Gdzie była płyta bałtycka we wczesnym kambrze?

Gdzie by³a p³yta ba³tycka we wczesnym kambrze?

Jerzy Nawrocki*

S u m m a r y. New Early Cambrian geographic reconstruction locates the Baltic plate in the equatorial position. The late Cadomian orogen, developed between present eastern and southern margin of Baltic plate and NW margin of Gondwana, could be partly consid-ered as a result of convergence of these plates. In the Early Cambrian the Malopolska and Brunovistulian terranes were located in the area of Cadomides, close to the present southern margin of Baltica. The Grenwilian ages of detrital zircons from the Malopolska terrane indicate that it could have been located there in the Middle Proterozoic as well. It is not be to excluded, however, that Ma³opolska and Brunovistulian terranes coupled the southern margin of Baltic plate in the Cambrian time after derivation from the northern margin of Gondwana. For both solutions the subsequent dextral tectonic transport of these units along the Baltic margin is required. The Malopolska terrane was moved into present position before the Devonian or even before the Middle Ordovician. Key words: Early Cambrian, geography, Baltika, Brunovistulian, Malopolska

Dyskusja na temat pochodzenia i paleozoicznej wêdrówki bloków litosferycznych ulokowanych obecnie przy SW krawêdzi kratonu wschodnioeuropejskiego ma ju¿ ponad dwudziestoletni¹ historiê (zob. np. Brochwicz-Le-wiñski i in., 1981; Po¿aryski, 1991; Lewandowski, 1993; Belka i in., 2002). Problemu genezy bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego, bêd¹cych przedmiotem szczególnych zain-teresowañ badaczy polskich, nie mo¿na rozpatrywaæ bez odniesienia do konfiguracji du¿ych p³yt kontynentalnych, konfiguracji zmieniaj¹cej siê bardzo dynamicznie w czasie geologicznym. Dzisiejszy stan wiedzy wskazuje, ¿e fanero-zoiczna ewolucja geotektoniczna zachodniej, œrodkowej i po³udniowej Europy to przede wszystkim wynik wzajemne-go oddzia³ywania p³yt ba³tyckiej i afrykañskiej wchodz¹cej w paleozoiku w sk³ad megakontynentu Gondwany. Strefa peryferyczna Gondwany dostarczy³a w przesz³oœci szeregu bloków litosferycznych (terranów), które dzisiaj s¹ wbudo-wane w orogeny po³udniowej, œrodkowej i zachodniej Euro-py (zob. np. Torsvik i in, 1996; Tait i in., 2000).

Postêp w rozpoznaniu paleozoicznej konfiguracji ówczesnych kontynentów, mimo ¿e znacz¹cy, w wielu miejscach nie jest pozbawiony luk i niejednoznacznoœci. Nadal nie rozstrzgniêty jest problem permskiej konfigura-cji megakontynentu Pangei. Trwa d³ugoletni spór, czy pó³nocno zachodnia krawêdŸ Afryki kontaktowa³a wów-czas z po³udniow¹ krawêdzi¹ Baltiki (Pangea B), czy te¿ z po³udniowo-wschodnim fragmentem Ameryki Pó³nocnej (Pangea A) (zob. np. Van der Voo & Torsvik, 2001).

Do niedawna wydawa³o siê, ¿e problem wiarygodnej, opartej na danych paleomagnetycznych rekonstrukcji kam-bryjskiego po³o¿enia Baltiki w odniesieniu do megakonty-nentu Gondwany zosta³ ju¿ rozstrzygniêty (Torsvik & Rehnström, 2001). Najnowsze wyniki badañ paleomagne-tycznych (Popov i in., 2002) wskazuj¹ jednak, ¿e tak nie jest. Problem ten jest istotny z punktu widzenia studiów nad polsk¹ czêœci¹ strefy transeuropejskiego szwu tekto-nicznego, poniewa¿ w ostatnich opracowaniach zaczyna dominowaæ pogl¹d, ¿e zasadniczy etap zabudowy blokami litosferycznymi tego obszaru mia³ miejsce w³aœnie w kam-brze (zob. np. Belka i in., 2002).

Model paleogeograficzny oparty na danych paleomagnetycznych ze Skandynawii

Jeszcze kilka lat temu, wobec braku wiarygodnych danych paleomagnetycznych kambryjska pozycja paleoge-ograficzna p³yty ba³tyckiej nie by³a zdefiniowana w stop-niu, który mo¿naby by³o uznaæ za w pe³ni udokumentowany. W wiêkszoœci rekonstrukcji umieszcza-no j¹ na umiarkowanych lub wzglêdnie wysokich szeroko-œciach geograficznych, co wynika³o z interpolacji przeprowadzonej pomiêdzy biegunami paleomagnetycz-nymi z kompleksu Fen, którym przypisano wiek wendyj-ski, a biegunami uzyskanymi z utworów dolnego ordowiku (ryc. 1). Za prze³omowe dla uwiarygodnienia rekonstruk-cji kambryjskich mo¿na by³o uznaæ dane niedawno uzy-skane przez Torsvika i Rehnström (2001), wskazuj¹ce na stabiln¹ pozycjê Baltiki w ci¹gu kambru. Zgodnie z para-metrami biegunów paleomagnetycznych, otrzymanych z ods³ani¹j¹cych siê w Szwecji ska³ wczesnego i póŸnego kambru, p³yta ba³tycka znajdowa³a siê wówczas na po³udniowej pó³kuli, w strefie umiarkowanych szerokoœci geograficznych. Jej dzisiejsza SW krawêdŸ zwrócona by³a ku pó³nocy, rozci¹gaj¹c siê w przybli¿eniu wzd³u¿ równo-le¿nika 35o_{(ryc. 2, Baltika „B”). Na prze³omie kambru i}

ordowiku p³yta ba³tycka rotowa³a przeciwnie do ruchu wskazówek zegara o k¹t ok. 60o _{(Torsvik & Rehnström,}

2001). Oceniaj¹c wendyjsko-kambryjskie dane ze Skandy-nawii nale¿y stwierdziæ, ¿e ich wiarygodoœæ obni¿a brak uporz¹dkowanego stratygraficznie zapisu zmian polarno-œci magnetycznej. Ponadto zbie¿noœæ biegunów wendyj-skiego, wczesno- i póŸnokambryjskiego nasuwa podejrzenie przemagnesowania ska³ wendyjskich i dolno-kambryjskich w póŸnym kambrze.

Nowy biegun wendyjski z regionu Morza Bia³ego — implikacje paleogeograficzne

Wyniki najnowszych badañ paleomagnetycznych utworów górnego wendu Baltiki z rejonu Morza Bia³ego (Popov i in., 2002) zdecydowanie ró¿ni¹ siê od danych uzyskanych wczeœniej z dolnowendyjskich utworów kom-pleksu Fen, danych które pos³u¿y³y do konstrukcji œcie¿ki przez Torsvika i Rehnström (2001). Datowany na 555 mln biegun lat lokuje siê na obszarze dzisiejszej œrodkowej Australii (ryc. 1). Odtworzone zmiany polarnoœci magne-744

Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 9, 2003

*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa e-mail: jnaw@pgi.waw.pl

tycznej potwierdzaj¹ wysoki stopieñ wiarygodnoœci tych danych. Przedstawiona na ryc. 1 œcie¿ka jest interpolacj¹ pomiêdzy tym biegunem a wiarygodnymi biegunami ba³tyckimi ze ska³ dolnego ordowiku. Mo¿na teoretycznie za³o¿yæ, ¿e lukê tê wype³nia biegun Torsvika i Rehnström (2001) uzyskany ze ska³ dolnego kambru pó³nocnej Szwe-cji i datowany na 535 mln lat. Jednak wówczas nale¿a³oby przyj¹æ, ¿e w ci¹gu 20 mln lat Baltika przemieœci³a siê o 70 stopni, co daje tempo dryfu ok. 40 cm na rok. Dla pozo-sta³ych 45 mln lat, do wczesnego ordowiku tempo to

musia³oby drastycznie spaœæ do kilku centymetrów na rok. Przy tych ma³o prawdopodobnych para-metrach wendyjsko-kambryjskie-go dryfu Baltiki bardziej mo¿liw¹ wydaje siê byæ teza o wtórnej póŸ-nokambryjskiej genezie namagne-sowania ska³ dolnego kambru ze Szwecji. Zak³adaj¹c równomierne przemieszczanie siê Baltiki od niskich szerokoœci pó³nocnych w wendzie do umiarkowanych szero-koœci po³udniowych we wczesnym ordowiku, tak jak to implikuje œcie-¿ka sporz¹dzona wed³ug Popova i in. (2002), we wczesnym kambrze kontynent ba³tycki nale¿a³oby umieœciæ w strefie wokó³równiko-wej (ryc. 2, Baltika „A”) zwróco-ny dzisiejsz¹ krawêdzi¹ uralsk¹ w stronê kadomskiego górotworu obrze¿enia Gondwany. Z punktu widzenia globalnej tektoniki p³yt taki kierunek konwergencji jest bardzo prawdopodobny, gdy¿ skorupê kadomsk¹ poza pó³noc-no-zachodnim obrze¿eniem Gon-dwany zidentyfikowano w³aœnie na uralskim obrze¿eniu p³yty ba³tyckiej (zob. np. Roberts & Siedlecka, 2002). W tym miejscu nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e rekonstrukcja ta ma s³aby punkt, którym jest brak facji wêglanowych w utworach dolnego kambru Baltiki. Nale¿y zauwa¿yæ jednak równie¿, ¿e znaczna czêœæ klastycznej sekwencji dolnokambryjskiej Skandynawii ma spoiwo wap-niste. Równikowe po³o¿enie Baltiki we wczesnym kambrze postulowali tak¿e Lewandowski i in. (1999), opieraj¹c siê na danych paleomagnetycznych z Bornholmu, które to dane nie doczeka³y siê niestety szerszej publikacji.

Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 9, 2003

745 555M_a 2 535Ma? 1 Pop_ov i in ., 2₀₀ 2 490Ma 535Ma 580Ma Torsv ik& R ehnström, 2001 3 4 445Ma 410Ma 360M_a 300Ma 0 ° 30 W° 0° 30 E ° 60 W ° 90 W ° 120 W ° 150 W ° 60 E ° 90 E ° 120 E° 150 E° 30 S° 60 S° 30 N° 60 N°

Ryc. 1. Œcie¿ka pozornej wêdrówki bieguna paleomagnetycznego charakterystycznego dla Baltiki oraz wybrane bieguny otrzymane ze ska³ wendu i kambru. Ordowicko-permski frag-ment œcie¿ki przedstawiono wed³ug Torsvika i in. (1990, 1996). Dla wendu i kambru przedsta-wiono dwie wersje œcie¿ki (patrz tekst). 1 — biegun wczesnokambryjski z terranu Brunovistulikum (Nawrocki i in., 2001); 2 — biegun ze ska³ wendyjskich regionu Morza Bia³ego (Popov i in., 2002), 3 — biegun z kompleksu skalnego Fen (Meert i in., 1998), 4 — wczesnokambryjski biegun ze Szwecji (Torsvik & Rehnström, 2001)

Fig. 1. APWP for Baltica and selected paleopoles obtained from the Vendian-Early Cambrian rocks. The Ordovician-Permian segment of the path is according to Torsvik et al. ( 1990, 1996). Two version of the path are presented for Vendian-Cambrian (see text). 1— Early Cambrian paleopole from the Brunovistulian terrane (Nawrocki et al., 2001), 2 — paleopole from the Vendian sediments of the White Sea region (Popov et al., 2002), 3 — paleopole from Fen Complex (Meert et al., 1998), 4 — Early Cambrian paleopole from Sweden (Torsvik & Reh-nström, 2001) ? ? MO BVT MT PR AR AV Baltika A„ ” OROG EN Baltika „B” równik 30°_S 60 S° wczesny kambr (c. 535 Ma)

Early Cambrian

KADOMSKI

¬

Ryc. 2. Uproszczona rekonstrukcja paleogeograficzna obra-zuj¹ca rozmieszczenie wybranych kontynentów, czêœciowo wg Torsvik & Rehnström (2001) oraz Torsvik i in. (1996) oraz terra-nów Brunovistulikum i ma³opolskiego we wczesnym kambrze. Zaprezentowano dwa mo¿liwe po³o¿enia Ba³tiki we wczesnym kambrze (Baltika „A” wg danych Popova i in., 2002; Baltika „B” wg danych Torsvik & Rehnström, 2001). PR— Perrunika, AV— Avalonia, AR — Armoryka, BV — Brunovistulikum, MO — Moezja, MT — Ma³opolska

Fig. 2. Simplified paleogeographic reconstructions showing distribution of selected continents, partly adopted from Torsvik & Rehnström (2001), Torsvik et al. (1996) and the position of the Brunovistulian and Malopolska terranes in the Early Cambrian. Two possible Early Cambrian locations of Baltica are presented (Baltica ”A” is according to the data of Popov et al. (2002); Balti-ca ”B” is based on the data of Torsvik and Rehnström (2001). PR — Perrunica, AV — Avalonia, AR — Armorica, BV — Brunovi-stulian, MO — Moesia, MT — Malopolska

Wczesnokambryjska pozycja paleogeograficzna terranów Brunovistulikum i ma³opolskiego Kambryjska fauna trylobitowa z obszaru obydwu ter-ranów rozpatrywana na poziomie rodzajów ma charakter mieszany (¯yliñska, 2001; Belka i in., 2002). Wystêpuj¹ tutaj zarówno przedstawicie prowincji perygondwañskiej, jak i typowe rodzaje ba³tyckie. Na poziomie gatunków fau-na ta jest przewa¿aj¹co endemiczfau-na. Wspólny dla terranu Brunovistulikum i terranu ma³opolskiego trylobit

Schmid-tiellus panowi mo¿e wskazywaæ na ich bliskoœæ paleoge

-ograficzn¹ we wczesnym kambrze. Minera³y detrytyczne, wystêpuj¹ce w utworach kambru górnoœl¹skiego, wska-zuj¹ na kadomski wiek ich powstania lub metamorfizmu (Belka i in., 2000). Trochê inne spektrum wieku izotopo-wego detrytusu, aczkolwiek zawieraj¹ce równie¿ daty kadomskie, otrzymano ze ska³ terranu ma³opolskiego. Cech¹ charakterystyczn¹ jest tutaj zidentyfikowane w cyr-konach wiek grenwilski (Belka i in., 2002). Dane paleoma-gnetyczne otrzymane z bogatych w hematyt klastyków dolnego kambru górnoœl¹skiego implikuj¹ niskie, podrów-nikowe szerokoœci geograficzne Brunovistulikum we wczesnym kambrze (Nawrocki i in., 2001).

Powy¿szy zbiór informacji narzuca okreœlone ramy dla usytuowania bloku górnoœl¹skiego i ma³opolskiego we wczesnym kambrze. Ich miejsce na tle modelu paleoge-ograficznego Torsvika i Rehnström (2001) budzi powa¿ne w¹tpliwoœci. Zapis faunistyczny nie wskazuje na znacz¹c¹ separacj¹ Baltiki i terranu Brunovistulikum. Przy za³o¿e-niu bliskiego po³o¿enia terranów Brunovistulikum i ma³opolskiego trudno te¿ wyt³umaczyæ grenwilskie wieki detrytusu odnotowane na tym ostatnim. Przyjêcie pozycji paleogeograficznej Baltiki, która by³aby zgodna z krzyw¹ opart¹ na danych Popowa i in. (2002) zdecydowanie u³atwia wskazanie modelu, który pogodzi³by wszystkie cytowane powy¿ej dane. Proponowane tutaj usytuowanie terranu Brunovistulikum i terranu ma³opolskiego przy dzi-siejszej po³udniowej krawêdzi Baltiki, na peryferiach roz-winiêtego miedzy Gondwan¹ a Baltik¹ orogenu póŸnokadomskiego (ryc. 2), jest zgodne nie tylko z dany-mi paleomagnetycznydany-mi. T³umaczy ono równie¿ dany-mieszany charakter fauny i kadomski oraz grenwilski wiek zanoto-wany w minera³ach detrytycznych. Cyrkony wskazuj¹ce wiek grenwilski s¹ najprawdopodobniej reliktem pochodz¹cym z orogenu, który rozwin¹³ siê przed oko³o miliardem lat miêdzy Baltik¹ a Amazoni¹. P³yty te wesz³y wówczas w sk³ad megakontynentu Rodinii (zob. np. Dal-ziel, 1992; Nance i in., 2002). Do osadów kambryjskich terranu ma³opolskiego cyrkony dosta³y siê najprawdopo-dobniej w wyniku redepozycji ze sk³onu p³yty ba³tyckiej. W modelu tym terran ma³opolski i terran Brunovistulikum przed kambrem wchodzi³yby w sk³ad pó³nocnej peryfe-rycznej czêœci Gondwany. Prawdopodobne jest te¿ roz-wi¹zanie, w którym terrany ma³opolski i Brunovistulikum znajduj¹c siê w obrêbie pasa grenwilskiego, po rozpadzie Rodinii pozosta³y przy dzisiejszym po³udniowym sk³onie kratonu wschodnioeuropejskiego, nie bêd¹c nigdy elemen-tami pochodzenia gondwañskiego. PóŸniej obszar ich wystêpowania zosta³ objêty orogenez¹ kadomsk¹. Roz-wi¹zanie to nawi¹zuje do koncepcji ¯elaŸniewicza (1996). Pewna ró¿nica polega na tym, ¿e grenwilski i kadomski etap rozwoju tych bloków nie odbywa³by siê w pobli¿u SW

krawêdzi Baltiki (¯elaŸniewicz, 1996, Fig. 3), lecz przy jej po³udniowej krawêdzi, co implikuje ich znaczny powcze-snokambryjski mobilizm. Wyniki analizy basenów wendu i wczesnego kambru wskazuj¹ jednoznacznie, ¿e dzisiejsza SW krawêdŸ Baltiki by³a wówczas krawêdzi¹ dywer-gentn¹ (Poprawa i in., 1999), przez co trudno tutaj lokowaæ pierwotnie orogen kadomski. Jego elementy zosta³y na dzi-siejsze miejsce przy SW krawêdzi Baltiki przesuniête w póŸniejszym okresie. Terran ma³opolski zosta³ przemiesz-czony wzd³u¿ krawêdzi Baltiki na pozycjê zajmowan¹ do dzisiaj przed dewonem (Nawrocki, 2000; zob. te¿ Mizer-ski, 1998), a najprawdopodobniej nawet ju¿ przed œrodko-wym ordowikiem (Schaetz i in., 2002). Prawoskrêtny, przesuwczy mechanizm przemieszczenia nawi¹zuje do mechanizmu, który zaproponowa³ Lewandowski (1993). W modelu tego autora przemieszczenie to ³¹czy³o siê z orogenez¹ waryscyjsk¹ a w kambrze blok ma³opolski pozostawa³ jeszcze od Baltiki odseparowany (Lewandow-ski, 1993). W przedstawionym tutaj modelu terrany ma³opolski i Brunovistulikum do³¹czaj¹ do Baltiki w ci¹gu kambru lub nawet wczeœniej. Równie¿ przemieszczenie przesuwcze terranu ma³opolskiego jest wyraŸnie wcze-œniejsze (por. te¿ Nawrocki, 1994).

Pewn¹ modyfikacjê modelu Lewandowskiego, przed-stawi³ Narkiewicz (2002), który w sylurze lokuje blok ma³opolski na wysokoœci Dobrud¿y, a jego przemieszcze-nie na dzisiejsz¹ pozycjê wi¹¿e z prze³omem syluru i dewonu. Autor ten w swoim opracowaniu nie nawi¹zuje do paleogeografii kambryjskiej. Blok ma³opolski uwa¿a on za oderwany fragment Baltiki (Narkiewicz, 2002). Jak ju¿ wspomiano wy¿ej SW krawêdŸ p³yty ba³tyckiej, która by³a w wendzie i wczenym kambrze krawêdzi¹ dywergentn¹, trudno uznaæ za miejsce pierwotnej alokacji bloków o pod³o¿u konsolidacji kadomskiej. Zmetamorfizowane i sil-nie zdeformowane ska³y wendu zidentyfikowano w po³udniowej czêœci terranu ma³opolskiego. Brakuje ich na obszarze SW krawêdzi Baltiki. St¹d pogl¹d o ba³tyckiej genezie terranu ma³opolskiego nie wydaje siê byæ uzasad-nionym. Ponadto dane paleomagnetyczne (Schaetz i in., 2002) wskazuj¹, ¿e postulowany wiek wielkoskalowego przemieszczenia, podobnie jak w przypadku modelu Lewandowskiego jest za m³ody. Nie mo¿na wykluczyæ oczywiœcie przemieszczenia mniejszej skali, które z jednej strony t³umaczy³oby obserwowane ró¿nice paleotermiczne oraz ró¿nice w rozwoju basenu sylurskiego w kieleckim i ³ysogórskim regionie Gór Œwiêtokrzyskich, z drugiej zaœ strony pozostawa³oby poza rozdzielczoœci¹ metody pale-omagnetycznej. Dane strukturalne nie wspieraj¹ jednak prawoskrêtnego charakteru takiego ewentualnego prze-mieszczenia, poniewa¿ na prze³omie syluru i dewonu na SW obrze¿eniu terranu ma³opolskiego dominuje lewo-skrêtna transpresja (¯aba, 1999).

Podsumowanie

Wobec braku w pe³ni wiarygodnych wczesnokambryj-skich danych paleomagnetycznych odpowiedŸ na posta-wione w tytule pytanie nie mo¿e byæ precyzyjna. Tym niemniej w nawi¹zaniu do nowych, wysokiej jakoœci danych paleomagnetycznych ze ska³ póŸnego wendu oko-lic Morza Bia³ego (Popov i in., 2002) przedstwiono tutaj prawdopodobn¹ wczesnokambryjsk¹ rekonstrukcjê, która 746

lokuje p³ytê ba³tyck¹ w strefie równikowej i wi¹¿e rozwój czêœci orogenu póŸnokadomskiego z procesem konwer-gencji p³yty ba³tyckiej i Gondwany. Orogen zwi¹zany z najm³odszym okresem kadomskiej aktywnoœci tektonicz-nej by³ rozwiniêty miêdzy wschodni¹ i po³udniow¹ krawê-dzi¹ Baltiki a pó³nocno-zachodni¹ Gondwan¹. Terrany ma³opolski i Brunovistulikum znajdowa³y siê w wendzie i wczesnym kambrze na peryferiach tego orogenu, na dzi-siejszym po³udniowym przedpolu p³yty ba³tyckiej. Zajmo-wa³y najprawdopodobniej to miejsce ju¿ od œrodkowego proterozoiku, bêd¹c czêœci¹ pasa grenwilskiego rozwiniê-tego miêdzy Baltik¹ a Amazoni¹. Nie jest jednak wyklu-czone, ¿e jednostki te do³¹czy³y strukturalnie do po³udniowego brzegu Baltiki dopiero w kambrze po oderwaniu siê od pó³nocnego skraju Gondwany. Ka¿dy z tych modeli implikuje póŸniejszy wielkoskalowy, prawo-skrêtny transport tektoniczny terranów ma³opolskiego i Bru-novistulikum wzd³u¿ po³udniowo-zachodniego skraju p³yty ba³tyckiej. Dla terranu ma³opolskiego transport ten zako-ñczy³ siê przed dewonem, a byæ mo¿e nawet ju¿ przed œrodkowym ordowikiem.

Opracowanie to powsta³o w ramach projektu celowego-za-mawianego Paleozoiczna akrecja polski finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji oraz przez Ministerstwo Œrodowiska poprzez dotacjê Narodowego Funduszu Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej.

Literatura

BELKA Z., AHRENDT H., FRANKE W. & WEMMER K. 2000 — The Baltica-Gondwana suture in central Europe: evidence from K-Ar ages of detrital muscovites and biogeographical data, [In:] W. Franke, V. Haak, O. Oncken, D. Tanner (eds), Orogenic processes, Quantifica-tion and Modelling in the Variscan Belt. Geol. Soc., London, Spec. Publ., 179: 87–102.

BELKA Z., VALVERDE-VAQUERO P., DÖRR W., AHRENDT H., WEMMER K., FRANKE W. & SCHÄFER J. 2002 — Accretion of first Gondwana-derived terranes at the margin of Baltica. [In:] Paleozo-ic Amalgamation of Central Europe, J.A. Winchester, T.C. Pharaoh, J. Verniers (eds.). Geol. Soc., London, Spec. Publ., 201: 19–36. BROCHWICZ-LEWIÑSKI W., PO¯ARYSKI W. & TOMCZYK H. 1981 — Wielkoskalowe ruchy przesuwcze wzd³u¿ SW brzegu platfor-my Wschodnioeuropejskiej we wczesnym paleozoiku. Prz. Geol., 29: 385–397.

DALZIEL I.W. 1992 — On the organization of American plates in the Neoproterozoic and the breakout of Laurentia. GSA Today 2 (11): 237–241.

LEWANDOWSKI M. 1993 — Paleomagnetism of the Paleozoic rocks of the Holy Cross Mts (Central Poland) and the orgin of the Variscan orogen. Publ. Inst. Geoph. Pol. A cad. Sc., A-23, 265: 1–84. LEWANDOWSKI M., ABRAHAMSEN N. &

MOCZYD£OWSKA-VIDAL M. 1999 — Paleomagnetism of Cam-brian rocks at the SW margin of Baltica. Aarhus Geoscience, 8: 59–64. MEERT J.G., TORSVIK T.H., EIDE E.A. & DAHLGREN S. 1998 — Tectonic significance of the Fen Province, S. Norway: Constrains from geochronology and paleomagnetism. Jour. Geol., 106: 553–564. MIZERSKI W. 1998 — Podstawowe problemy tektoniki i tektogenezy utworów paleozoicznych Gór Œwiêtokrzyskich. Prz. Geol., 46: 337–342.

NANCE R.D., MURPHY J.B. & KEPPIE J.D. 2002 — A Cordilleran model for the evolution of Avalonia. Tectonophysics, 352: 11–31.

NARKIEWICZ M. 2002 — Ordovician through earliest Devonian development of the Holy Cross Mts. (Poland): constraints from susbsi-dence analysis and thermal maturity data. Geol. Quart., 46: 255–266. NAWROCKI 1994 — Paleomagnetyzm osadów dewonu i karbonu z obszaru œl¹sko-krakowskiego. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr arch. 1215/94.

NAWROCKI J. 2000 — Late Silurian paleomagnetic pole from the Holy Cross Mountains: constraints for the post-Caledonian tectonic activity of the Trans-European Suture Zone. Earth and Planetary Sc. Lett., 179: 325–334.

NAWROCKI J.,BU£A Z., GRABOWSKI J., HABRYN R.,

JACHOWICZ M., JAROSIÑSKI M., JӏWIAK W., KRZYWIEC P., POPRAWA P. & ¯YLIÑSKA A. 2001 — Early Paleozoic paleogeogra-phy of the Upper Silesian terrane (S-Poland). ESF EUROPROBE Meeting „Neoproterozoic-Early Palaeozoic Time-Slice Symp. Orogeny and Cratonic Response on the Margins of Baltica”, Ankara, Abstracts, 43.

POPOV V., IOSIFIDI A., KHRAMOV A., TAIT J. & BACHTADSE V. 2002 — Paleomagnetism of Upper Vendian sediments from the Winter Coast, White Sea region, Russia: Implications for the paleogeography of Baltica during Neoproterozoic times. Jour. Geoph. Res., 107: B11, EPM 10, 1–8.

POPRAWA P., ŠLIAUPA S., STEPHENSON R.A. & LAZAUSKIENE J. 1999 — Late Vendian-Early Palaeozoic tectonic evolution of the Baltic basin: regional implications from subsidence analysis. Tectonophysics, 314: 219–239.

PO¯ARYSKI W. 1991— The strike-slip terrane model for the North German-Polish Caledonides. Publ. Inst. Geoph., Pol. Acad. Sc., A-19: 3–15.

ROBERTS D. & SIEDLECKA A. 2002 — Timanian orogenic defor-mation along the northeastern margin of Baltica, Northwest Russia and Northeast Norway, and Avalonian-Cadomian connections.

Tectonophysics, 352: 169–184.

SCHÄTZ M., ZWING A., BELKA Z., SOFFEL H.C. & BACHTADSE V. 2002 — Paleomagnetism of Ordovician carbonate rocks from Malo-polska, SE Poland — no evidence of major rotations. EGS General Assembly, Nice, Geoph. Res. Abstracts 4, EGS02-A-03278. TAIT J., SCHÄTZ M., BACHTADSE V. & SOFFEL H. 2000 — Paleomagnetism and Paleozoic paleogeography of Gondwana and European terranes, [In:] W. Franke, V. Haak, O. Oncken, D. Tanner (eds.), Orogenic processes, Quantification and Modelling in the Variscan Belt. Geol. Soc., London, Spec. Publ., 179: 21–34. TORSVIK T.H., SMETHURST M.A., BRIDEN J.C. & STURT B.A. 1990 — A review of Paleozoic paleomagnetic data from Europe and their paleogeographic implications, [In:] Paleogeography and Bioge-ography, W.S. McKerrow, C.R. Scotese (eds.). Geol. Soc., London, Spec. Publ.: 25–41.

TORSVIK T.H. & REHNSTRÖM E.F. 2001 — Cambrian palaeoma-gnetic data from Baltica: implications for true polar wander and Cam-brian palaeogeography. Jour. Geol. Soc., London, 158: 321–329. TORSVIK T.H., SMETHURST M.A., MEERT J.G., VAN DER VOO R., Mc KERROW W.S., BRASIER M.D., STURT B.A. &

WALDERHAUG H.J. 1996 — Continental break-up and collision in the Neoproterozoic and Paleozoic — a tale of Baltica and Laurentia. Earth Sc. Rev., 40: 229–258.

VAN DER VOO R. & TORSVIK T.H. 2001 — Evidence for late Pale-ozoic and MesPale-ozoic non-dipole fields provides an explanation for the Pangea reconstruction problems. Earth and Planetary Sc. Lett., 187: 71–81.

¯ABA J. 1999 — Ewolucja strukturalna utworów dolnopaleozoicznych w strefie granicznej bloków górnoœl¹skiego i ma³opolskiego. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 166: 1–162.

¯ELANIEWICZ A. 1998 — Rodinian-Baltican link of the Neoprote-rozoic orogen in southern Poland. Acta Universitatis Carolinae. Geologica, 42: 509–511.

¯YLIÑSKA A. 2001 — Fauna trylobitowa z wiercenia Gocza³kowice IG-1 i jej znaczenie paleogeograficzne. [In:] Nawrocki J., Zintegrowa-na aZintegrowa-naliza geofizyczno-geologiczZintegrowa-na kambryjskiej pokrywy masywu górnoœl¹skiego. CAG Pañstw. Inst. Geol., nr arch. 59/2002.

747 Przegl¹d Geologiczny, vol. 51, nr 9, 2003