Generał La Fayette przyjaciel Wielkiej Emigracji

Sławomir Kalembka

Generał La Fayette przyjaciel

Wielkiej Emigracji

Echa Przeszłości 9, 113-120

Sław om ir Kalem bka

Zakład H istorii Dyplomacji i D oktryn Politycznych U niw ersytet M ikołaja K opernika w Toruniu

GENERAŁ LA FAYETTE

PRZYJACIEL W IELKIEJ EMIGRACJI*

J e d e n z b io g ra fó w M a rie J o s e p h ’a L a F a y e t t e ’a n a z w a ł go „ s o ld a t de d e u x p a t r i e s ”1. P e łn ie js z e b y ło b y n a z w a n ie go „ b o h a te re m d w ó ch ś w ia tó w ”. U s c h y łk u ż y c ia m o ż n a go o k re ś lić ja k o p rz y ja c ie la tr z e c h n a ro d ó w . T ym trz e c im b y li P olacy, po k tó ry c h s tr o n ie s t a n ą ł w tr u d n y c h d n ia c h p o w s ta n ia listo p a d o w e g o i w y g n a ń c z e j p ie lg rz y m k i P o la k ó w n a z a c h ó d E u ro p y . L a F a y ­ e tte s ta ł się sy m b o le m w a lk i o w o ln o ść n a ro d ó w . D o b rz e o d g ry w a ł tę ro lę ró n ie ż w ó w czas, g d y w p ły w u n a w ie lk ą p o lity k ę ju ż n ie m ia ł.

L a F a y e tte n a w ią z a ł p rz y ja c ie ls k ie z w ią z k i z P o la k a m i n a w ie le l a t p r z e d re w o lu c ją lip c o w ą i p o w s ta n ie m listo p a d o w y m . N a s tą p iło to w A m e ry ­ ce, w c z a sie w o jn y w y zw o leń czej b y ły c h k o lo n ii p rz e c iw K ró le s tw u W ielk iej B r y ta n ii. K a z im ie rz P u ła s k i, p o w s ta n ie c b a r s k i, z n a k o m ity k a w a le r z y s ta p rz y b y ł do P e n s y lw a n ii z lis ta m i p o le c a ją c y m i n ie ty lk o do W a s z y n g to n a , a le i do L a F a y e tte « a . Po b itw ie p o d B ra n d y w in e , w k tó re j d o w o d ził F r a n c u z , a P u ła s k i o d e g ra ł w a ż n ą ro lę w ko ń co w ej fa z ie w a lk , o d w ie d z ił L a F a y e t t e ’a w B e th lé e m . P o b o h a te r s k ie j ś m ie rc i P u ła s k ie g o p o d S a v a n n a h n a z w a ł go sw y m p r z y ja c ie le m i „ c h e v a lie r s a n s p e u r ”. W k w a te r z e g łó w n ej W a s z y n g to ­ n a p o z n a ł się z T a d e u s z e m K o śc iu sz k ą , p ó ź n ie jsz y m n a c z e ln ik ie m in s u r e k c ji 1794 r. O k a z a ło się, że m a j ą p o d o b n e p o g lą d y w s p r a w a c h p o lity k i e u r o p e j­ sk ie j, a po l a t a c h b ę d ą m ie li z b ie ż n e , k ry ty c z n e z d a n ia o N a p o le o n ie . D z ię k i ty m k o n ta k to m , j a k i z n a jo m o śc i z P o la k a m i d z ia ła ją c y m i w P a r y ż u w p ie r w ­

* Jest to nieco poszerzona wersja tekstu wygłoszonego w Paryżu w Bibliotece Polskiej 9 czerwca 2006 r. na sesji polsko-francusko-amerykańskiej: „L'idée de a Liberté - Kościuszko, La Fayette, Pułaski. Leur participation à la guerre pour l'indépence des Etats Unis”.

1 1 4 Sławomir Kalembka

sz y c h l a ta c h re w o lu c ji, L a F a y e tte w y ro b ił so b ie s z e rs z y p o g lą d n a z n a c z e n ie s p r a w y p o lsk ie j w p o lity c e e u ro p e js k ie j2. Po la ta c h , w p a ź d z ie r n ik u 1829 r., L a F a y e tte n a p is a ł do L e o n a r d a C h o d ź k i - „je fu s l 'i n t i m e a m i de P u ła s k i, de K o śc iu sz k o , e t j 'a i to u jo u r s p r is le p lu s v if i n t é r ê t à l a lib e r té e t à l a g lo ire p o lo n a is e ”3. A w p r z e m ó w ie n iu w y g ło sz o n y m w P a r y ż u 12 lu te g o 1830 r. w ro c z n ic ę u r o d z in n a c z e ln ik a , g d y o b d a rz o n o go p o r tr e te m w o d z a in s u r e k c ji p ę d z la A n to n ie g o O le sz c z y ń sk ie g o , L a F a y e tte s tw ie rd z ił, że b y ł to „ ...m o n a n c ie n frè re d 'a r m e s , l 'i l l u s t r e K o ­ śc iu sz k o , ce p a r f a i t ty p e d u c o u ra g e , de l 'h o n u e r e t d u p a tr io tis m e p o lo n a is. N o tr e a m itié d a te d e c in q u a n te - tr o is a n s , lo rs q u e , d a n s l a r é v o lu tio n a m é ric a in e , n o u s a v o n s e u l 'h o n n e u r de c o m b a ttr e s o u s le d r a p e a u r é p u b li­ c a in d e s E t a t s - U n is ”4.

L a F a y e tte k o n ta k to w a ł się z P o la k a m i w c z a sie re w o lu c ji f ra n c u s k ie j w P a r y ż u , m .in . z w y s ła n n ik a m i k r ó la S ta n is ła w a A u g u s ta . P a r a d o k s h is to r ii s p ra w ił, że je d e n z p ie rw s z y c h in ic ja to ró w o b a le n ia s y s te m u a b s o lu ty s ty c z n e - go w e F r a n c ji w m ia r ę p o s tę p u ją c e j r a d y k a liz a c ji p o tr a k to w a n y z o s ta ł ja k o w róg. „ R ew o lu cja z ja d ła sw e d z ieci”. W k ró tc e po ty m , g d y n a F r a n c ję r u s z y ła a r m ia in te rw e n tó w , z d a ją c so b ie s p ra w ę z z a g ro ż e n ia ze s tr o n y ra d y k a łó w , z g r u p ą w sp ó łp ra c o w n ik ó w u c ie k ł do H o la n d ii z z a m ia r e m w y ja z d u do S t a ­ nów. I n te r n o w a n y p rz e z P r u s a k ó w w M a g d e b u rg u , a n a s tę p n ie w N y sie liczy ł n a pom oc P o la k ó w w u w o ln ie n iu z fo rte c z n y c h k a z a m a tó w . W 1794 r. w y s to s o w a ł lis ty o w s p a rc ie s t a r a ń o w o ln o ść do P o lak ó w . 3 s ty c z n ia n a p is a ł z M a g d e b u r g a do k r ó la S ta n is ła w a A u g u s ta : ’’ta n d i s q u e to u s le s é n n e m is de la lib e r té e x c e r e n t à l 'e n v i c o n tre m o i le u r h o n o ra b le h a in , j 'a i p e n s é q u e le s p rin c ip e s e t le s s e n tim e n ts d e V otre M a je s té , e t l 'i n t é r ê t p e r s o n n e l q u 'lle m 'a té m o ig n é , m 'a u t o r i s a i e n t à m e t t r e s o u s s a p r o te c tio n ”5. A 16 m a ja , ju ż z N y sy , z w ró c ił s ię w p r o s t do sw eg o p r z y ja c ie la , T a d e u s z a K o ś c iu s z k i, 0 w y rw a n ie go z n ie w o li p r u s k ie j. N ie s te ty , p la n y te n ie p o w io d ły się , P o ls k a p rz e c h o d z iła k o n w u ls je w y w o ła n e k o n f e d e r a c ją ta r g o w ic k ą i w a lk a m i i n s u ­ re k c ji k o śc iu sz k o w sk ie j. N ie u le g a je d n a k w ą tp liw o śc i, że L a F a y e tte w id z ia ł w ó w c zas w P o la k a c h sw y c h p rz y ja c ió ł i s z c z e ry c h so ju szn ik ó w . B ę d z ie to p ro c e n to w a ło 3 6 l a t p ó ź n iej. S z k o d a , że w N y s ie n ie m a sto so w n e j ta b lic y 1 u lic y p o św ię co n ej p rz y ja c ie lo w i p a tr io tó w p o lsk ic h .

P r u s a c y w y d a li L a F a y e t t e ’a A u s tr ia k o m , k tó r z y u w ię z ili go w lo c h a c h fo rty fik a c ji O ło m u ń c a . N a p o le o n w y d o b y ł go z n ie w o li d z ię k i t r a k t a t o w i

2 W. Konopczyński, Kazimierz Pułaski, Kraków 1931, s. 373; A. Lewak, Le général La Fayette et la cause polonaise. Lettres - discours - documents, Varsovie 1934, s. X-XI.

3 A. Lewak, Le général..., s. 1. 4 A. Lewak, Le général..., s. 1-2.

5 Cytowane za: Les discours de Lafayette pour la Pologne publiés avec préface et notes par Ladislas Mickiewicz. Précédés d«une introduction d’Armand Lévy..., Paris 1864, s. 22 (23); także F. Mignet, Histoire de la révolution française depuis 1789 jusque’en 1814, Bielefeld u. Leipzig 1894, s. 246-248; A. Mathiez, Rewolucja francuska, Warszawa 1956, s. 207; A. Soboul, Révolu­ tion française, I. De la Bastille à la Gironde, Paris 1962, s. 295-296.

z L o eb en . P o w ró c iw sz y do F r a n c ji z a s z y ł się L a F a y e tte w sw ej re z y d e n c ji w L a G r a n g e , g d z ie p o z o s ta ł do k o ń c a ż y w o ta , a le p o d o b n ie j a k K o śc iu sz k o n ig d y n ie z o s ta ł z w o le n n ik ie m K o r s y k a n in a . W 1803 r. K o śc iu sz k o o d w ie d z ił g e n e r a ła , g d y t e n z ła m a ł n o g ę. W tr z y l a t a p ó źn iej L a F a y e tte u c z e s tn ic z y ł w p rz y ję c iu z o k a z ji u r o d z in n a c z e ln ik a . Po k lę sc e N a p o le o n a obaj u w ie rz y li w lib e r a ln e p la n y im p e r a to r a A le k s a n d r a I, a le ró w n ie sz y b k o z m ie n ili z d a ­ n ia . K o śc iu sz k o z m a r ł w 1817 r. w S o lo th u rn , n a t o m i a s t L a F a y e tte z a ją ł m ie jsc e je d n e g o z g łó w n y c h p rz e c iw n ik ó w re a k c y jn e g o p o r z ą d k u , u s ta lo n e g o n a k o n g re s ie w ie d e ń s k im , p o to c z n ie z w a n e g o Ś w ię ty m P rz y m ie rz e m .

P o k lę sc e N a p o le o n a w c z a sie „ s tu d n i” L a F a y e tte p o w ró cił do p o lity k i w 1818 r. Z o s ta ł d e p u to w a n y m ; z tr y b u n y p a r la m e n ta r n e j b ro n ił w o ln o ści o b y w a te li i w o ln o ści p ra sy . N a w ią z a ł k o n ta k ty z lib e r a ła m i j a k B e n ja m in C o n s ta n t d e R e b e c q u e , a le i k a r b o n a r iu s z a m i, c z ło n k a m i s to w a r z y s z e n ia „A ide to i, le ciel t 'a v i d e r a ”. W 1824 r. p o p ły n ą ł do S ta n ó w Z jed n o czo n y ch A m e ry k i ze sw y m s y n e m W a s h in g to n e m J e r z y m . P rz y jm o w a n o go t r y u m f a l­ n ie , a le ry c h ło o p u śc ił A m e ry k ę . S z y b k o w ró cił do ż y c ia p u b lic z n e g o . P o r a z k o le jn y w y b ra n o go d e p u to w a n y m 12 lip c a 1830 r., n a d c ią g a ł k o n ie c rz ą d ó w B u rb o n ó w w e F r a n c ji. G d y w y b u c h ła re w o lu c ja lip co w a, L a F a y e tte p rz y b y ł do P a r y ż a i 29 V II 1830 r., p r z y ją ł g o d n o ść k o m e n d a n ta g w a rd ii n a ro d o w e j, k t ó r ą zło ż y ł z r e s z t ą ju ż 25 g r u d n i a te g o ro k u . R e w o lu c jo n iś c i p r a g n ę li 30 lip c a ogłosić F r a n c ję r e p u b lik ą , a L a F a y e t t a p re z y d e n te m . R o zp o cz ęła się s k o m p lik o w a n a g r a p o lity c z n a i p a r l a m e n t a r n a , k t ó r a z a k o ń c z y ła się 9 s ie r p ­ n ia in tr o n iz a c ją L u d w ik a F ilip a w Iz b ie D e p u to w a n y c h n a k r ó la F ra n c u z ó w . P o m ó g ł w ty m i L a F a y e tte , co w z m o cn iło je g o pozycję p o lity c z n ą w o s ta tn ic h l a ta c h ż y c ia 6.

W k ró tc e po re w o lu c ji lipcow ej do szło do b u n t u B elg ó w w K ró le s tw ie N id e rla n d ó w , a 29 lis to p a d a 1830 r. w y b u c h ło w K ró le s tw ie P o ls k im p o w s ta ­ n ie lis to p a d o w e . Te d w a z ry w y (doszło te ż do b u n tó w w k r a ja c h w ło sk ic h i f e r m e n tu w N ie m c z e ch ), w y n ik ły z n a iw n y c h n a d z ie i o p o zy cy jn y ch ś ro d o ­ w is k d e m o k ra ty c z n y c h i r e p u b lik a ń s k ic h ty c h k ra jó w , iż re w o lu c ja lip c o w a b ę d z ie p o w tó r k ą w ie lk ie j re w o lu c ji z 1789 r. P o w io d ło się ty lk o B e lg o m i to d z ię k i lib e ra ln e j g rz e d y p lo m a ty c z n e j L o n d y n u i P a r y ż a o ra z tw a r d e j w alce P o la k ó w z n a jp o tę ż n ie js z ą a r m i ą E u ro p y , o czy m w sp ó łc z e śn i h is to ry c y b e l­ g ijscy ła tw o z a p o m n ie li.

G e n e r a ł L a F a y e tte z a ją ł je d n o z n a c z n ie p o z y ty w n e s ta n o w is k o w obec P o ls k i i P o la k ó w w a lc z ą c y c h o s w ą w olność. B y ł lo ja ln y m s o ju s z n ik ie m . O to f r a g m e n t z jeg o , je d n e j z w ie lu w y p o w ied zi, w y g ło szo n ej w C h a m b re d es D e p u té s 9 k w ie tn ia 1832 r.: „L a C h a m b r e c o n n a it m o n o p in io n s u r ce q u e n o u s a u r io n s d u f a ir e [p o u r le s P o lo n a is] e t q u e n o u s n 'a v o n s p a s fa it. [...] M a is d u m o in s e s t - il r é s u l t a t é de to u t c e la q u e le ro i e t l a C h a m b r e o n t

6 E. Charavay, La Fayette (...), [w:] La Grande Encyclopédie..., Vol. 21, Paris (1911), s. 742-744; oraz liczne opracowania syntetyczne.

1 1 6 Sławomir Kalembka

e n g a g é , j e p u is d ire , le u r r e s p o n s a b ilité e t le u r h o n n e r à c e t a x io m e , à ce p rin c ip e , q u e l a n a tio n a lité p o lo n a is e n e p é r i r a i t p a s ”7.

L a F a y e tte n ie o g ra n ic z a ł się do d e k la ra c ji. To w ła ś n ie z je g o in ic ja ty w y u tw o rz o n o w P a r y ż u C o m ité C e n tr a l F r a n ç a is e n F a v e r d e s P o lo n a is , z w a n y p ó ź n ie j, w s k ró c ie , K o m ite te m F ra n k o -P o ls k im . Z e b r a n ie o rg a n iz a c y jn e o d b y ­ ło się 17, a u k o n s ty tu o w a n ie się 28 s ty c z n ia 1831 r. U tw o rz y ły go 43 osoby (z c z a s e m b y ło 73). B yło w n im 17 d e p u to w a n y c h i 8 g e n e ra łó w , m .in . V icto r H u g o , P ie r r e J . D a v id , J e a n P. B e rn a g e r, C a s im ir D e la v ig n e . S z czeg ó ln ie c z y n n y b y ł je d y n y P o la k - L e o n a r d C h o d ź k o . Z in ic ja ty w y K o m ite tu w y d a n o w e F r a n c ji k ilk a d z ie s ią t p ro p o ls k ic h b r o s z u r i d ru k ó w u lo tn y c h o p isu ją c y c h w y d a r z e n ia p o w s ta ń c z e w P o lsc e. O rg a n iz o w a n o s p o tk a n ia o k o liczn o ścio w e i k o n c e rty . D o w r z e ś n ia 1831 r. z e b ra n o 4 2 0 ty s . fra n k ó w i p rz e k a z a n o L eg a- cji P o ls k ie j, czyli n ie o f ic ja ln e m u p o s e ls tw u . W s ie r p n iu 1831 r. rozp o częło się p ro p a g o w a n ie p o ży czk i p o lsk ie j, do k tó re j zgło szo n o a k c e s n a 4 m l. fran k ó w . U tw o rz o n o k ilk a d z ie s ią t k o m ite tó w n a te r e n ie całej F r a n c ji. Do n a ja k ty w ­ n ie js z y c h n a le ż a ło u tw o rz o n e w L y o n ie S o c ié té d u B a z a r P o lo n a is.

K o m ite t F r a n k o -P o ls k i, w s p ó łp ra c u ją c z le g a c ją p o ls k ą z a ją ł się te ż w y ­ s y ła n ie m do P o ls k i ofic eró w o ra z le k a r z y fr a n c u s k ic h . S z u k a n o n a w e t k a n d y ­ d a t a n a w o d z a n a c z e ln eg o a r m ii p o w sta ń c z e j. O s ta te c z n ie n a pole w a lk i d o ta r ­ ło p rz y n a jm n ie j 21 ochotników , w ty m 6 le k a rz y w o jsk o w y ch i 2 g en erałó w . T a k w ięc w 1831 r. z o stało o d n o w io n e fra n c u sk o -p o lsk ie b r a te r s tw o b r o n i8.

N a d W is łą d o c en io n o sz c z e g ó ln ie jsze z a s łu g i K o m ite tu F ra n k o -P o ls k ie g o , a ju ż z w ła s z c z a je g o p r e z e s a . G e n e r a ł L a F a y e tte 1 lu te g o 1831 r. z o s ta ł z u p o w a ż n ie n ia p o w sta ń c z e g o R z ą d u N a ro d o w e g o , P o lsk ie j G w a rd ii N a r o d o ­ w ej m ia n o w a n y P ie r w s z y m G r e n a d ie r e m . W p iś m ie s e n a t o r a A n to n ie g o O stro w s k ie g o stw ie rd z o n o , że G w a r d ia N a ro d o w a w W a rs z a w ie „[...] s 'e m ­ p r e s s e de p r é s e n t e r l'h o m m a g e d e s o n t re s p e c t, [...] à c e lu i, q u e le s d e u x m o n d e s o n t s a lu é de n o m g lo rie u x d e p r e m ie r c h a m p io n de l a lib e r té 9. D w a m ie s ią c e p ó ź n ie j, 20 k w ie tn ia 1831 r., d z ię k u ją c z a to w y ró ż n ie n ie n a p is a ł do m a r s z a łk a S e jm u W ła d y s ła w a O s tro w s k ie g o - „Vous s e n te z , M o n ­ s ie u r le M a ré c h a l, c o m b ie n je d o is ę tr e ficre e t h e u r e u x d 'a v o ir a u m ilie n d u m o n d e e n t i e r q u i v o u s a d m ire , o b te n u u n r e g a r d p a r tic u lie r de V otre n o b le N a tio n ”10. A po u d a n e j w io se n n e j o fe n sy w ie p o lsk ie j p rz e c iw a r m ii ro sy jsk ie j po sz o sie b rz e s k ie j, co by ło w ie lk im z a s k o c z e n ie m d la o b s e rw a to ró w z z a ­ c h o d n ie j E u ro p y , g r a tu lo w a ł 21 k w ie tn ia 1831 r. g e n e ra ło w i S k rz y n e c k ie m u

7

8

9

10

- „ p e rm e tte z a u n a m i d é v o u é de l a c a u s e p o lo n a ise , à u n g r e n a d ie r de V otre G a rd e N a tio n a le , d e v o u s e x p r im e r so n a d m ir a tio n p o u r v o s t a l e n s e t v o s v e r tu s , s a jo ie d e v o s tr io m p h e s , s e s v o e u x a r d e n t s p o u r v o tre n o b le p a y s , so n h é ro d ’q u e a r m é e [...]”n .

P o w s ta n ie lis to p a d o w e , m im o s iły o p o ru i s u k c e só w b ite w n y c h , n ie w ie l­ k ic h lic z e b n ie w o jsk p o ls k ic h z n a jp o tę ż n ie js z ą w ó w czas a r m i ą ś w ia ta , s k o ń ­ czyło się k lę s k ą . W ie c z o rem 7 w r z e ś n ia 1831 r. w o js k a p o ls k ie o p u śc iły W a r­ sz a w ę . 5 p a ź d z ie r n ik a r e s z tk i a r m ii p o lsk ie j p rz e k ro c z y ły g r a n ic ę m ię d z y K ró le s tw e m P o ls k im a z a b o re m p r u s k im p o d B ro d n ic ą . P a m ię ta ją c o z a p r o ­ s z e n iu do F r a n c ji u c z e s tn ik ó w p o w s ta n ia p rz e z m i n i s t r a H o ra c e g o S é b a s tia - n ie g o z 16 m a r c a 1831 r., k tó r e w ła śc iw ie m ia ło słu ż y ć ty lk o u s p o k o je n iu o p in ii p u b lic z n e j f ra n c u s k ie j, s e tk i P o la k ó w u d a ły się n a z a c h ó d E u ro p y . W ię k sz o ść z n ic h z n a la z ła się w e F ra n c ji. M a so w y n a p ły w k o m b a ta n tó w p o w s ta ń c z y c h b y ł z a s k o c z e n ie m d la w ła d z fra n c u s k ic h . Do w io sn y 1833 r. w e F r a n c ji z n a la z ło się około 4 6 0 0 u c z e s tn ik ó w p o w s ta n ia listo p a d o w e g o . Ic h lic z b a p ó źn iej ro s ła , d o ch o d ząc p o d k o n ie c l a t tr z y d z ie s ty c h X IX w. do około 5 5 0 0 w y g n ań có w . W s u m ie w l a ta c h 1 8 3 1 -1 8 4 7 z n a la z ło się te ż p o z a F r a n c ją , około 1 1 -1 2 ty s ię c y p o ls k ic h e m ig r a n tó w p o lity c z n y c h . A po r e w o lu c ja c h 1848 i 1849 r. i p o w s ta n iu s ty c z n io w y m łą c z n ie około 30 ty s ię c y P o lak ó w . To, że sp o łe c z e ń stw o i p a ń s tw o f r a n c u s k ie w zięło n a sie b ie c ię ż a r u tr z y m a n ia w ię k ­ szo ści ty c h lu d z i, b y ło w d u żej m ie rz e z a s łu g ą L a F a y e t t e ’a. D o d ać tr z e b a , że k o le jn e r z ą d y F r a n c ji, i b e z p o ś re d n io sp o łe c z e ń s tw o , w c z te r d z ie s to le c iu 1 8 3 1 -1 8 7 0 w sp o m o g ły p o lity c z n y c h w y g n a ń c ó w p o ls k ic h n ie b a g a te ln ą s u m ą około 60 m ilio n ó w ó w c z e sn y c h „ tw a rd y c h ” f r a n k ó w 12.

21 k w ie tn ia 1831 r., g d y L a F a y e tte g r a tu lo w a ł S k r z y n e c k ie m u su k c e só w w io se n n e j o fe n sy w y p o lsk ie j, w y s to s o w a ł ta k ż e li s t do J o a c h im a L e le w e la , z n a k o m ite g o h is to r y k a , w ó w czas ta k ż e c z ło n k a p o w sta ń c z e g o R z ą d u N a r o d o ­ w ego. N a p is a ł w n im - „ e t n é a n m o is v o u s c o m b a tte z s e u l e n c o r a p o u r l'in d e - p e n d a n c e e t l a c iv ilis a tio n d e l'E u r o p e ”13. G d y ty lk o J . L e le w e l d o ta r ł do P a r y ż a 29 p a ź d z ie r n ik a 1831 r., po z a d o m o w ie n iu się w „sto licy ś w ia ta ”, w ie lo k ro tn ie k o n ta k to w a ł się z L a f a y e tte 'e m . Z n a m y te k s ty 21 lis tó w w ie l­ k ie g o h is to r y k a do g e n e r a ła i 30 te g o ż do u czo n eg o . R zecz je d n a k n ie w e f r a g m e n ta r y c z n ie w y d a n e j k o r e s p o n d e n c ji. J e s t o n a ty lk o ś w ia d e c tw e m o w ie le w ię k sz e j w s p ó łp ra c y ty c h d w ó ch w y b itn y c h lu d z i. L e le w e l s t a n ą ł n a c z e le K o m ite tu N a ro d o w e g o P o ls k ie g o , u tw o r z o n e g o 8 g r u d n i a 1 8 3 1 r. w P a r y ż u . K o m ite t t e n p r z y z n a ją c y so b ie u p r a w n ie n ia r e p r e z e n to w a n ia całej e m ig ra c ji p o lsk ie j, m ia ł z d e c y d o w a n ie z a b a rw ie n ie d e m o k ra ty c z n e , co n ie

12 S. Kalembka, Wielka Emigracja 1831-1863, Toruń 2003, s. 52-56, 395, 424. Jeśli idzie o zaangażowanie się La Fayette’a w pomoc wychodźstwu politycznemu polskiemu wystarczy przypomnieć jego wystąpienia w Izbie Deputowanych 26 października 1831 r., 21 lutego 1832 r., 9 kwietnia tegoż roku, 19 lutego, 11 marca i 11 kwietnia 1833 r. i, ostatnie, 26 stycznia 1834 r. na niecałe cztery miesiące przed śmiercią.

1 1 8 Sławomir Kalembka

o d p o w ia d a ło d z ia ła c z o m b lis k im k s ię c iu A d a m o w i J . C z a r to r y s k ie m u i b u d z i­ ło p o d e jrz liw o ść w ła d z fra n c u s k ic h . W g r u d n iu 1832 r., L e le w e l, w im ie n iu K o m ite tu , o g ło sił o d ezw ę do R o s ja n w z w ią z k u z ro c z n ic ą b u n t u d e k a b ry stó w . W z w ią z k u z ty m in te r w e n io w a ła a m b a s a d a r o s y js k a w P a r y ż u . D o p ro w a d z i­ ło to do u p a d k u K o m ite tu , fo rm a ln ie ro z w ią z a ł się 1 lip c a 1832 r. J . L e le w e lo ­ w i, j a k i je g o to w a rz y s z o m , n a k a z a n o o p u sz c z e n ie P a r y ż a . Z n a k o m ity h is to ­ r y k z n a la z ł g o śc in ę w re z y d e n c ji L a F a y e t t e ’a w L a G ra n g e . K ie d y je d n a k p o ta je m n ie ro b ił w y p a d y do P a r y ż a , śle d z o n y p rz e z policję, 9 m a r c a 1833 r. z o s ta ł a r e s z to w a n y i p o d n a d z o r e m ż a n d a r m e r ii o d e s ła n y do T o u rs, a b y ta m w p o ło w ie lip c a o trz y m a ć n a k a z o p u s z c z e n ia F r a n c ji. R e s z tę ż y c ia sp ę d z ił w B r u k s e li, a le z m a r ł w P a r y ż u 14. A re s z to w a n ie J . L e le w e la w L a G ra n g e sp o w o d o w ało o s tr e w y s tą p ie n ie L a F a y e t t e ’a w Iz b ie D e p u to w a n y c h 11 m a r ­ c a 1833 r. P o d a d r e s e m m i n i s t r a s p r a w w e w n ę trz n y c h p a d ły o s tr e sło w a - „ M e s s ie u rs , v o u s r a p p e le z c e tte m a lh e u r e u s e d é c isio n [...], q u i a r b i t r a i r e d e s a u t r e s g o u v e r n e m e n ts d e s p o tiq u e s d o n t n o u s e s p é r io n s q u e l a re v o lu tio n de j u i l l e t n o u s a v a it e x e m p té s à j a m a i s ”15. L a F a y e tte k o re s p o n d o w a ł s ta le z L e le w e le m , g d y t e n p rz e b y w a ł w T o u rs, a n a s tę p n ie o s te n ta c y jn ie u d a ł się do B ru k s e li. 8 lu te g o 1834 r., n a k ilk a m ie się c y p rz e d ś m ie rc ią , n a p is a ł do uczonego m .in . te słow a: „A dien, m o n c h e r L elew el [...]. V ous a u re z s u les m e s u r d 'e x tr a d itio n q u i o n té té si in d é c e m m a n t c o n v e n n e s e n tr e tr o is p u is s e n - ces d u N o rd [n a w ią z y w a ł t u t a j do k o n fe re n c ji tr z e c h r e a k c y jn y c h m o c a rstw , zab o rc ó w P o ls k i, w M ü n c h e n g r â tz czy li M n ich o v o H r a d is te ] . [...] L 'E u r o p e se t i r e r a d e c e tte c ris e , m a is il f a n d r a e n c o re c o m b a ttr e e t s o u f f r ir ”16.

L o sy J o a c h im a L e le w e la p o k a z u ją , ja k i e tr u d n o ś c i s p ra w ia ło sę d z iw e m u L a F a y e t t e ’ow i z a a n g a ż o w a n ie się w pom oc w y g n a ń c o m p o lsk im . K o n flik ty z te g o w y n ik a ją c e u k ła d a ły się n a d w ó ch p ła s z c z y z n a c h . J e d n a d o ty c z y ła f a k tu , iż a k ty w n a p o lity c z n ie e m ig r a c ja p o ls k a w e F r a n c ji, n a czele k tó re j s ta li p rz y w ó d c y n ie d a w n e g o p o w s ta n ia a n ty ro s y js k ie g o , a p o ś re d n io ta k ż e a n ty a u s tr ia c k ie g o i a n ty p r u s k ie g o , u t r u d n i a ł a p o lity k ę w s c h o d n ią m o n a r c h ii lipcow ej. A L u d w ik F ilip i je g o m in is tro w ie p r a g n ę li le g ity m iz a c ji ic h r e ż im u i z te j stro n y , z a le ż a ło im n a p e łn e j a p ro b a c ie ze s tr o n y P e te r s b u r g a , W ie d n ia i B e r lin a . L u d w ik F ilip n ig d y n ie s p o tk a ł się z k s ię c ie m A d a m e m J e r z y m C z a r to ry s k im , choć c z a s n a k o n ta k ty z n im z n a jd o w a li m in is tr o w ie b ry ty jscy . S a m i e m ig ra n c i p o lscy w e F r a n c ji n ie u ła tw ia li ż y w o ta „ b o h a te ro w i d w óch ś w ia tó w ”. S zy b k o ro z b ili się n a k ilk a s tr o n n ic tw p o lity c z n y c h z w a lc z a ją c y c h się z w ie lk ą z a c ię to ś c ią . P o c z ą tk o w o g łó w n y m p rz e d m io te m sp o ró w b y ła s p r a w a o d p o w ie d z ia ln o śc i z a k lę s k ę p o w s ta n ia listo p a d o w e g o . Z w o len n icy tw o rz ą c e g o się o b o zu d e m o k ra ty c z n e g o , w s k a z y w a li n a k u n k ta to r s tw o w ię k ­

14

15

szo ści p o lity k ó w i g e n e ra łó w p rz e w o d z ą c y c h in s u re k c ji, z c z a s e m p o ja w ił się te ż w ą te k s p ra w y c h ło p sk ie j. P o lity c y lib e r a ln i i u m ia r k o w a n ie k o n s e r w a ty w ­ n i w y ty k a li r a d y k a ło m , że ci w c z a sie p o w s ta n ia s w ą o p o z y c y jn o śc ią o s ła b ia li s k u te c z n o ś ć d z ia ła ń p o lity c z n y c h i w o jsk o w y c h przyw ódców . W k ró tc e d o sz e d ł do te g o p ro b le m , j a k i m a b yć n a js k u te c z n ie js z y p la n w y z w o le n ia się P o ls k i i je j m o d e l p o lity c z n o -sp o łe c z n y 17.

L a F a y e tte d o b rz e d a w a ł so b ie r a d ę w t a k złożonej s y tu a c ji. U m ia ł m a ­ n e w ro w a ć m ię d z y s tr o n n ic tw a m i p o lity c z n y m i w y c h o d ź s tw a p o lsk ie g o , c z a s a ­ m i o d w o łu ją c y m i się do je g o a u to r y te tu , żeb y w sp o m n ie ć o k o n flik c ie g e n e r a ­ ła J ó z e f a B e m a z J o a c h im e m L e le w e le m i je g o a d h e r e n ta m i. W y stę p o w a ł ta k ż e ja k o p o ś r e d n ik m ię d z y P o la k a m i, a z w ła s z c z a K o m ite te m N a ro d o w y m P o ls k im a S a m u e le m G. H o w e m , p rz e w o d n ic z ą c y m a m e r y k a ń s k ie g o k o m ite ­ t u p ro p o lsk ie g o i p r e z y d e n te m S ta n ó w Z jed n o c z o n y c h A n d re w J a c k s o n e m .

G e n e r a ł L a F a y e tte , w s p ó łtw ó rc a s y s te m u m o n a r c h ii lip co w ej, w o b ro n ie w y g n a ń c ó w p o ls k ic h n ie w a h a ł się u ż y w a ć m o c n y c h słów, k tó ry c h rz ą d z ą c y m u s ie li w p o k o rz e w y słu c h iw a ć . 14 m a ja 1833 r. w Iz b ie D e p u to w a n y c h m . in . s tw ie rd z ił: „ R a p p e lo n s - n o u s ce q u 'é t a i t l a F r a n c e a p r è s l a r é v o lu tio n de ju ille t; r a p p e lo n s - n o u s to u s le s p e u p le s s a l u a n t d e le u r s v o e u x e t de le u - r e u s e s p r é r a n c e s le d r a p e a n tric o lo re . T o u s le s g o u v e r n e m e n ts d e c e tte ré v o ­ lu tio n é t a i e n t a lo rs tr o p h e u r e u x d e re c e v o ir l a p a ix d e n o u s ”18.

L a F a y e tte z m a r ł 20 m a ja 18 3 4 r. B y ł to c ię ż k i cios d la P o lak ó w , choć z a ło ż o n y p r z e z e ń K o m ite t F r a n k o - P o ls k i d łu g o je s z c z e d z ia ła ł, bo aż po l a t a p o w s ta n ia sty czn io w e g o . J . L e le w e l - do s y n a z m a rłe g o - G eo rg e « a W a s h in g ­ t o n a L a F a y e t t a s k ie ro w a ł 2 4 m a ja z B r u k s e li t e sło w a: „ R o d z in a W a s z a s t r a c i ł a p a tr ia r c h ę , j a - p rz y ja c ie la , k tó r y w n ie d o li m ojej m ia ł d la m n ie se rc e p ra w d z iw ie o jco w sk ie ”19. A g e n e r a ł J ó z e f D w e rn ic k i w o d e zw ie s k ie r o ­ w a n e j do w y g n a ń c ó w p o ls k ic h w e F r a n c ji n a w ie ść o ś m ie rc i L a F a y e t t a s tw ie r d z a ł - „Ce q u e L a f a y e tte f u t p o u r l a F r a n c e , il n e n o u s a p p a r t i e n t p a s d e le p ro c la m e r; ce q u 'i l f u t p o u r le m o n d e , le m o n d e le d ira . N o u s, P o lo n a is j e t t e s u r c e tte t e r r e h o s p i ta lic r e , n o u s n 'a v o n s c e ssé d e r e c u e ille re d e s a b o u c h e d e s p a r o le s de c o n s o la tio n e t d 'e s p o ire . [...] H â to n s - n o u s d ' e x p r i­ m e r le v o u e n d 'a p p o r te r , a u m o n u m e n t q u 'e lle n e m a n q u e r a p a s d e c o n s a ­ c r e r à L a f a y e tte , n o tr e p a r t , m o d e s te co m m e l'o f f r a n d e d e l'é x ilé , m a is d é p o sé e av e c l a ta n d r e s s e d u c u lte q u e n o u s a v o n s v o u n é à l a m é m o ire d e ce d é f e n s e u r d e s d r o its d e l 'h u m a n i t é e t d e n o tr e c a u s e ”20.

G e n e r a ł L a F a y e tte b y ł p rz y ja c ie le m P o la k ó w i s p rz y m ie rz e ń c e m ic h d ą ż e ń do w o ln o ści i o d b u d o w y s u w e re n n e j R ze c z p o sp o lite j. A le n ie w y n ik a ło to ty lk o z je g o s y m p a tii o so b isty c h . W ja k i m ś s to p n iu b y ł o n ró w n ie ż w iz jo n e ­ 17 S. Kalembka, Spojrzenie na polskie drogi do wolności w epoce rozbiorów (1794-1870), Studia z dziejów polskiej myśli politycznej, t. V: Dążenia do niepodległości Polski a ocena rządów zaborczych w XIX wieku, Toruń 1992, s. 5-38.

18 A. Lewak, Le général..., s. 159. 19 Listy emigracyjne..., t. V, s. 115. 20 A. Lewak, Le général..., s. 200-201.

1 2 0 Sławomir Kalembka

re m , z w o le n n ik ie m je d n o ś c i e u ro p e js k ie j. I w ty m a s p e k c ie p o p ie ra ł p o lsk ie d ą ż e n ia n ie p o d le g ło śc io w e . O to je g o sło w a w y p o w ie d z ia n e w io s n ą 1832 r. - „Il a é té d e t o u t te m p s r e c o n n u q u e l a g r a n d e fa m ille e u r o p é e n n e é t a i t d iv isé e e n d iv e rs e s s e c tio n s p lu s o u m o in s b ie n c o n s titu é e s , e t d o n t la n a t i o ­ n a lité r e p o s a it s u r c e r ta in s d r o its a u x q u e le s le s é tr a n g e r e s n 'é t a i e n t p a s a d m is . [...] M a is à m e s u r q u e l a c iv ilis a tio n s 'e s t é ta n d u e , ces p r e ju g é s se s o n t d is s ip é s e t n o u s to u c h o n s à l'é p o q u e où le s p e u p le s f in in ir o n t p a r com - p r a n d r e q u e le b ie n q u i a r r iv e à l 'u n d 'e n t r e e u x e s t u n b ie n p o u r to u s , e t q u é u n e c o n q u ę te d e l a lib e r té r e a g i t n é c e s s e r e m e n t s u r to u te s le s a u t r e s n a tio n s ”21.

SU M M A R Y

G eneral La F ay ette becam e one of symbolic figures of the tu rn of the 18th and the 19th centuries. He w as a symbol of struggle for th e liberation of n ations from feudal regim es and foreign rulers. He clearly supported th e position of Poland and Poles fighting for th e ir freedom. La F ay ette did not lim it him self to declarations. It w as on his initiative th a t th e Comité C en tral F ran çais en F aver des Polonais was created in P aris, la te r known, in short, as th e Franco-Polish Committee.

The special services of the Franco-Polish Com m ittee and p articu larly of its presid en t were appreciated on the Vistula. On 1 F eb ru ary 1831, G eneral La F ayette w as appointed th e first gren ad ier of the Polish N ational G uard, w ith the full au th o ­ rization of the insu rrectio n ary N ational Governm ent. He died on 20 M ay 1834. It w as a heavy blow for the Poles, although th e Franco-Polish Com m ittee still functioned for long tim e, u n til th e y ears of the J a n u a ry Insurrection.

G eneral La F ay ette w as a friend of th e Poles and an ally of th e ir drive tow ards freedom and th e reconstruction of a sovereign Polish Republic. B ut th is did not resu lt only from his personal liking. To certain extent, he w as also a visionary, a supporter of E uropean unity, and in th is aspect he supported th e desire for Polish independence.