Numer 9 ( 341)
WRZESIEN
1981 ROK XXIXprzeglqd
6EOL06/CZNY
O R G A NPANSTWOWE.J
G £ 0 L 0 G I £ Z .N E. J RAJMUND GALONUniwersytet M. Kopernika w Toruniu
WYBRANE ZAGADNIENIA STRATYGRAFII
I CHRONOLOGII VISTULIANU W POLSCE
NIECO HISTORII
Osady ostatniego zlodowacenia, zwanego baltyckim lub p6lnocnopolskim, a ostatnio Vistulianem, obejmuj'!: ok. 30% obszaru Polski. Ich bardzo zr6znicowana mi'!::l-szosc dochodzi do 80 m, a lokalnie jeszcze wi~cej. Po-CZ'!:tki badan dotyczC~:cych Vistulianu w obr~bie calego plejstocenu na terenie naszego panstwa si~gaj'!: czas6w sprzed pierwszej wojny swiatowej i byly prowadzone gl6w-nie przez geolog6w gl6w-niemieckich i rosyjskich. Po stwier-dzeniu odr~bnego zlodowacenia na bardziej p6lnocnych polaciach kraju, czy to jako mlodszego, czy to jako trze-ciego zlodowacenia, zajmowano si~ zasi~giem tego zlo-dowacenia, utozsamiaj'!:c jego obszar z wyst~powaniem mlodej rzezby glacjalnej, a zwlaszcza jezior rynnowych
(1 ).
Kartowanie geologiczne czwartorz~du, prowadzone sy-stematycznie przez prusk'!: sluzb~ geologiczn'!: na terenie Wielkopolski, Pomorza i Mazur, doprowadzilo do stwier-dzenia w kilku miejscach na rozpatrywanym obszarze utwor6w organiczno-limnicznych interglacjalu mlodszego, wyprzedzajC~:cego ostatnie zlodowacenie, przy czym to-czono rozlegl'!: dyskusj~ na temat charakteru zlozenia i pozycji stratygraficznej spotykanej w licznych odsloni~ ciach i wierceniach nad doln'l: Wisl'l, morskiej fauny eemskiej. Dokonano r6wniez jednolitego litostratygraficznego po-dzialu utwor6w plejstocenskich, zwlaszcza wzdluz gl~ boko wci~tej doliny dolnej Wisly, lecz poza interstadialem mazurskim (14) nie udalo si~ znalezc innych utwor6w in-terstadialnych, kt6re by umozliwily przeprowadzenie po-dzialu ostatniego zlodowacenia na odpowied~ie stadialy.
W okresie mi~dzywojennym, w latach dwudziestych, nawiC~:zywano w Polsce do poprzednich badan i poszuki-wan stratygraficznych podstaw wyodr~bnienia ostatniego zlodowacenia i dokonania jego podzialu (m.in. 19 oraz referaty J. Lewinskiego i S. Lencewicza na konferencji dyluwialnej Polskiego Towarzystwa Geol. w 1923 r. w
UKD 551.793 Vistulian:551.324.431/.433(091 +049.3)
Warszawie). Lecz wraz z upowszechnieniem si~ podzialu ostatniego zlodowacenia (w literaturze niemieckiej zlo-dowacenia Wisly) przez
P
:
Woldstedta (44), opartego na kryteriach geomorfologicznych, przyjmowano ze zlodowa-cenie to zamyka si~ w trzech stadialach: brandenburskim (czyli leszczynskim), poznanskim (frankfurckim) i po-morskim.Dyskusja dotyczC~:ca ewentualnych starszych ogniw stra-tygraficznych tego zlodowacenia nad doln'!: Wisl'!: rozpo-cz~la si~ wraz z pojawieniem si~ nowych badan nad doln'l: Wisl'!: (8), a zwlaszcza z chwil'!: dotarcia w wierceniach w okolicy K widzyna do utwor6w morskich interglacjahi eemskiego in situ ( 10, 41, W. Pozaryski 19 51) wyst~pu jC~:cych pod trzema pokladami gliny zwalowej, lokalnie rozszczepionych na wiele mniejszych warstw morenowych. Jednak nadal pozostala otwarta kwestia genezy i po-zycji stratygraficznej wielkiego kompleksu osad6w wodno-lodowcowych mi~dzy drug'! i trzeci'!: glin'!: zwalow'!: wzdluz doliny dolnej Wisly, o charakterze przewodniej serii mi~ dzymorenowej, zawierajC~:cej takze liczne przemyte szczC~:tki fauny eemskiej (8, H. Gadomska-Czekalska 1938). Z. Ko-tanski (15) wraca do koncepcji wielokrotnosci transgresji morskich w p6lnocnej cz~sci dolnego Powisla, a B.
Ha-licki i J. Brodniewicz (13), koreluj'!:c powyzszy kompleks mi~dzymorenowy z ilami elblC~:skimi, przyjmowali istnie-nie odr~bnego (najmlodszego) interglacjalu. J.E. Mojski (28) natomiast widzial mozliwosc przyporzC~:dkowania po-wyzszej serii mi~dzymorenowej interstadialowi / oddziela-jC~:cemu stadial szczecinski (38) od stadialu gl6wnego, czyli interstadialowi Brorup, z gl6wnym stanowiskiem florystyczno-limnicznym w Koninie (E. Rutkowski 1961, Z. Bor6wko-Dluzakowa 1967), kt6rego wiek okreslono na ponad 52 tys. lat. Na utworach interstadialnych spo-czywa glina zwalowa stadialu leszczynskiego.
Tym samym zrobiono wazny krok w rozpoznawaniu utwor6w nale:ZC~:cych do ostatniego zlodowacenia a star-szych od stadialu leszczynskiego, dawniej uwa:Zanego za najstarszy fragment tegoz zlodowacenia. W nast~pstwie
WAZNIEJSZE PODZIALY STRATYGRAFICZNE VISTULIANU
A B
c
D ERegion dolnej Wisly Podzial litostratygraficzny ( R. Gal on, A. Makowska
i in.)
Region dolnej Wisly (A. Makowska) Basen Grudzi4dzki (E. Drozdowski) Wielkopolska (S. Kozarski i wsp6lpracownicy) Niz Polski (J.E. Mojski) 5 osady glacjofluwialne i glacjolimniczne p6zny Vistulian: g6rny stadia}:
v
kataglacjalny nawr6t l4dolodu (stadiallub faza pomorska - BV) sedymentacja w alterna-tywnie cieplejszych i chlodniejszych warunkach klimatu gl6wny stadia} glina zwalowa stadialu (fazy) pomorskiego4
BV (?) g6rny Vistulian: czyli
faza pomorska
osady glacjofluwialne
i glacjolimniczne BIV
cykl glacjalny p6znego Vistulianu obejmuj4cy fa-zy Jeszcfa-zynsk4 i
poznan-faza poznanska Vistulian III faza leszczynska
IV substadial
leszczynsko-poznanski
sk'!- BIV
glina zwalowa Konin- Maliniec II
(22 tys. lat) 3
mi~dzymorenowe osady glacjofluwia!ne,
glacj.olimni-czne i lessopodobne
subinterstadial interstadial grudzi4dzki (52- 22 tys. Jat) srodkowy Vistulian: interstadial Denekamp (31 400± 1 100 lat) interglacjal grudzi4dzki III glina zwalowa 2 mi~dzymorenowe osady glacjofluwialne, glacjolim-niczne i rzeczne Bill substadial swiecki interstadial gniewski stadial I interstadial Maliniec I (Moershoofd ?) ( 42 tys. !at) Vistulian II (stadia} przedgrudzi4dzki) interstadi~l koninski 1 - - - l l - - - + - - -- - ? - - - - --+---+---~ II glina zwalowa dolny stadial:
BII . srodkowego Vistulianu cykl glacjalny Vistulianwczesny : ? -interstadial Odder a de ( ?)
faza torunska (Bill) stadial kaszubski
1
mi~dzymorenowe osady glacjofluwialne i
glacjo-limniczne
interfaza knibawska z dwoma anaglacjalnymi l4dolodu nasum~c1ami (BI i BII)
- - ? - - -
-interstadial Brorup (Stare Kurowo) ok. 65 tys.
lat temu
czyli
I
glina morenowa (tylko w p6ln cz. regionu)
osady deltowe, rzeczne i proglacjalne BI faza malborska faza ( ?) preglacjalna - - - ? - - - Vistulian I - - - ? - - - -interstadial Amersfoort faza pre-Amersfoort morskie i limniczne utwory interglacjalne (Eem)
interglacjal eemski interglacjal eemski interglacjal eemski interglacjal eemski
podzialu ostatniego zlodowacenia - wg J.E. Mojskiego
i E. Riihlego (29) - na stadial szczecinski i stadial gl6w-ny, dotychczasowe stadialy wyr6znione przez P.
Wold-stedta spadly do rangi faz i dziel!:},cych je interfaz. Fakt
ten dotyczyl r6wniez stratygraficznie bogato udokumento-wanych p6znoglacjalnych interstadial6w Bolling i Allerod (43) oraz oddzielaj(!cych je faz zimnych.
W mi~dzyc.zasie stwierdzono na obszarze ostatniego
zlodowacenia liczne nowe stanowiska florystyczno-lim-niczne interglacjalu eemskiego, m.in. w Smielinie (39, A. Srodon 1954), w Kaliskiej kolo Chodcza (D. Domo-slawska-Baraniecka 1960), w Szwajcarii (B. Halicki, Z.
Bo-. r6wko-Dluzakowa 1957) i w Blaskowiznie (A. Ber 1966,
Z. Bor6wko-Dluzakowa 1965, 1966), na Pojezierzu Su-walskim, a w nowszych latach w Grudzi(!dzu (5, A. Ma-kowska 1970, 1974, 1979) oraz w Nakle (B. Noryskiewicz
1979). Umozliwiaj(! one scislejsze niz dotychczas
wyodr~b-446
nienie utwor6w ostatniego zlodowacenia od starszych zlodowacen.
Now£! faz~ badan zainicjowalo sporz(!dzenie
Przegl(!-dowej mapy geologicznej Polski w skali 1 : 200 000 oraz zwi(!zanych lub inspirowanych przez nie prac
problemo-wych. Jednoczesnie odbywaly si~ badania dotycz(!ce
ostat-niego zlodowacenia na obszarach pozaglacjalnych, zwlasz-cza lessowych i g6rskich.
Nast(!pila znaczna zgodnosc wsr6d badaczy w odnie-sieniu do przyporz(!dkowania poszczeg6lnych glin zwa-lowych, gleb i torf6w kopalnych kolejnym stadialom
(wzgl~dnie fazom) i interstadialom (wzgl~dnie interfazom)
ostatniego zlodowacenia. Ukaz~ly si~ szczeg6lowe studia
dotycz(!ce poszczeg6lnych interstadial6w Vistulianu oraz interglacjalu eemskiego. W efekcie polska geologia
czwar-torz~du w przededniu zorganizowanego w Polsce w 1979 r.
ostat-I PROBA ostat-ICH KORELACJostat-I
F G
obszar Polski stratygrafia i chronologia less6w (S.Z. Rozycki (H. Maruszczak) i wsp6lpracownicy)
gleba holocenska Bolling Allerod - - - -
-subg1acistadial
pomorski less mlodszy g6rny
(29- 12 tys. !at)
su binterglacistadial mazurski
subglacistadial Ieszczynski stadia} lessowy opatowski
interstadial Zawichostu g1eba interstadialna (Denekamp) (33- 29 tys. 1at)
less mlodszy srodkowy stadial lessowy lubelski (42-33 tys. !at)
interstadial hrubieszowski g1eba interstadia1na ( 45?- 42 tys. !at)
stadia} 1essowy sandomierski
less mlodszy dolny (90- 45 tys.? !at)
1 - - - ? -Warszawa-Wo1a gleba interstadialna (95- 90 tys. !at)
(AmersfOort ?) - - - -less mlodszy najni:lszy (110 -95 tys. !at)
interglacjal eemski gleba interglacjalna (Eem)
niego zlodowacenia czyli Vistulianu w Polsce, wraz z dysku-sj(! terenow(! na trasie Plock- Konin- Torun- Gdansk, mogla pochwalic si~ wysokim stopniem przygotowania do prezentowania calosci zagadnien stratygraficznych doty-cz(!cych Vistulianu w Polsce w czasie obrad i w terenie w trakcie wielodniowej wycieczki.
W AZNIEJSZE PODZIAL Y STRATYG RAFICZNE I CHRONOLOGICZNE VISTULIANU W POLSCE
I PROBA ICH KORELACJI
A jednak pogl'l,dy na temat przebiegu ostatniego zlo-dowacenia w swietle danych stratygraficznych wykazuj<:t znaczne zr6znicowania, zatem istnieje zadanie wskazania element6w wsp6lnych w tych podzialach, a podkreslenia ich r6znic. Odmiennosci te wynikaj(! ze stosowania bardziej tradycyjnych b(!dz bardziej nowoczesnych metod badan
H I
Karpaty i ich przedpole uproszczone geoklimatochrony (L. Starkel) wg T.
Wysoczanskiego-Minkowicza ( 1979)
p6zny glacjal !at wstecz TMS 0 (13- 10 tys. 1at) (BP) holocen klimat kontynenta1ny z intensyw- bolling/allerod
n~ erozj~ rzeczn~ i procesami 12 460 eo1icznymi
mlodszy
pleniglacjal: KMS 1
(30- 13 tys. !at)
rozw6j proces6w zboczowych, po- Vistula 3 krywy soliflukcyjne 32 900 TMS 2/1 inter-p1enig1acjal: (50- 30 tys. 1at) dluzsze ocieplenie
inter-stadialne 53 350 KMS 2 Vistu1a 2 74 790 starszy pleniglacjal: (75- 50 tys. 1at) TMS 3/2
rozw6j proces6w zboczowych pokrywy soliflukcyjne
94 230
wczesny glacjal: KMS 3
(115-75 tys. !at)
intensywna dzialalnosc rzek Vistula I 114 680
interglacjal eemski TMS 4/3
(Eem)
i wynikaj "! r6wniez ze zr6znicowanego nazewnictwa oraz
przyj~tej przez danego autora rangi stratygraficinej dla poszczeg6lnych utwor6w Vistulianu. Zal<:tczone zestawie
-nie obejmuje dziewi~c podzial6w stratygraficznych tego zlodowacenia zar6wno w swietle osad6w lodowcowych i wodnolodowcowych oraz dziel(!cych je utwor6w
inter-~tadialnych, jak i pozalodowcowych kompleks6w lesso-wych (wraz z glebami kopalnymi) oraz karpackich utwo-r6w rzecznych i zboczowych. Odr~bny charakter rna po-dzial Vistulianu na podstawie obliczen geochronologicz-nych.
Pierwsza kolumna (A) zestawienia podzial6w straty-graficznych zawiera peln(! seri~ glin morenowych Vistu-lianu w Polsce wraz z przedziel:ij(!cymi je osadami mi~
dzymorenowymi o l(!cznej mi(!zszosci 70- 80 m, jednakze bez uwzgl~dnienia zr6znicowanej mi(!zszosci poszczeg61-nych warstw ani czasu ich depozycji. Utwory te, buduj(!ce
wysoczyzn~ lodowcow'l: wzdluz doliny dolnej Wisly po-nizej Fordonu, zostaly cz~sciowo erozyjnie udost~pnione w zboczach tej doliny. Kompleks Vistulianu spoczywa na niew'l,tpliwych i licznych osadach morskiego i l'l,dowego (limnicznego) interglacjalu eemskiego (A. Makowska 1970, 1974, 1979 i in.), pod kt6rymi wyst~puj'l, utwory starszych glacjal6w. Region dolnej Wisly przedstawia si~ jako roz-legle obnizenie preglacjalne, kt6re w ci'l,gu plejstocenu wielokrotnie si~ odnawialo, a nawet pogl~bialo, i zawiera wiekowo i przestrzennie rozlegly kompleks utwor6w lo-dowcowych, wodnolodowcowych i mi~dzylodowcowych.
Poza regionem dolnej Wisly, gdzie stwierdzono az pi~e glin morenowych Vistulianu, liczba glin tego zlodo-wacenia jest raczej mniejsza i zmienna (J. Rzechowski), co - bye moze - pozostaje w zwi'l,zku z ograniczonym zasi~giem starszych nasuni~e l'l,dolodu, egzaracj'l, l'l,do-lodu lub wplywem konfiguracji podloza na depozycj~ glacjaln'l:: Na Nizinie Wielkopolskiej, wedlug S. Kezar-skiego, jest ty1ko jedna glina morenowa, kt6r'l, ten badacz zalicza do Vistulianu. Co prawda lokalnie glina ta jest dwudzielna, przedzielona wkladkami utwor6w piaszczys-tych lub ilaspiaszczys-tych. Natomiast na Pojezierzu Chelminsko--Dobrzynskim oraz na Kujawach, wedlug badan Z. Lam-parskiego i W. Niewiarowskiego, spotyka si~ przewaz-nie dwie gliny morenowe ostatprzewaz-niego zlodowacenia; po-dobnie na zachodnim Pomorzu (18).
Omawiana kolumna (A) przedstawia peln'l: litostraty-grafi~ Vistulianu w regionie dolnej Wisly, obejmuj'l,C'l: pi~e ci'l,glych glin morenowych oraz pi~e r6wniez ci'l,glych kompleks6w osad6w w6d roztopowych i innych utwo-r6w mi~dzymorenowych. Gliny II, III i IV zostaly opi-sane i zinterpretowane przez R. Galona (8, 9 ), kt6ry nazwal je - wzorem geolog6w niemieckich - g6rn'l, glin'l: (IV), pierwsz'l, doln'l: glin'l: (Ill) oraz drug'!: doln'l: glin'l: (II). Przedzielaj'l,ce je kompleksy wodnolodowcowe okre-slono jako pierwszy fluwioglacjal (3 w kolumnie A) i drugi fluwioglacjal (2 w kolumnie A). R. Galon (8, 9) doszedl do wniosku, ze drugi fluwioglacjal - ze wzgl~du na sw6j zr6znicowany charakter i dui:'l: mi'l,i:szose (30 -40 m, maks. do 60 m) - rna znaczenie horyzontu przewodniego dla calego dolnego Powisla, a w zwi'l,zku z wyst~powaniem w piaskach warstwowanych i mulkach fauny eemskiej byl przez R. Galona traktowany cz~sciowo jako poziom interglacjalny (por. wst~pny rozdzial ,Nieco historii", str. 445 - 44 7).
Glina morenowa I, znana lokalnie autorowi (8), zostala w spos6b niew'l,tpliwy okreslona stratygraficznie i wie-kowo przez A. Makowsk'l, (23), przy czym autorka ta znalazla j'l, jedynie w p6lnocnej cz~sci obszaru dolnej Wisly w regionie Malborka, jej zdaniem - na obszarze dawnej zatoki interglacjalnego morza eemskiego. W swietle swoich badan A. Makowska przyj~la dla wyzej wymie-nionych glin zwalowych okreslenia Bl, BII, Bill i BIV. Glina morenowa V (BV) stanowi powierzchni~ wysoczyzny gdanskiej (miejscami pod przykryciem najmlodszych Qsa-d6w wodno1odowcowych) i reprezentuje depozycj~ l'l,do-lodu w czasie stad@.lu (fazy) pomorskiego. W tym sensie wypowiada si~ taki:e J.E. Mojski (27, s. 37).
Kolumna B zawiera proponowany przez A. Makowsk'l, podzial calego Vistulianu w regionie dolnej Wisly na podstawie litostratygraficznej na stadialy i fazy. Wyr6z-nia ona dwa stadialy, g6rny i dolny, przedzielone intersta-dialem gniewskim. Kazdy stadial zawiera dwa substadialy lub fazy, przedzielone subinterstadialem lub interfaz'l,. Zasluguje na uwag~ fakt, ze A. Makowska l'l,czy dotych-czas odr~bnie przez siebie i innych autor6w - r6wniei: w instrukcji do Przegl'l,dowej mapy geologicznej -
trak-448
towane substadialy poznanski i Ieszczynski w jeden sub-stadia! (BIV). Jest to - bye moze - wplyw rezultat6w badan E. Drozdowskiego, kt6ry w spos6b sugestywny wysuwa istotne argumenty za istnieniem przerwy glacjal-nej o rozmiarach ok. 30 tys. lat (ale nie typowego inter-stadialu) mi~dzy glinami morenowymi III (Bill) i IV (BIV), a wi~c mi~dzy dotychczasowymi substadialami leszczynskim i poznanskim, kt6re autor ten l'l,czy w jedno nasuni~cie l'l,dolodu. Jednakze przerw~ t~ A. Makowska
uznaje jedynie jako subinterstadial w g6rnym stadiale. Z drugiej strony nalezy podkreslie, iz A. Makowska drug'!,, pot~i:n'l: seri~ utwor6w mi~dzymorenowych (2 w kolumnie A), zawieraj'l,C'l: wedlug jej badan obok utwor6w wodno-lodowcowych r6wniez osady rzeczne, a uwazan'l: przez R. Galona za horyzont przewodni, utozsamia z intersta-dialem (interstadial gniewski), gdy tymczasem E. Droz-dowski przyznaje tej serii jedynie rang~ epizodycznq. Odnosnie do zagadnienia gliny morenowej V (czyli BV), jako odpowiednika substadialu pomorskiego, A.
Ma-kowska w najnowszych swych publikacjach (22) nie wy-powiada· si~.
Kolumna C zawiera propozyje stratygraficzno-chrono-logiczne E. Drozdowskiego (4). Dotyczq one r6wniez regionu dolnej Wisly, chociaz autor prowadzil swe bada-nia przede wszystkim w Basenie Grudzi'l,dzkim. Punktem wyjscia koncepcji autora stala si~ genetyczna i chronolo-giczna interpretacja utwor6w trzeciego kompleksu utwo-r6w mi~dzymorenowych (3 w kolumnie A). W sklad tych utwor6w wchodz'l, r6wniez osady lessopodobne ( opisane w innym miejscu r6wniez przez A. Makowsk'l, - 1973), kt6re powstaly pod nieobecnose l'l,dolodu, a kt6rych wiek okreslono metod'!: termoluminescencji. W tym kompleksie utwor6w mi~dzymorenowych okreslono r6wniez metod'!:
14C wiek blizej nieokreslonych szcz'l,tk6w mi~czak6w na 38000 lat.
E. Drozdowski uwaza, iz nad doln'l: Wisl'l, okres wolny od lodu trwal maksymalnie w czasie od 52000 do 22000 lat i okresla go jako interstadial grudzi'l,dzki. Ten jedyny -w podziale E. Drozdo-wskiego - interstadial oddziela srod-kowy cykl glacjalny z dwoma anaglacjalnymi nasuni~ ciami l'l,dolodu (BI i BII) od cyklu glacjalnego p6znego Vistulianu (BIV) z kataglacjalnym ponownym nasuni~ ciem l'l,dolodu w stadiale pomorskim (BV). Jednak naj-wi~ksza r6znica w stosunku do podzialu Vistulianu A. Ma-kowskiej polega na interpretowaniu przez E. Drozdowskie-go dolneDrozdowskie-go stadialu w podziale A. Makowskiej jedynie jako dwukrotnego anaglacjalnego nasuni~cia l'l,dolodu w przededniu og6lnej inwazji l'l,dolodu w srodkowym Vistu-lianie. E. Drozdowski, przyjmuj'l,c srodkowy cykl glacjal-ny, nie wypowiada si~ na temat ewentualnego wczesnego Vistulianu. Korelacja podzialu stratygraficznego Vistu-lianu nad doln'l: Wislq wedlug E. Drozdowskiego z innymi podzialami jest utrudniona, z powodu wyj'l,tkowo dlugie-go trwania przyj~tego przez niego interstadialu grudziqdz-kiego (52- 22 tys. lat).
W ko1umnie D podano informacje o stratygrafii i chro-nologii Vistulianu C na obszarze Wielkopolski wedlug badan osrodka poznanskiego pod kierunkiem S. Ko-zarskiego (16). Na tym obszarze wyst~puje - zdaniem S. Kozarskiego - tylko jedna glina morenowa, lokalnie przedzielona piaskami i mulkami (BIV). Jednak schemat stratygraficzny, dostosowany do podzialu' i nomenklatury holenderskiej, jest oparty w duzym stopniu na utworach organicznych oraz zjawiskach morfologicznych i pery-glacjalnych, przy zastosowaniu analizy pylkowej i p6mia-r6w 14C. Zastosowano podzial Vistulianu na wczesny,
Vistulian. Interglacjal eemski jest znany w 9 miejscach; szczeg6lnie wazne S£! wyst~powania utwor6w interglacjal-nych w Kaliszu, Poznaniu (Szel~g) i Rusinowie.
Wyr6znione przez S. Kozarskiego i wsp6lpracownik6w interstadialy w obr~bie Vistulianu obejmuj(! kopaln~ seri~ torfow£! Maliniec II na bezposrednim przedpolu ostatnie-go zlodowacenia, okreslon4 wiekowo na ok. 22 tys. lat. Zatem si~gaj~ce dot~d utwory marginalne l~dolodu sta-dialu czy fazy leszczynskiej zostaly zlozone przed ok.
20 tys. lat. W dalej polozonych osadach wyst~puje inter-stadial Denekamp (33), a nizej nast~pna seria torfowa Ma-liniec I, okreslona wiekowo na 42-36 tys. lat i odpowia-daj~ca prawdopodobnie interstadialowi Moershoofd ( ?).
W okolicy Starego Kurowa w p6lnocnym zboczu pra-doliny Noteci w okolicy Drezdenka stwierdzono na utwo-rach rzecznych podw6jn~ seri~ torfow~ (I 7), przedzielon~ osadami rzecznymi w strukturach peryglacjalnych, wska-zuj~cych na ochlodzenie stadialne. Doln~, wit;ksz~ seri~ przyporz~dkowano interstadialowi Brorup, natomiast wyz-sz~, slabiej wyksztalcon~ serit; torfow~, przyporz~dkowa no interstadialowi Odderade. Jednakze - jak dotych-czas - nie stwierdzono najstarszych utwor6w Vistulianu z interstadialem Amersfoort.
Uzyskane w Wielkopolsce informacje chronologiczne, dotycz~ce zlodowacenia, mog~ bye wyzyskane w rozwa-zaniach chronologicznych dotycz~cych Vistulianu regio-nu dolnej Wisly, pozbawionego w zasadzie dokumentacji paleobotanicznej.
W kolumnie E umieszczono podzial Vistulianu, zapro
-ponowany przez J.E. Mojskiego (26) i dotycz(!cy calego obszaru, kt6ry znalazl sit; pod przykryciem l~dolodu w czasie ostatniego zlodowacenia. Autor nawi(!zUj(!c do stratygrafii Vistulianu regionu dolnej Wisly, podkresla podstawow~ i wyj~tkow~ rolt; tego obszaru w rozwi~zy waniu problem6w stratygrafii ostatniego zlodowacenia
na calym Nizu Polskim. Wyr6znia on trzy gl6wne nasu-ni~cia l~dolodu, kt6rym odpowiadaj~ gliny zwalowe II, III i IV (wzgl. BII, Bill i BIV w podziale A. Makowskiej), mianowicie Vistulian I, II, III z nazwami uzupelniaj~cymi. J.E. Mojski uzasadnia powyzszy podzial Vistulianu istnie-niem dw6ch interstadial6w, starszego zwanego intersta-dialem koninskim z osadami organicznymi typu Brorup w Koninie- Marantowie i mlodszego, nawi~zuj~cego do interstadialu grudzi~dzkiego w mysl koncepcji E. Droz-dowskiego. W kazdym razie J.E. Mojski, w odr6znieniu od A. Makowskiej i E. Drozdowskiego, przyjmuj(!cych dwudzielnose chronologiczn£! Vistulianu z jednym inter-stadialem, wysuwa tezt; o tr6jdzielnosci ostatniego
zlo-dowacenia z dwoma interstadialami. Nadto autor ten w dawniejszych swoich podzialach wyr6znia (wsp6lnie z E. Riihlem) najstarsze utwory ostatniego zlodowacenia
w postaci interstadialu Amersfoort i fazy pre-Amersfoort (28).
Nastt;pne dwa podzialy stratygraficzne Vistulianu (ko-lumny F i G) zostaly sporz~dzone na podstawie badan osad6w, kt6re wyst~puj £! z dala od zasi~gu 6wczesnego l<tdolodu, lecz kt6rych interpretacja paleogeograficzna i geo-chronologiczna pozwala na rekonstrukcjt; przebiegu tego zlodowacenia i jego podzial. Gl6wn~ rolt; stratygraficzn4 odgrywaj(! utwory lessowe i przedzielaj4ce je gleby ko-palne.
Kolumna F zawiera podzial Vistulianu na podstawie kompleks6w lessowych i innych utwor6w wraz z dziel<t-cymi je osadami interstadialnymi wedlug S.Z. R6zyckiego (34, 36) i wsp6lpracownik6w. Kolumna G z kolei zawiera stratygrafit; lessow~ uwzglt;dniaj£!C4 wystt;powanie inter-stadialnych gleb kopalnych wedlug badan H.
Maruszcza-ka (25) z chronologi~ opart~ na badaniach paleopedolo-gicznych, przy zastosowaniu licznych metod geochrono-logicznych, ostatnio przede wszystkim metody paleomagne-tycznej. Kompleks lessowy przyporz<tdkowany ostatnie-mu zlodowaceniu, czyli less mlodszy, zostal zdeponowany w okresie od 110 tys. lat do 12 tys. lat wstecz. Pelna stra
-tygrafia lessowa odgrywa podobn~ rol~ w podziale Vistu-lianu na obszarach poza zasit;giem tego zlodowacenia, jak4 reprezentuje zesp6l glin zwalowych nad doln~ Wisl(!. Wyr6znione cztery poziomy lessowe wskazuj£! na istnie-nie w obrt;bie ostatistnie-niego zlodowacenia czterech faz zim-nych, kt6rym odpowiadaj~ r6wniez cztery poziomy glin zwalowych nad doln~ Wisl~.
W niniejszym zestawieniu korelacyjnym nie pominit;to r6wniez opisu przebiegu i podzialu Vistulianu w Karpa-tach i ich przedpolu (kolumna H) wedlug badan L. Starkla
i innych, dotycz4cych chronologii osad6w dolinnych.
Uwzglt;dniono g6rskie procesy erozyjne, denudacyjne i aku-mulacyjne w zmiennych warunkach klimatycznych kolej-nych stadial6w i interstadial6w ostatniego zlodowacenia. Jednakze korelacja karpackiego Vistulianu z poprzednimi podzialami natrafia na trudnosci.
W ostatniej kolumnie (I) umieszczono obraz geokli-matochron ostatnich 150 tys. lat wedlug opracowania T. Wysoczanskiego-Minkowicza (45), kt6ry w swietle zmudnych obliczen geochronologicznych wyr6znil w obrt;-bie Vistulianu rytmicznie przebiegaj~ce trzy zimne mega-stadialy, czyli kriomegastadialy (KMS), kt6re nazwal Vistula 1, 2, 3, oraz dwa przedzielaj4ce je cieple megasta-dialy, czyli termomegastadialy (TMS). Megastadialy trwa-ly po 20 444 lat. Pocz4tek Vistulianu przypadal ok. 115 tys.
lat temu. Jednakze w tym wypadku interglacjal eemski obejmowal jedynie kolejno starszy cieply megastadial. Przyj~cie wedlug skali czasowej T. Wysoczanskiego-Min-kowicza wczesniejszego pocz4tku ostatniego zlodowacenia powinno bye zacht;t<t do prowadzenia szczeg6lowych ba-dan dotycz£!cych wczesnego Vistulianu, zwlaszcza inter-stadialu Amersfoort i wyprzedzaj~cej go zimnej fazy.
W kazdym razie skala czasowa opracowana przez T. Wy-soczanskiego-Minkowicza jest bardzo uzyteczna. Odpo-wiada ona istniej4cej w plejstocenie alternacji klimatycznej,
z tym jednak, ze oczywisty rytm klimatyczny, pomimo iz wynikal czt;sciowo z przyczyn. astronomicznych - w zwi~zku z wzajemnym i op6zniaj£!cym oddzialywaniem splotu proces6w srodowiskowych na powierzchni Ziemi -byl zapewne pozbawiony tej wprost zegarowej scislosci w czasie.
DYSKUSJA I WNIOSKI
1. Podstaw£! i punktem wyjscia dyskusji na temat
przebiegu ostatniego zlodowacenia, czyli Vistulianu w Polsce i mozliwosci korelacyjnych prezen.towanego zesta-wienia podzialu · stratygraficznego tego zlodowacenia jest
· niew4tpliwie litofacjalny kompleks osad6w Vistulianu, wyst~puj(!cy nad doln4 Wisht i spoczywaj~cy bezposrednio na utworach interglacjalu eemskiego. Kompleks ten obej-muje na przemian pi~e poziom6w glin zwalowych i pi~e serii mi~dzymorenowych osad6w wodnolodowcowych (ko
-lumna A), a moze bye przyporz4dkowany pi~ciu odr~bnym nasuni~ciom l4dolodu (l<tcznie ze stadialem pomorskim) o granicach wskazanych przez zasi~gi poszczeg6lnych glin.
Zblizon4 pozycjt; przewodni(! w korelacji osad6w
Vistu-lianu w Polsce maj4 utwory lessowe wyst~puj~ce w strefie wyzyn polskich. Dzit;ki glebom kopalnym wyr6zniono cztery poziomy lessowe o chronologii si~gaj(!cej 110 tys. lat wstecz (kolumna G). Reprezentuj~ one cztery zimne fazy Vistulianu.
Jednak korelacja glin zwalowych znad dolnej Wisly z poziomami lessowymi wyzyn polskich natnifia na trud-nosci, tym bardziej ze dwa poziomy less owe ( drugi i czwar-ty) w swietle ustalonej skali czasowej obejmuj~ znacznie dluzsze okresy niz pozos tale dwa poziomy. Mi~dzy innymi wyjasnienia wymaga niezrozumiala zbieznose wyst~po wania lessu mlodszego dolnego (90-45 tys. lat) w podziale H. Maruszczaka (kolumna G) z interstadialem Stare Ku-rowo czyli Brorup ( ok. 65 tys. lat wstecz) i interstadialem Odderade w podziale S. Kozarskiego (kolumna D). Inna sprzecznose pojawia si~ w powyzszych podzialach, gdy idzie o okres depozycji lessu mlodszego g6rnego (29- 12 tys. lat) i powstanie torfu Maliniec II ( ok. 22 tys. lat wstecz) (kolumna F).
2. Kolejne zagadnienie dotyczy mozliwosci wyr6znie-nia w prezentowanych podzialach stratygraficznych po-ziom6w interstadialnych, przy zalozeniu, ze stanowi~ one
dokumentacj~ przerw w wyzej przyj~tych nasuni~ciach
l~dolodu. Istnieje zgodnose wymienionych podzial6w stra-tygraficznych odnosnie do pozycji interstadial ow: gniew-skiego, Maliniec I, koningniew-skiego, hrubieszowskiego i inter-stadialnej gleby lessowej (45 -42 tys. lat), kt6rym odpo-wiada 30- 60-metrowy, opisany wielokrotnie, przewodni
kompleks osadow mi~dzymorenowych nad doln~ Wisl~
(2 w kolumnie A).
Przy przyj~ciu interstadialu grudzi~dzkiego wedlug E. Drozdowskiego i jego trwania przez oJ<:. 30 tys. lat, w jednym interglacjale znalazlyby si~ wedlug kolumny D interstadialy Denekamp i Maliniec oraz dwie gleby lessowe (kolumna G). W wypadku pr6by dostosowania rozmiar6w interstadialu grudzi~dzkiegq E. Drozdowskiego do imer-stadial6w o podobnej pozycji stratygraficznej, mozna by skordowae interstadial grudzi~dzki z interstadialem De-nekamp (kolumna D), interstadialem grudzi~dzkim w podziale J.E. Mojskiego (E), interstadialem Zawichostu (kolumna F) i gleb~ interstadialn~ o wieku 33-29 tys. lat (kolumna G).
W kazdym razie wyr6zniony przez E. Drozdowskiego nietypowy interstadial grudzi~dzki, oparty na badaniu
wieku mi~dzymorenowych utwor6w lessopodobnych
me-tod(! termoluminescencji, ze wzgl~du na znaczenie tej jednostki stratygraficznej i jej wieku dla przebiegu Vistu-lianu, powinien bye uzupelniony dalszymi podobnymi badaniami w tym samym poziomie stratygraficznym na p6lnoc od Basenu Grudzi~dzkiego, gdzie wedlug badan A. Makowskiej (1974) takze wyst~puj~ utwory lessopo-dobne.
Zagadnienie interstadial6w w przebiegu Vistulianu mo-ze bye rozwazane r6wniez z punktu widmo-zenia ich powtarzal-noSci w pewnych okresach przy kr6tszym ich trwaniu i dziel~cych je ochlodzeniach, nie osi~gaj(!.cych warunk6w nawrotu glacjalnego na ziemiach polskich. Kontynuuj~ tu mysl wyrazon~ przez S,Z. R6zyc-kiego i dotycz~c~ istnie-nia ci~glej amplitudy termicznej podporz(!.dkowanej fa-zorn klimatycznym wyzszego rz~du o randze glacistadial6w i interglacistadial6w. 0 podobnej dwustopniowosci kli-matycznej swiadcz~ geoklimatochrony wedlug T. Wy-soczanskiego-Minkowicza. Na tak zlozony charakter kli-matyczny zlodowacenia wskazuje zesp6l interstadial6w, podany wedlug S. Kozarskiego w kolumnie D. Podobnie zlozony charakter nasuni~e 1(!-dolodu, kt6re na przykladzie ostatniej jego transgresji wykazuj~ wyrazne etapy degla-cjacji, swiadczy z kolei 0 podobnych wahaniach
klimatycz-nych w fazach zimklimatycz-nych Vistulianu.
W tym sensie mozna m6wie o zespolach interstadialnych, a w odniesieniu do Vistulianu nalezaloby przyj(!¢ star-szy zesp6l interstadialny z seriami organicznymi Stare
450
Kurowo i Maliniec I (wraz z odpowiadaj~cymi im utwo-rami interstadialnymi na innych obszarach) i mlodszy zesp6l interstadialny z seriami organicznymi Denekamp i Maliniec II (wraz z odpowiadaj~cymi im utworam,i inter-stadialnymi na innych obszarach).
3. Nie ulega obecnie w~tpliwosci, ze ostatnie zlodowa-cenie skandynawskie, czyli Vistulian, przebiegalo z kilko-ma przerwami typu interstadialnego. Zaleznie od podstaw merytorycznych poszczeg6lnych podzial6w stratygraficz-nych, przyjmuje si~ dwudzielnose Vistulianu (A. Ma-kowska, E. Drozdowski), tr6jdzielnose (przede wszystkim J.E. Mojski), a nawet czw6rdzielnose tego zlodowacenia (m.in. H. Marusz~zak). Niew(!.tpliwie ostatnie zlodowa-cenie zacz~lo si~ niewielkim nasuni~ciem w p6lnocnej cz~sci doliny dolnej Wisly, po przerwie dotarlo do okolic Torunia, zapewne przekroczylo w nast~pnym nasuni~ciu lini~ pradolin Drw~cy-N oteci i osi(!.gn~lo sw6j maksy-malny zasi~g w stadiale leszczynskim ( okreslonym przez niekt6rych autor6w jako faza leszczynsko-poznanska). Skonczylo si~ ono kilkoma wyraznymi etapami w prze-biegu deglacjacji.
Nasuni~ciu l~dolodu w stadiale leszczynskim (fazie leszczynsko-poznanskiej) przysluguje okreslenie asymetrycz-nego pleniglacjalu, skoro szczytowy punkt glacjalizmu przy-pada w p6znej fazie Vistulianu, w przededniu stosunkowo szybkiego zaniku czaszy lodowej, a w kazdym razie znikni~ cia jej z Europy Srodkowej. Na tym pol ega odr~bnose tego zlodowacenia, np. w stosunku do zlodowacenia srod-kowopolskiego sensu lato, kt6re zblizaj~c si~ etapami do swego maksymalnego zasi~gu wycofywalo si~ podob-nymi etapami o znanych konsekwencjach geologicznych i geomorfologicznych (35). JednakZe w stosunku do Vi-stulianu mozna r6wniez dopatrywae si~ owej etapowej deglacjacji, co prawda o rytmie skroconym w czasie. Tym niemniej - w sensie paleogeograficznym - etapy degla-cjacji, kt6re po maksymalnym nasuni~ciu l~dolodu wzdluz moren leszczynskich zaistnialy w postaci fazy poznanskiej i fazy (lub stadialu) pomorskiej, odpowiadaj~ owym na-suni~ciom l~dolodu, wyprzedzaj~cym jego maksymalne rozprzestrzenienie. Zatem powinny one uzyskae rang~ odpowiadaj~c~ tamtym stadialom, tym bardziej, ze z nimi wi~ze si~ pot~zna akumulacja marginalna oraz powstanie rozleglego systemu proglacjalnej sieci dolinnej. Zreszt~ zagadnienie rangi stratygraficznej i paleogeograficznej owych etap6w deglacjacji, zwlaszcza stadialu pomorskie-go, wykracza poza granice naszego kraju i powinno si~ u-wzgl~dnie pogl~dy i rezultaty badan w s~siednich krajach.
4. Nie s~dz~, by mozna uwazae za udowodniony po-gl~d, i:e poza regionem dolnej Wisly przewaza jedna gli-na zwalowa nalez~ca do Vistulianu, skoro na wielu obsza-rach stwierdzono dwa lub trzy poklady gliny morenowej tego zlodowacenia, a doswiadczenie ostatnich lat, zwi~zane z opracowaniem przegl~dowych map geologicznych, wska-zuje ze liczba glin Vistulianu jest bardzo zmienna. Nie-jednokrotnie spotykane dwa poklady gliny morenowej, bez przedzielenia utworami mi~dzymorenowymi, swiad-cz~ o procesach egzaracyjnych, kt6re doprowadzily do uszczuplenia osad6w lodowcowych i wodnolodowcowych w czasie kolejnych nasuni~e 1(!-dolodu.
Uwagi te odnosz~ si~ r6wniez do zagadnienia degla-cjacji w tzw. substadiale leszczynsko-poznanskim, kt6ra miala przebiegae bez wi~kszych oscylacji i regionalnych nawrot6w. Nie mozna bowiem wykluczye erozyjnego, czyli bezposredniego nakladania si~ kolejnej gliny zwalo-wej w czasie dalekiej oscylacji i nawrotu 1(!-dolodu, co nie zawsze daje si~ stwierdzie w odwiertach i wymaga dyspo-nowania rozleglymi odsloni~ciami.
N
5
5 o -V 'zzzzzzzzzzzn-.. Pom. Pz. 4 - o - o - o - o - ? IV 717 zzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzzz zzZZZlA L.j Pz. ?,, -;~;;-z0;;~;;>~2Z~z7z~;z:;z;~0/z;;J;;-~ Ku~c?tz o o o o o o 0 0 0 -/1 ;zzzzzzzzzzzzzzzmzzzzzzzzzzo... To. (?) 1 - o - o - o - o - o 1 zzzzzzzzzzzzb Ma.-r-e,n---Przebieg i podzial Vistulianu w Polsce w swietle omawianych po-dzial6w stratygraficznych i rozwaian zawartych w artykule (
objas-nienie znak6w w tekscie)
The history and subdivision of the Vistulian in Poland in the light
of the discussed stratigraphic subdivision and the analysis presented in the text (explanation of symbols as given in the text).
5. W naszych podzialach stratygraficznych Vistulianu zaznacza si~ wyrazny niedostatek informacji dotyczqcej wczesnego glacjalu i poczqtku ostatniego zlodowacenia. Zagadnienie to nabiera szczegolnej wymowy obecnie, gdy dyskusja na temat chronologii poczq.tku i przebiegu wczes-nego Vistulianu weszla w faz~ nowych poglq.dow i dyskusji (T. Wysoczanski-Minkowicz). Nalezy tu wspomniec m.in. o pracy J. Dylika (6) o najstarszym interstadiale ostatniego
pi~tra zimnego w Polsce (Amersfoort), A. Makowskiej (21) na temat wczesnego Wiirmu lub K. Mamakowej (24) na temat poczqtku Vistulianu na podstawie florystycz-nej. Nieslusznie przerwano rowniez badania i dyskusj~ na temat interstadialu mazurskiego. Jego ostateczna po-zycja stratygraficzna zdecyduje o randze fazy czy stadialu pomorskiego.
6. Osobnym zagadnieniem jest uporzq.dkowanie na-zewnictwa i ogolnych podzialow (wczesny, srodkowy, p62:ny Vistulian, pleniglacjaly). Uzgodnienia wymaga ran-ga stratygraficzna i paleoklimatyczna poszczegolnych faz zimnych i cieplych Vistulianu oraz podporzqdkowanych im mniejszych wahan. Szczegolna rola przypada badaniom geochronologicznym, zwlaszcza w odniesieniu do utwo-row interstadialnych, ktorych dokladne rozpatrywanie i paralelizacja zdecydujq. o pelnej i ostatecznej strukturze stratygraficznej i chronologii Vistulianu.
7.
w
swietle powyzszych i niektorych innych propo-zycji stratygraficznych dotyczqcych ostatniego zlodowace-nia w Polsce mozna ustalic nast~pujqcy probny obraz ko-relacyjny przebiegu tego zlodowacenia z rozroznieniem poszczegolnych nasuni~c lqdolodu (por. rye.) i przerw typu interstadialnego:I. Wst~pna faza zlodowacenia (faza malborska) pierwsza glina zwalowa nad doln'! Wislq - less mlod-szy najnizmlod-szy (110 -95 tys. lat) - najstarmlod-szy chlodny stadial w sensie florystycznym (K. Mamakowa). 1. Pierwsze ocieplenie typo interstadialnego
utwory mi~dzymorenowe nad dolnq Wislq - gleba kopalna w kompleksach lessowych (95 -90 tys.
. lat) - starsza faza brzozowa i mlodsza faza sosno-wa (K. Mamakososno-wa) = interfaza knibawska ( od-powiada Amersfoort ?).
II. Pierwsza transgresja l~dolodu (faza torunska) druga glina zwalowa nad doln'! Wislq. - less mlod-szy dolny - wyst~powanie traw i zanik Pinus (K. Ma-makowa) = stadia} kaszubski (Vistulian I), czyli sta-dial sandomierski.
2. Starszy zespOI interglacjalny
utwory mi~dzymorenowe, wodnolodowcowe i rzecz-ne nad dolnq Wislq - serie organiczrzecz-ne: Stare Kurowo i Maliniec I utwory organiczne Konin
-Marantow - gleba kopalna w kompleksach lesso-wych (45(?)-42 tys. lat) - w swietle roslinnosci: ocieplenie wi~ksze niz w Amersfoort (K. Mamako-wa) = interstadial gniewski czyli interstadial ko-ninski, czyli interstadial hrubieszowski.
III. Druga transgresja l~dolodu (faza kujawska)
trzecia glina zwalowa - less mlodszy srodkowy ( 42-33 tys. lat)
=
substadial swiecki, czyli stadia} lubelski, czyli Vistulian II.3. Mlodszy zespOI interstadialny
utwory mi~dzymorenowe, cz~sciowo lessopodobne
nad doln'! Wisl'! - utwory organiczne: Denekamp i Maliniec II - gleba kopalna w profilach lesso-wych (33- 29 tys. lat) = interstadial grudziqdzki, czyli interstfldial Zawichostu.
IV. Trzecia transgresja l~dolodu (faza leszczynska wzgl. leszczynsko-poznanska)
czwarta glina zwalowa i moreny czolowe - less mlod-szy gorny (29 -12 tys. lat) = glowny stadia} (Vistu-lian III), czyli stadial opatowski, czyli subglacistadial leszczynski (S.Z. Rozycki).
4. Recesja l~dolodu (faza poznanska i kolejne ocie-plenie)
glina zwalowa i moreny czolowe, pokrywy sandro-we - utwory organiczne na Mazurach ( ?) = sub-interglacistadial mazurski (S.Z. Rozycki). V. Kataglacjalna transgresja l~dolodu (faza pomorska)
piqta glina zwalowa, moreny czolowe, pokrywy san-drowe itd. = subglacistadial pomorski (S.Z. Rozycki) 5. Recesja l~dolodu ( ocieplenie i faza gardzienska)
-glina zwalowa, moreny czolowe - najstarszy dryas,. pokrywy sandrowe, wydmy.
LITERATURA
1. Be h r J., Tietze 0. - Die Fortsetzung der Lissaer Endmodinen nach Russisch-Polen und die Endmodinen bei Mlawa. Jb. Pruss. Geol. Landesanstalt Berlin 1912 Bd 33.
2. Be r A. - Czwartorz~d Pojezierza Suwalskiego. Biul. Inst. Geol. 1974 nr 269.
3. B oro w k o D l u z a k ow a Z., H a 1 i c k i B. -Interg1acjaly Suwalszczyzny i terenow sqsiednich. Acta Geol. Pol. 1957 vol. 7 no. 4.
4. Drozdowski E. - Deglacjacja dolnego Powisla w srodkowym Wiirmie i zwiqzane z ni'! srodowiska depozycji osadow. Pr. Geogr. Inst. Geogr. PAN 1979 nr 132.
5. D r o z d o w s k i E., T o b o 1 s k i K. - Stanowi-ska interglacjalu eemskiego w Basenie Grudziqdzkim. Bad. Fizjogr. nad Polskq Zach. 1972 ser. A t. 25. 6. D y 1 i k J. - Najstarszy ,interstadial" ostatniego pi~ tra · zimnego w Polsce (amersfoort). Kwart. Geol. 1969 t. 13 nr 2.
7. G a 1 on R. - Czwartorz~d Polski Polnocnej. [W :] Czwartorz~d Polski. PWN 1967.
8. G a 1 on R. - Dolina dolnej Wisly, jej ksztalt i roz-woj na tie budowy dolnego Powisla. Bad. Geogr. Poznan 1934 z. 12-13.
9. G a 1 on R. - Stratygrafia dyluwium wzdluz prawego brzegu doliny Wisly i Nogatu od Gardei do Malborka oraz w okolicy Elblqga. Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk 1938. nr 2.
10. H a 1 i c k i B. - Pozycja stratygraficzna osadow eem-skich nad doln'! Wislq. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1951 t. 20 z. 3.
11. H a I i c k i B. - Stratygrafia polskiego plejstocenu. Starunia Krakow 1946 nr 21.
12. H a 1 i c k i B. - Zagadnienia interstadialu mazurskie-go. Wyd. Muzeuin Ziemi 1960.
13. H a 1 i c k i B., B rod n i e w i c z J. - La strati
-graphie du Pleistodme superieur dans la region peri -baltique meridionale. Bull. Acad. Pol. Sc. Ser. Sc. Geol. Geogr. 1961 vol. 9 no. 3.
14. Hess v. W i c h do r f H. - Das masurische In-terstadial. Jb. Preuss. GeoL Landesanstalt Berlin 1915
Bd 35, 2.
15. K o t an s k i Z. - Budowa geologiczna zachodniego brzegu Zulaw. Biul. Inst. Geol. 1956 nr 100. 16. K o z a r s k i S. - An outline of Vistulian strati
-graphy and chronolqgy of the Great Poland Lowland. Quaternary Studies in Poland 2 Poznan 1980. 17. Kozarsk i S., Nowaczyk B.,
Tobol-ski K. - Wst~pne wyniki badari osad6w stanowiska interglacjalu Brorup w Starym Kurowie kolo Drez-denka. Prz. Geol. 1980 nr 4.
18. Kozlow s k a M. - Zarys stratygrafii plejstocenu poludniowo-zachodniej cz~sci Pojezierza Mysliborskie-go oraz R6wniny i Kotliny Gorzowskiej. Biul. Geol. Wydz. Geol. UW 1979 t. 23.
19. Lim an ow ski M. - 0 znaczeniu il6w wst~go wych (warwowych) Chelmna dla stratygrafii dyluwium Pomorza. Spraw. Panstw. Inst. Geol. 1922 t. 1 z. 4/6. 20. Lindner L., P r 6 s z y risk i M. - Geochrono-logy of the Pleistocene deposits exposed at W'l,chock, northern part of the Holy Cross Mts. Acta Geol. Pol. 1979 vol. 29 no. 1.
21. M a k o w s k a A. - Die Fruh-Wurm-Kaltzeit in Nordpolen. Wiss. Zeitschr. d. Univ. Greifswald. Math. -Naturwiss. Greifswald 1973 Reihe 24 H. 3/4.
22. M a k o w s k a A. - Interglacjal eemski w dolinie dolnej Wisly. Stud. Geol. Pol. 1979 vol. 63.
23. M a k o w s k a A. - Lessy w strefie glacjalnej zlodo-wacenia p6lnocnopolskiego. Kwart. Geol. 1973 nr 1.
24. M a m a k o w a K. - Die Stratigraphie des Spat-Eem und Beginn der Vistulianzeit auf der pollenanalytischen Grundlage (maszynopis). Inst. Botaniki PAN w Kra-kowie.
25. Mar us z c z a k H. - Stratygrafia i chronologia les-s6w w Polsce. Przewodnik Sem. Ter. Stratygrafia i chronologia less6w. Lublin 1980.
26. M o j ski E.J. - Main stratigraphic units of the Pleistocene post-Eemian deposits from the area of the last Scandinavian glaciation. Acta Univ. Nicol. Copern. 1979 z. 46.
27. M o j ski E.J. - Zarys stratygrafii plejstocenu i bu-dowy jego podloza w regionie gdanskim. Biul. Inst. Geol. nr 317. Z badan czwartorz~du w Polsce 1979
t. 22.
28. M o j ski E.J. - Zarys stratygrafii zlodowacenia p6l -nocnopolskiego (baltyckiego) w p6lnocnej i srodko-wej cz~sci Polski. Pr. Geogr. Inst. Geogr. 1968 nr 74. 29. M o j ski E.J., R u hIe E. - Czwartorz~d. [W :] Atlas geologiczny Polski, Zagadnienia stratygraficzno-facjalne. 1965 z. 12.
30. N i e w i a r o w s k i W. - Osady czwartorz~dowe
i rozw6j rzezby terenu w woj. toruriskim Wyd. TNT w Toruniu (w druku).
31. Paz d r o Z. - Budowa geologiczna regionu gdari-skiego. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1969 t. 29 z. 4. 32. Quaternary Studies in Poland: Vistulian Stratigraphy
Poland 79, I (zawiera artykuly A. D'l,browskiego,
452
H. Maruszczaka, J.E. Mojskiego, S.Z. R6zyckiego, J. Rzechowskiego, L. Starkla). PWN 1980.
33. R o t n i c k i K., T o b o 1 s k i K. - Stanowisko in-terstadialu Paudorf w K~pnie (poludniowo-wschodnia Wielkopolska). Badania Fizjogr. nad Polsk'l, Zach.
1969 t. 23.
34. R 6
z
y c k i S.Z. - Od ,Mocht" do syntezy straty-grafii plejstocenu Polski. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1978t. 48 z. 3-4.
35. R 6
z
y c k i S.Z. - Plejstocen Polski Srodkowej.PWN 1972.
36. R 6
z
y c k i S.Z. - Stratygrafia czwartorz~du Polski. Przewodnik Sem. Ter. Stratygrafia i chronologia Ies-s6w. Lublin 1980.37. Rutkowski E. - Czwartorz~d wysoczyzny p6l-nocnokoninskiej i jego podloze. Pr. Inst. Geol. 1967
t. 48.
38. R u hIe E. - Czwartorz~d Polski. [W :] Zarys geo-logii Polski. Wyd. Geol. 1965.
39. R u h 1 e E. - Profil geologiczny. utwor6w czwa.
rto-rz~dowych w Smielinie kolo Nakla na Pomorzu.
Biul. Inst. Geol. 1954 nr 62.
40. R u h 1 e E. - Stratygrafia czwartorz~du Polski. [W :] Metodyka badan osad6w czwartorz~dowych. Wyd. Geol. 1973.
41. Samson ow i c z J. - lnterglacjal eemski nad dol-n£! Wisl£!. Rocz. Pol. Tow. Geol. 1951 t. 20 z. 3. 42: Sympozjum on Vistulian Stratigraphy, Poland 1979
-Guide-Book of Excursion (zawiera artykuly S. Skomp-skiego, W. SlowariSkomp-skiego, Z. LamparSkomp-skiego, M. Paz-dura! A. Stankowskiej, W. Stankowskiego, K. Tobol-skiego, A. Makowskiej, W. Niewiarowskiego, A. 01-szewskiego, E. Drozdowskiego). Wyd. Geol. 1979. 43. S z a fer W. - Schylek plejstocenu w Polsce. Biul.
Panstw. Inst. Geol. 1952 nr 65.
44. W o Ids ted t P. - Das Eiszeitalter. Stuttgart 1929. 45. W y soc zan ski-Mink ow i c z T. - Climatic chronostratigraphic division of the last cold stage (Vistulian). Laboratory of Q. Geology. Research Center for Geological Sciences. Polish Academy of Sciences ( streszczenie) 1979.
SUMMARY
The history of studies and views of the course of the Last Glaciation in Poland are briefly discussed and more important stratigraphic and chronological subdivisions proposed for the Vistulian in this country are given along with their tentative correlation. Further part of this paper deals with discussions with authors of individual sub-divisions. Common points and differences between the stratigraphic schemes are emphasized and tentative correla-tion of events of the Last Glaciacorrela-tion, especially individual ice sheet advances and interstadial breaks, is given (Fig.).
PE31-0ME
nocne KpOTKOrO Onl1COHVIR VICTOpVIVI VICCileAOBOHVIH VI MHeHVIH no p03BVITVIVI nocileAHero OileAeHeHVIR B noJlbWe, 0BT0p npVIBOAVIT COMble BO>KHble CTpOTVIrpacpVIl.leCKVIe VI xpOHOJlOrVIl.leCKVIe WKOJlbl BVICTYilbRH a B nonbwe, aMeCTe c nonbiTKOH VIX KOppenR~VIVI. B cneAyK>l.L\eH l-IOCTVI OBTOP - o6cy>t<AOR c03AOTeneH OTAeilbHbiX WKOil-o6pOl.L\OeT BHVIMOHVIe HO cyl.LieCTBYK>l.L\VIe COrilOCVIR VI
p03-HVI~bl npeAcTaaneHHbiX cTpOTVIrpacpVIl.lecKVIX cxeM. B 30-KilK>l-leHVI VI 0BT0p npVIBOAVIT nOnbiTKY K0ppe11R~VI VI no-CileAHero OileAeHeHVIR C BbiAeileHVIeM OTAeilbHbiX HO-ABI-1rOB IleAHVIKO VI VIHTepCTOAVIOJlbHbiX nepepbiBOB.
