalną zarówno w stosunkach w ew nętrz nych, jak i zewnętrznych; norm y religijne (praw o kanoniczne) u zn a wane są za norm y prawa państwowego (wyznaniowego); sądy kościel ne m ają status sądów państwowych, a ich orzeczenia moc powszechnie obowiązującą na terytorium danego państwa; w szkołach publicznych naucza się jedynie religii państwowej, itd.
Typowe państwa wyznaniowe istniały głównie w okresie średniowie cza, ale także i w okresie późniejszym. Obecnie państwa o konfesyjności zamkniętej występują w kulturze islamskiej, np.: A rabia Saudyjska, Iran,
15 Tekst N r 33.
16 J. Krukowski, K. W archatowski, Polskie praw o wyznaniowe, pod red. naukow ą J. Krukow skiego, W arszawa 2000, s. 25-26.
P akistan, Sudan. W k u ltu rz e chrześcijańskie już nie w ystępują, choć d ługo za przykład p aństw a tego typu służyła katolicka H iszpania.
3.1.2. P a ń s t w o w w e r s j i ( o k o n f e s y j n o ś c i ) z m o d e r n i z o w a n e j ( o t w a r t e j ) ch arak tery zu je się m.in. tym, że p ań stw o uznaje jak ąś religię za n aro d o w ą albo kościół za państw ow y (z przyczyn historycznych lub socjologicznych), ale rezygnuje z fo rm al n ego uzn aw an ia, jakiejś religii za jedynie obow iązującą; państw o fo r m alnie gw aran tu je wyznaw com innych religii publiczne w ykonywanie k ultu w myśl zasady rów ności; kościół państw ow y albo religia n a ro d o wa korzysta niekiedy z dodatkow ych przywilejów, np. w iększość m ini strów w rządzie p ow inno ją wyznawać, głowa p aństw a jest głow ą K oś c io ła itd . P a ń stw a w w ersji (o k o n fesy jn o ści) o tw a rte j w y stęp u ją w cywilizacji chrześcijańskiej, np. katolickie (A n d o ra, L iechtenstein), p ro te sta n c k ie - lu te rań sk ie (D an ia, Islandia, N orw egia), praw osław n e (G re c ja ), K ościół anglikański (W ielka B rytania), w cywilizacji m u zułm ańskiej (T unezja, E gipt, Indonezja, M ali), w k u ltu rze judaistycz nej (Izrael).
P ań stw a w w ersji (o konfesyjności) o tw arte j w p o ró w n a n iu z w e r sją (k o n fesy jn o ścią) z a m k n ię tą , rezygnują z u zn aw an ia, jak iejś d o k tryny religijnej za je d y n ie praw dziw ą i p o zo staw iają obyw atelom fo r m a ln ą w o ln o ść w yboru religii i św iato p o g ląd u .
3 .2 . Pa ń st w aś w ie c k ie. Sy s t e m r o/.d/.i a u Pa ń stw ao d Ko śc io ł a (s y s t e m s e p a r a c j i) . W teg o typu p ań stw ach ob o w iązu je fo rm aln a z a sa d a rów ności kościołów i zw iązków religijnych w o b ec p raw a p a ń stw ow ego. P aństw o fo rm a ln ie nie u zn aje żad n ej religii za n aro d o w ą ani k o ścio ła za państw ow y. N ic m a w tej g ru p ie relacji je d n e g o m o d elu , ale ich m nogość. W śród pań stw św ieckich m o żn a w yróżnić trzy p o d staw o w e m o d elo w e systemy: am erykański (tzw. se p aracja czysta), se p a ra c ja sk o o rd y n o w a n a i sep a ra c ja w roga - w w ersji alb o fra n c u skiej alb o sow ieckiej. D w a pierw sze to system y sep aracji przyjaznej (z a sa d a ró w n o ści w szystkich w yznań i w szystkich obyw ateli w obec p ra w a ), a trzeci to system sep aracji n ieprzyjaznej (w obec w szystkich w yznań lub n ie k tó ry c h z nich).
3.2.1. S e p a r a t y z m a m e r y k a ń s k i . K ształtow ał się długo i w o d erw an iu od w zorców europejskich. W obec m nogości różnych
wyznań przyjęto zasadę rozdziału państwa od religii, z zachowaniem całkowitej wolności w jej wykonywaniu. Pierwsza Poprawka (1791 ) 17 do Konstytucji (1787) zakazuje uchwalania jakiegokolwiek praw a za braniającego wyznawania jakiejś religii. W obec tego kościoły w USA są traktow ane jak stowarzyszenia prawa prywatnego, w szkołach p u blicznych nie m ożna nauczać religii, nie ma też jakiejkolwiek religii państwowej. W ustawodawstwie amerykańskim akcentuje się ochronę jednostki przed przymusem i dyskryminacją religijną.
3.2.2. S e p a r a t y z m n i e m i e c k i i a u s t r i a c k i . System ten, zwany też skoordynowanym, zapewnia(ł) kościelnym jednostkom organizacyjnym osobowość prawną i niezależność w sprawach duszpa sterskich. Szczególnie jest to w idocznie w konstytucji niem ieckiej z 1919 r .ls, gdzie zaznaczono, że „nie ma kościoła oficjalnego”19. Sys tem ten znany był np. w kantonie Genewskim (Szwajcaria 1907)20 i w okresie międzywojennym w Austrii, a po wojnie w R F N (1949)21. Po Soborze Watykańskim II rozwiązania tego systemu przyjęły się m.in. w Hiszpanii i we Włoszech, a także w byłych krajach dem okracji ludo wej (Węgry, Czechy oraz Polska zbliżają się do tego systemu). Położo no w tym systemie akcent na autonom ię Kościoła i współdziałanie te goż wespół z państwem na rzecz poszanowania podstawowych praw i wolności obywatelskich, w tym prawa wolności sum ienia i wyznania. 3.2.3. S e p a r a t y z m f r a n c u s k i . Podłożem ideologicznym jest doktryna liberalizm u. M odel ten, korzeniam i sięga b ezp o śred nio do wydarzeń następczych po Rewolucji z 1789 r.22, k tó ra w p ro wadzała jedynie pow ażne ograniczenia w dotychczasowych upraw nieniach Kościoła. D opiero w następstwie Konstytucji Cywilnej Kleru z 1790 r.23 i dekrecie o rozdziale Państwa i Kościoła z 1795 r.24 ugrun tował się trwały separatyzm o charakterze wrogim religii i Kościołowi.
17 Tekst N r 97. 18 Tekst N r 83.
19 J. Krukowski, op. cit., s. 30.
20 Tekst N r 113; także: M. Pietrzak, op. cit., s. 82-83. 21 Tekst N r 86.
22 Tekst N r 54, 55, 56. 23 Tekst N r 57. 24 Tekst N r 60.
P o d o b n e ro z w ią z a n ia p rz y ję to w d e k re c ie K o m u n y P ary sk iej z 1871 r. o rozdziale Kościoła od Państw a25. System ten utrwalony został na gruncie francuskim ustawą o rozdziale kościołów od p ań stwa z 1905 r.26, w której Kościół został uznany za stowarzyszenie pryw atne. W praktyce powojennej ustawa ta ma łagodniejsze zasto sowanie w stosunku do Kościoła i związków wyznaniowych.
3.2.4. S e p a r a t y z m w s c h o d n i o e u r o p e j s k i . P o dło żem ideologicznym je st d oktryna m aterialistyczna (m arksizm -leninizm ) i to ta lita rn a (stalinizm ). M odel ten pojaw ił się w R osji R ad zie c kiej p o W ielkiej R ew olucji Październikow ej w 1917 r. i o p arty zo stał na po dstaw ach ideologii m arksistow sko-leninow skiej. F o rm al nie za p o czą tk o w ał go d e k re t R ady K om isarzy Ludow ych (rządu ) z 1918 r. „O rozd ziale K ościoła od Państw a i szkoły od K ościo ła ”27 . Ten ak t praw ny posłużył w ładzy radzieckiej do p ozbaw ienia w szystkich kościołów osobow ości praw nej i zn acjon alizow ania ich m ajątków . W zasad zie m odel ten został uw idoczniony w K onsty tucji Z S R R (a rt. 124) z 1936 r.28, w k tó rej zapew n ian o obyw ate lom fo rm a ln ą w olność sum ienia i praw o do w yznaw ania dow olnej religii, gło szen ia p ro p a g an d y ateistycznej, je d n a k nie m ożna było głosić żadnych do gm atów religijnych w życiu publicznym . O g ra n i czono m ożliw ość tw o rzen ia stow arzyszeń religijnych, jed y n ie sto w arzyszenia religijne pryw atne m ogły działać, ale p o d nad zo rem a p a ra tu państw ow ego.
System ten po II wojnie światowej został przejęty przez większość europejskich krajów tzw. dem okracji ludowej, np. w Jugosławii, R u m unii, B ułgarii, W ęgrzech, A lbanii (początkow o) i w Polsce. M odel rozdziału Państw a od Kościoła urósł w tych państw ach do rangi n o r my konstytucyjnej. Jedynie w Czechosłowacji29 i N R D 3'1 stosowano system suprem acji Państw a w obec Kościoła.
25 Tekst N r 63. 26 Tekst N r 65. 27 Tekst N r 102. 28 Tekst N r 104. 29 Tekst N r 120. 311 Tekst N r 85 a i b.
System rozdziału w schodnioeuropejskiego był realizowany w każ dym z tych krajów odm iennie, w zależności od w ielu czynników ro dzimych. W niektórych krajach, doszło naw et do pew nych u re g u lo wań prawnych pozycji K ościoła i związków wyznaniowych (Polska 195031 i 195632; Węgry 195033).
4 . W edług kryterium form alnego wyróżniamy państw a k o n k o r datowe i bezkonkordatow e34.
4 .1 . Sy s t e m k o n k o r d a t o w y. S troną umowy m iędzynarodow ej, jaką jest kon kordat (lub inaczej nazwanej umowy) pozostaje Stolica Apostolska i dane państwo. Um owę tego rodzaju zaw iera się w celu regulacji spraw związanych z Kościołem katolickim , k tó re interesują obie strony. Pierwszy taki akt zaw arto już w 313 r. (E dykt M ed io lań ski)35 , ale pierwszą w ścisłym znaczeniu um ow ą tego rodzaju był tzw. K onkordat w orm acki z 1122 r.36, kończący walkę o inwestyturę. Sys tem konkordatow y znalazł zastosow anie głównie w krajach E u ro py Zachodniej. W krajach w schodnioeuropejskich tradycji chrześcijań skiej nie mógł znaleźć zastosowania z uwagi na wpływy bizantyjskie i doktrynę cezaropapizm u. W czasach nowożytnych system ten znalazł uznanie w systemie separacji czystej (amerykańskiej) i separacji sko ordynowanej, a nawet w grupie państw wyznaniowych o tradycji nie chrześcijańskiej (Izrael - judaizm , państwa m uzułm ańskie - Tunezja). Znajdziemy naw et kilka wzorcowych (lub oryginalnych) konkordatów . Z ważniejszych m ożna wymienić: zawarty z Francją (1801)37, Polską (1925)38, W łocham i (1929)39, Trzecią Rzesza N iem iecką (1933)40.
4 .2 . Sy s t e mb e z k o n k o r d a t o w y. Państwa, k tóre nie zawarły u m o wy ze Stolicą A postolską, stosunki z K ościołem regulują je d n o s tro n
31 Tekst N r 185. 32 Tekst N r 192. 33 Tekst N r 125.
34 J. Krukow ski, op. cit., s. 31. 35 Tekst N r 3. 36 Tekst N r 68. 37 Tekst N r 61. 38 Tekst N r 178. 39 Tekst N r 114. 40 Tekst N r 84.
nie, w drodze jakiegoś aktu prawnego, np. ustawy. Znaczący wpływ na tego typu rozw iązania m a tradycja cezaropapizm u bizantyjskiego, doktryny liberalne lub totalitarne.
5. A kty praw ne danego państw a nie zawsze odzw ierciedlają rze czywistą politykę państw a w zględem religii, kościołów i związków wyznaniowych. Stąd też m ożem y wyróżnić, poza wym ienionym i już wyżej relacjam i Państwo-Kościół, podział państw ze względu na sto sunek do religii (i wyznań): państw a wyznaniowe, państw a laickie- n eu tra ln e, państw o ateistyczne i państw a o nieokreślonym praw nie stosu nku do religii (lub w yznań)41.
P ań stw o w yznaniow e zajm uje określone stanow isko w kwestii prawdziwości jakiejś doktryny religijnej, nie pozostaw iając jednostce praw a do wolności wyboru religii i św iatopoglądu. Przesłanką jest zazwyczaj utożsam ianie się narodu (lub narodów ), będących u steru władzy ze swoją k ulturą i religią jako czynnikiem odróżniającym od innych narodów i kultur religijnych zamieszkujących na tym samym terytorium . Instru m en taln e pojm ow anie religii prow adzić m oże od konfliktów z wyznawcami innych religii, zazwyczaj mniej docenia nych przez w ładze państwowe.
P a ń stw o la ic k ie -n e u tr a ln e w stosunku do religii, w ystępuje wówczas, gdy trak tuje wszystkich swoich obywateli jednakow o bez względu na św iatopogląd lub przekonania religijne. M ożna wyróżnić kilka rodzajów neutralności państw a do religii, np. USA, Niemcy w okresie przedw ojennym i powojennym , F rancja w okresie Komuny Paryskiej (n eutralność w roga)42 i w XX w. itd.
P ań stw o ateistyczn e. W zasadzie tylko w Konstytucji Albanii z 1976 r. (art. 37)43 zadeklarow ano ateistyczny ch arak ter państwa. Rów nież w Z S R R w miejsce tradycyjnych religii przyjęto ideologię ateistyczną w życiu publicznym44.
41 P odział przyjęty za: H. M isztal, Prawo wyznaniowe..., wyd. 1, s. 55-59, ale nieco inny w wyd. 2, s. 54-57.
42 Tekst N r 63. 43 Tekst N r 127.
P a ń stw a o n ie o k r eślo n y m p ra w n ie sto su n k u do r e lig ii, p o jawiły się raczej w drugiej połow ie w ieku X X , tam gdzie u trw aliły się zasady lib era ln e i dem okratyczne w życiu publicznym i re lig ij nym (W łochy)45.
I. C H R Z E ŚC IJA Ń ST W O W PAŃSTW IE R Z Y M S K IM
1 . Po c z ą t e k p r z e ś l a d o w a ń c h r z e ś c i j a n
(Tacyt, s. 182-183)
Atoli ani pod wpływem zabiegów ludzkich, ani darow izn pryn- cepsa albo ofiar błagalnych na rzecz bogów nie ustępow ała hańbiąca pogłoska, lecz w ierzono, że pożar [Rzymu przez N erona] był n ak a zany. Aby ją więc usunąć, podstawił N eron winowajców i d otkn ął najbardziej wyszukanymi kaźniam i tych, których znienaw idzono dla ich srom ot, a których gmin chrześcijanam i nazywał. P oczątek tej n a zwie dał Chrystus, który za panow ania Tyberiusza skazany był na śmierć przez p ro k u rato ra Poncjusza Piłata; a przytłum iony na razie zgubny zabobon znowu wybuchnął, nie tylko w Judei, gdzie się to zło wylęgło, lecz także w stolicy, dokąd wszystko, co potw orne albo sro m otne, zewsząd napływa i licznych znajduje zwolenników. Schwyta no więc naprzód tych, którzy tę wiarę publicznie wyznawali, potem na podstawie ich zeznań ogrom ne m nóstwo innych, i udow odniono im nie tyle zbrodnię podpalania, ile nienawiść ku rodzajowi ludzkiem u. A śmierci ich przydano urągowisko, że okryci skóram i dzikich zwie rząt ginęli rozszarpywani przez psy, albo przybici do krzyżów, gdy za brakło dnia, palili się służąc za nocne pochodnie. N a to widowisko ofiarował N eron swój park i wydał igrzysko w cyrku, gdzie w p rz eb ra niu woźnicy między tłum się mieszał lub na wozie stawał. Stąd, ch o ciaż ci ludzie byli winni i zasługiwali na najsurow sze kary, budziła się ku nim litość jako takim , którzy nie dla pożytku państw a, lecz dla zadośćuczynienia okrucieństw a jednego człowieka byli traceni.
2 . Ch r z e ś c i j a ń s t w o a k u l t c e s a r z a
(T ertulianus, kol. 305-606; przekład: Piotrowicz, s. 29-30)
R ozd z. X X X III. [...] C esarza pow inniśm y szanow ać, jak o tego, k tó reg o Pan w ybrał. Słusznie tedy m ógłbym pow iedzieć: naszym je st raczej cesarz, ja k o przez Boga naszego ustanow iony. P rzeto w ięcej naw et ro b ię, dla jeg o do b ra nie tylko dlateg o , że proszę o nie u Tego, któ ry m u je d ać m oże, albo d lateg o , że proszę ja, któ ry za słu g u je n a w ysłuchanie, lecz także i dlateg o , że staw iając m a je sta t ce sarza poniżej Boga, tym więcej go Bogu polecam , k tó rem u je d n e m u go po d p o rząd k o w u ję [...]. Nie nazw ę bow iem cesa rza B ogiem , czy to poniew aż nie um iem kłam ać, czy to poniew aż nie śm iem z niego szydzić, czy to poniew aż naw et on sam nie ze chce B ogiem się nazwać. Jeśli je st człow iekiem , to jest w in tere sie człow ieka u stąp ić w obec B oga, niech p o p rz estan ie na nazw ie ce sarza. I to je st w ielki tytuł, który od Boga dostaje. K to go Bogiem nazywa, o d b ie ra m u tytuł cesarza, jeśli bow iem nie je st człow ie kiem , to nie je st i cesarzem . To zaś, że jest człow iekiem , p rzyp o m inają m u naw et w tryum fie na owym b ard zo wyniosłym rydw a nie. S zep tają mu bow iem z tyłu: „obejrzyj się poza siebie, pam iętaj że je ste ś człow iekiem [...].”
R ozdz. XXXIV. [...] Twórca cesarstwa, August, nie pozwalał się naw et p anem nazywać i to bowiem jest przydom kiem Boga. Nazwę przecież cesarza panem , lecz w pospolitym znaczeniu, kiedy nie je stem zm uszony mówić pan w znaczeniu Bóg [...]. Panem bowiem moim jest je d e n Bóg wszechmogący i wieczny, ten sam który jest i jego Pa nem [...]. P rzestańże więc kogo innego za Boga uważać i nazywać Bogiem tego, który sam Boga potrzebuje [...].
3 . Ed y k t m e d i o l a ń s k i z 3 1 3 r. o t o l e r a n c j i (L aktancjusz, s. 73-75)
G dy tak ja, Konstantyn August, jak i ja Licyniusz August, zeszli śmy się szczęśliwie w M ediolanie i omawiali wszystko, co należy do pożytku oraz bezpieczeństw a publicznego, postanowiliśm y między
innymy zarządzić to, cośmy dla wielu ludzi uważali za pożyteczne, a w pierwszym rzędzie co dotyczy czci należnej Bóstwu. A zatem u ra dziliśmy dać chrześcijanom i wszystkim innym wolność wyznawania religii, jaką kto chce, by tak dla nas, jako też dla wszystkich, pod n a szą władzą zostających, Bóstwo istniało na stolicy niebieskiej jak o cel m odłów i źró d ło zm iłow ania. P rze to zdrow ą ra d ą p ow od ow ani i z najsłuszniejszej wychodząc zasady, uznaliśmy, iż nie należy o d m a wiać wolności bezwzględnie nikom u, kto by umysł swój skierow ał czy to ku obrządkow i chrześcijan, czy też ku takiej religii, jak ą dla siebie uważa za najodpow iedniejszą; by najwyższe Bóstwo, którego religii dobrow olnie ulegamy, mogło nam we wszystkim użyczać swej łaski i życzliwości.
Przeto spodobało się nam uwiadom ić Łaskawość Twoją [sc. n a m iestnika każdej prowincji), by - po usunięciu wszystkich w ogóle warunków, jakie przedtem w pismach do urzędu Twego skierow a nych odnośnie do im ienia chrześcijan zaw arte były - teraz każdy z tych, którzy tę sam ą wolę m ają zachowywania religii chrześcijań skiej, swobodnie i po prostu, bez jakiegokolw iek niepokoju i n a ru szenia to sam o m ógł zachowywać.
Postanowiliśmy Troskliwość Twoją jak nąjgruntow niej o tym uw ia domić, abyś wiedział, że daliśmy tymże chrześcijanom w olną i bez względną m ożność wyznawania ich religii. G dy się dow iadujesz, że tym na to zezwoliliśmy, rozum ie Łaskawość Twoja, iż rów nież i dla innych podobnie wolna i otw arta przyznana została m ożność w n a szych spokojnych czasach wybrania sobie p rzedm iotu kultu, p o n ie waż pod żadnym względem nie chcemy uwłaczać ani honorow i kogo kolwiek, ani religii. N adto postanaw iam y odnośnie do chrześcijan, że miejsca, w których się przedtem zgrom adzali, a k tó re także w daw niejszych pism ach do urzędu Twego były w ym ieniane, m ają im być zwrócone darm o, bez żadnego odszkodow ania, bez żadnego zw leka nia lub w ahania, chociażby były sprzedane, czy to przez skarb nasz, czy przez kogokolwiek innego. Również czym prędzej zwrócić m ają i ci, którzy te m iejsca otrzymali w darze lub kupili, a ci, którzy jakieś obietnice dostali, niech się zwrócą do naszego nam iestnika, by i ich prośbie zadość się stało.
4 . Ch r z e ś c i j a ń s t w o r e u g i ą d o m in u j ą c ą - e d y k t Te o d o z j u s z a I z 3 8 0 r.
( C odex Theodosianus (16, 1, 2); przekład: Lesiński, W alachowicz (2), s. 17)
C esarze G racjan, W alentynian, Teodozjusz, Augustowie. Edykt do ludności m iasta K onstantynopola
Jest wolą naszą, by wszelkie ludy, którymi kieruje nasza łaska wość, w takiej żyły religii, jaką przekazał Rzym ianom św. Piotr ap o stoł według nieprzerw anej do dnia dzisiejszego tradycji Kościoła prze zeń ustanow ionego i której oczywiście trzyma się papież Dam azy oraz biskup aleksandryjski Piotr, mąż apostolskiej świątobliwości, a m ia nowicie, abyśmy zgodnie z nauką apostolską i ew angelią wierzyli w jedno bóstwo Ojca, Syna i Ducha św. pod postacią Trójcy św. i w rów nym majestacie.
Postępujących w edle tej zasady nakazujem y nazywać chrześcijań skimi katolikam i, wszystkich zaś innych - których za głupców i sza leńców uważam y - nakazujem y utrzymywać w hańbie heretyckiego wyznania. Z bory ich nie mogą nazywać się Kościołam i; czeka ich wpierw kara Boża a potem kara także zrodzona z naszego gniewu, którą im zgodnie z wolą Bożą okażemy.
5 . Ed y k t y p r z e c i w k o p o g a n o m z 3 9 2 i 4 3 5 r.
(C odex Theodosianus (16, 10, 12 o raz 16, 10, 25); przekład (a i b): Lesiński,
W alachow icz (2), s. 17-19)
a. Edykt z 392 r.
C esarze Teodozjusz, A rkadiusz, H onoriusz, Augustowie. D o R ufina, p refek ta pretoriańskiego
N iechaj nikt, jakiegokolw iek ro d u , stan u i godności, czy to wy p osażony we w ładzę, czy piastujący u rząd , m ożny ze w zględu na u ro d z e n ie , ubo gi ze w zględu n a ród, stan i m ajątek , nie ośm iela się w jak iejk o lw iek m iejscow ości i w jakim kolw iek m ieście sk ła
dać krwawej ofiary m artw ym posągom , b ąd ź też - czcząc ta je m nym o b rz ęd em L a ra ogniem , G eniusza w inem , P e n a ty 1 p ach n ącą w onią - zap alać p rzed nim i św iatła, składać k ad z id ła i zaw ieszać wieńce.
Jeżeli ktoś odważy się na złożenie krwawej ofiary, albo n a szuka nie wyroczni w parujących w nętrznościach zwierzęcia i obwiniony zostanie na skutek oskarżenia, które wolno wnosić każdem u, otrzy ma odpow iedni wyrok, tak jakby był oskarżony o zbrodnię przeciw ko m ajestatowi, choćby przeciwko dobru cesarskiem u, lub w związku z tym dobrem , niczego nie dokonał. Wystarczy bow iem do p o p ełn ie nia ciężkiego przestępstw a tego rodzaju, jeśli ktoś praw a łam ie, b ada rzeczy zakazane, ujawnia rzeczy tajem ne, usiłuje d okonać czegoś n ie dozwolonego, chce się dowiedzieć, kiedy um rze inna osoba, czy też stwarza kom uś nadzieję na czyjąś śmierć.
Jeżeli zaś ktoś posągi stw orzone ręką ludzką i skazane n a p rzem i janie będzie czcił przez składania kadzidła, i w sposób godny wyśmia nia - obaw iając się nagle wizerunków, które sam stworzył - bądź ob wiesiwszy drzewo wstęgami, bądź też wzniósłszy o łtarz z wykopanej darni będzie usiłował czcić próżne m ajaki choćby z pom ocą skrom nego daru, ale z pełną ujm ą dla religii, ów, jako winny obrazy religii, zostanie ukarany konfiskatą tego dom u lub posiadłości, w której słu żył zabobonow i pogańskiem u. Wszystkie bowiem posiadłości, o k tó rych w iadom o, że były okadzane dymem ofiarnym, postanaw iam y wcielić do naszego m ajątku, jeżeli zostanie udow odnione, że n ależa ły do składających ofiarę.
Jeżeli natom iast ktoś będzie usiłował składać tego rodzaju ofiarę w świątyniach lub w kapliczkach publicznych, w obcych dom ach i na obcych polach, a okaże się, że czynił to bez wiedzy właściciela, zm u szony będzie do zapłacenia 25 funtów 2 złota tytułem kary. O sobę patrzącą przez palce na popełnienie takiej zbrodni dosięgnie ta sam a kara, co składającego ofiarę.
1 Lary, Penaty, G eniusz - nazwy bóstw opiekuńczych, czuwających nad rodziną rzymską.
b. Edykt z 435 r.
C esarze Teodozjusz i W alentynian, Augustowie. D o Izydora, p refek ta pretoriańskiego
W szystkim osobom występnego wyznania pogańskiego zakazuje my składania obrzydłych ofiar i dokonywania niecnych obrzędów oraz innych praktyk, zabronionych przez dawniejsze prawa. Nakazujem y wszystkie ich święte miejsca, świątynie i kapliczki - jeżeli jeszcze do tej pory pozostały nietknięte - zniszczyć na rozkaz urzędników oraz oczyścić je przy zakładaniu znaku czcigodnej religii chrześcijańskiej. Wszystkim niech będzie wiadom o, że jeśli ktoś drwi z niniejszego roz p orządzenia - a zostanie to w wystarczający sposób udow odnione p rzed odpow iednim sędzią - m a być ukarany śmiercią.
II. PAŃSTW O K O ŚC IE L N E , PAPIESTW O
6. Św. Au g u s t y n3, O p a ń s t w ie Bo ż y m
(De civitate Dei, podaję za: Kornatow ski, t. 2, s. 6-7, 162-163, 168-169).
Księga jedenasta, I: O tej części dzieła, w której zaczną być widoczne początki i końce dwóch państw, to jest państwa niebieskiego i państwa ziemskiego
Państwem Bożym zwiemy państwowość pośw iadczoną przez to Pismo, które nie przez przypadkowe odruchy myśli, lecz w prost przez zrządzenie najwyższej O patrzności, przewyższając swoją boską p o wagą wszelkie pism a wszystkich narodów , podbiło wszelkie odm iany ludzkich umysłowości. Tam właśnie napisano: „C hlubne rzeczy p o wiedziano o tobie, państw o B oże”. [...]
Księga czternasta, XXVIII: O w łaściwościach dwóch państw, ziem skiego i niebieskiego
Dwie miłości więc powołały dwa państwa: m iłość w łasna, p o su nięta aż do pogardy Boga, pow ołała państw o ziem skie; m iłość Boga zaś posunięta aż do pogardzania sobą, pow ołała państw o niebieskie.
Pierwsze szuka chwały w sobie, drugie w Panu. Bo pierw sze p ra gnie ją zdobyć u ludzi, dla drugiego zaś najwyższą chw ałą jest
świa-•’A ureliusz Augustyn (św. A ugustyn) urodzi! się w 354 r. w Tagaście (A fryka Pin.); zmart w 430 r.
dek jego sum ienia, Bóg. Tamto w chwale własnej podnosi głowę; to mówi do swojego Boga: „Ty jesteś chwałą moją i Ty podnosisz głowę m oją”. Tamto w osobach władców swych lub w ujarzmionych przez sie bie narodach opanowane jest przez żądzę panowania; w tym wszyscy służą sobie w miłości wzajemnej: przełożeni sprawując pieczę, a podda ni okazując posłuch. Tamto miłuje moc swoją w swych możnych, to po wiada do Boga swego: „Będę Cię miłowało, Panie, mocy moja!”. [...]
K sięga piętnasta, IV: O walkach i pokoju w państwie ziemskim
Państwo ziemskie, które nie będzie wieczne (bo przestanie być pań stwem, gdy zostanie skazane na odcierpienie dostatecznej kary), ma tu na ziem i swoje dobro i raduje się z uczestniczenia w nim, o ile takie rzeczy m ogą daw ać radość. A ponieważ nie jest to dobro tego rodzaju, iż m iłośnikom swym nie przysparza żadnych kłopotów, więc i państwo owo rozpada się bardzo często na części, które przeciwstawiają się so bie w sporach i wojnach, w walkach i dążeniu do zwycięstw, co niosą śm ierć i sam e są śm iertelne. Bo gdy jakakolwiek część państwa, wszczy nając wojnę, powstaje przeciw innej części, wówczas pragnie zostać zwy- cięzczynią narodów, choć sama jest niewolnicą występków. A gdy zwy cięża i unosi się pychą, zwycięstwo to staje się przyczyną jej śmierci.
7. Pa p ie ż Le o n Wie l k i (4 4 0 - 4 6 1 )4 o r o l i b is k u p a Rz y m u
w Ko ś c i e l e Po w s z e c h n y m (M owy, po d aję za: K. Tomczak, s. 9 i 13)
M ow a 3: „Trwa zatem co wieczna zarządziła Prawda św. Piotr,
w granitowej utwierdzony mocy, steru Kościoła nie wypuszcza z dłoni. N a czoło innych przez Pana wysunięty, nazwany „O poką”, ogłoszony „fundam entem ” mianowany „klucznikiem niebios”, postawiony sędzią trybunału, co wydaje wyroki, wiążące i rozwiązujące nawet na żywot wiecz ny, tyle otrzymuje nazw tajemniczych, aby z samej ich symboliki można
4 L eon I W ielki, d o k to r Kościoła, walczy! z herezjam i w K ościele (m .in. z m onofi- zytyzm em ), zakończy! sp ó r w okót dwu n a tu r Chrystusa.
było poznać, jak ścisły związek łączy go z Chrystusem. Jeszcze pełniej i potężniej piastuje on swój urząd obecnie. Wszystkie cząstki swego zadania i swej pieczy wykonywa i przez tego, którego wyróżnił. [...]
M owa 5: Wszyscy inni pasterze swojej tylko części owczarni o bo
wiązani są przewodniczyć, wiedząc, że ponoszą tylko odpow iedzial ność za pow ierzone sobie owce; my jed n ak podzielam y, troski ich wszystkich i nie masz nikogo, w czyim urzędow aniu my nie m ieliby śmy swojej znojnej cząstki. Pod skrzydła Stolicy Piotrow ej cały świat się garnie i pieczy nad powszechnym Kościołem , jem u na serce przez Pana położonym , i od nas się dom aga”.
8 . Ak t Lu d w ik a Po b o ż n e g o5 z 8 1 7 r., s a n k c j o n u j ą c y NIEZA LEŻN O ŚĆ PA ŃSTW A K O Ś C IE L N E G O
(D obrow olski (1); podaję za: Sobańska-B ondaruk, cz. 1, s. 120-121)
W im ię P an a B oga w szechm ogącego, O jca i Syna i D u c h a Sw. Ja Ludw ik cesarz A ugustus p ostan aw iam i u stę p u ję p rzez te n ak t p o tw ie rd z e n ia naszego to b ie św ięty P io trze, k siążę ap o sto łó w , a przez ciebie zastępcy tw em u p an u P aschalisow i6, najw yższem u arcykapłanow i i pow szechnem u papieżow i o raz n a stę p c o m jeg o na w ieczne czasy, ja k to począwszy od p o p rzed n ik ó w w aszych aż do tej pory w waszej w ładzy i pano w an iu dzierżyliście i ro z p o rz ą dzaliście, m iasto R zym z jeg o prow incją i p rzed m ieściam i, w siam i wszystkim i i o kręgam i górskim i i m orskim i, brzeg am i i p o rta m i [tu n a stę p u je w yliczenie p o siad ło ści P aństw a K o ście ln e g o [...] O statn i u stęp d o k u m en tu konfirm acyjnego om aw ia sp raw ę e le k cji papieża],
A kiedy za boskim pow ołaniem arcy kapłan najśw iętszej sied zi by opuści ten p a d ó t ziem ski, niechaj żaden człow iek z naszego k ró lestw a, czy to F ran k czy L o n g o b ard , albo z jak ieg o k o lw iek ludu, znajdujący się pod naszą w ładzą, nie p o sia d a w olności w y stęp o
5 Ludwik I Pobożny (778-840) - syn i następca K arola I W ielkiego, od 814 r. król Franków i cesarz rzymski.
w ania przeciw R zym ianom czy to w publicznym , czy pryw atnym c h a ra k te rz e , albo dokonyw ania elekcji; i niechajże nikt w m iastach i dzierżaw ach podległych w ładzy K ościoła św. P io tra nie usiłuje jak ieg o złego czynu z tego pow odu dokonać. L ecz niech będzie w olno R zym ianom z całą czcią i bez jakichkolw iek przeszkód sp ra wić sw em u arcykapłanow i zaszczytny pogrzeb i bez jakiejkolw iek w ątpliw ości i sprzeciw u w edle zwyczaju kan o n iczn eg o wyświęcić tego, k tó re g o za boskim n atch n ie n ie m i p ośredn ictw em św. P iotra wszyscy R zym ianie jed n o m y śln ie i zgodnie w ybiorą do stan u arcy k ap łan a .
9. Li u d p r a n d o z ł o ż e n iu p a p ie ż a Ja n a X II i w y b o r z e Le o n a V III n a p a p ie ż a n a s y n o d z i e r z y m s k i m w 9 63 r. (L iu d p ran d , Historia Ottona', przekład: Semkowicz; podaję za: Sobańska- B ondaruk, cz. l , s . 121-123)
[O tto I] zebrawszy wojska, na potajem ne wezwanie Rzymian, przy był do Rzymu. Co mówię, potajem nie, skoro przew ażna część panów rzymskich zajęła zam ek św. Pawła i zapraszała świętego cesarza, daw szy zakładników ? C esarz pod m iastem rozłożył się obozem , papież i A d a lb e rt7 z Rzym u uciekają, obywatele zaś przyjm ują do m iasta św iętego cesarza wraz z jego załogą i w ierność mu przyrzekają, to d odając i przysięgając, że nigdy papieża nie obiorą lub nie wyświęcą wbrew zgodzie i wyborowi pana cesarza O ttona, C ezara A ugusta, i syna jego króla O ttona.
Po trzech dniach, na prośbę tak biskupów rzymskich, jak i ludu, zeb rał się w kościele św. P iotra wielki synod*, na którym zasiedli z cesarzem : [tu następuje imienny wykaz obecnych kardynałów, arcy biskupów, biskupów, panów rzymskich i reprezen tantów ludu]9. [...]
N a to biskupi rzymscy i całe duchow ieństw o oraz wszystek lud odpow iedział: „N iezw ykła ra n a w inna być w ypalona niezwykłym
7 S tro n n ik p ap ieża - syn m argrabiego Iwerci, B erengariusza.
8 Synod - zeb ran ie przedstaw icieli w ładz kościelnych jednej prowincji kościelnej.
