Mechanizmy funkcjonowania układów rynkowych

Pełen tekst

(1)605. 2002. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Stefan Mynarski Katedra Analizy Rynku i Badañ Marketingowych. Mechanizmy funkcjonowania uk³adów rynkowych 1.. Wprowadzenie. Gospodarka rynkowa funkcjonuje na zasadzie sprzê¿onego wspó³dzia³ania kilku podstawowych uk³adów rynkowych. Najwa¿niejszym uk³adem rynkowym, zajmuj¹cym centralne miejsce w funkcjonowaniu ka¿dej gospodarki, jest niew¹tpliwie rynek dóbr konsumpcyjnych. O powszechnoœci tego uk³adu mo¿e œwiadczyæ fakt, ¿e nawet w gospodarce dyrektywnie zarz¹dzanej, kiedy poda¿ by³a objêta systemem centralnego rozdzielnictwa, a ceny by³y ustalane odgórnie, popyt na wiêkszoœæ dóbr odznacza³ siê nieznacznym stopniem autonomii i swobod¹ wyboru. Jednak dopiero po uwolnieniu cen i wprowadzeniu zasad wolnej konkurencji, rynek dóbr konsumpcyjnych sta³ siê obszarem najszybszych przemian zachodz¹cych w systemie polskiej gospodarki1. Drugim uk³adem rynkowym, który ujawni³ siê dopiero po wprowadzeniu zasad gospodarki rynkowej, jest rynek pracy. To w³aœnie ten rynek w warunkach wolnej gry si³ ekonomicznych umo¿liwi³ ujawnienie faktycznego obrazu zatrudnienia i sta³ siê regulatorem przep³ywu si³y roboczej pomiêdzy jej zasobami a jej wykorzystaniem. Na rynku tym rolê regulatora spe³nia p³aca, która jest zap³at¹ za pracê. Trzecim uk³adem rynkowym, który dopiero w warunkach gospodarki rynkowej nabra³ w³aœciwego znaczenia, jest rynek kredytów i oszczêdnoœci. Jest on czêœci¹ wiêkszego rynku finansowego, który dopiero po przywróceniu w³aœciwej roli stopie procentowej sta³ siê odpowiednim regulatorem przep³ywu œrodków pieniê¿nych. Przeciwleg³ym uk³adem rynku pieniê¿nego, obs³uguj¹cym sferê oszczêdzania, jest rynek kapita³owy obs³uguj¹cy sferê inwestowania. Podstawow¹ jego czêœci¹ jest rynek papierów wartoœciowych, bêd¹cy obszarem wyceny walorów reprezentowanych przez akcje poszczególnych spó³ek notowanych na gie³dzie. Regulato1. Zob. L. Balcerowicz, Wolnoœæ i rozwój: ekonomia wolnego rynku, wyd. 2, Znak, Kraków 1998, s. 22..

(2) 8. Stefan Mynarski. rem wyceny jest kurs akcji, ostatecznym zaœ weryfikatorem op³acalnoœci inwestowania w papiery wartoœciowej jest stopa zwrotu, która ze wzglêdu na wiêksze ryzyko inwestowania w porównaniu z oszczêdzaniem powinna byæ wy¿sza ni¿ stopa procentowa. Rozszerzeniem rynku wewnêtrznego na obrót handlowy z zagranic¹ jest rynek zagraniczny. Poda¿¹ na rynku zagranicznym jest eksport produktów, natomiast popytem jest import. Regulatorem jest kurs wynikowy, który wraz z dodatkowymi elementami polityki pañstwa, takimi jak c³a, podatki czy akcyza wp³ywa na przep³yw dóbr i p³atnoœci z zagranic¹. Wspóln¹ cech¹ wszystkich tych uk³adów jest ich autonomiczny mechanizm, który rz¹dzi siê w³asnymi prawami opartymi na ogólnym prawie popytu i poda¿y. Zgodnie z tym prawem, miêdzy poda¿¹ i cen¹ zachodzi zwi¹zek ujemny, miêdzy popytem zaœ i cen¹ zwi¹zek dodatni, natomiast miêdzy cen¹ a poda¿¹ zale¿noœæ dodatnia, a miêdzy cen¹ i popytem zale¿noœæ ujemna. W ten sposób miêdzy poda¿¹, popytem i cen¹ zachodz¹ dwa sprzê¿enia zwrotne ujemne, które powi¹zane s¹ ze sob¹ równolegle na zasadzie przeciwnie skierowanych do siebie strumieni poda¿y i popytu. Elementem sprzêgaj¹cym uk³ad poda¿y z uk³adem popytu jest wêze³ sumacyjny, który porównuje ze sob¹ dodatni strumieñ poda¿y z ujemnym strumieniem popytu i wynik tego porównania oddzia³uje ujemnie na cenê, która z kolei wp³ywa dodatnio na poda¿ i ujemnie na popyt. Wynik dodatni, œwiadcz¹cy o przewadze poda¿y nad popytem oddzia³uje ujemnie na cenê, powoduj¹c jej spadek, a wynik ujemny, œwiadcz¹cy o przewadze popytu nad poda¿¹, po przemno¿eniu przez znak minus oddzia³uje dodatnio na cenê, powoduj¹c jej wzrost. Wynik zerowy z porównania poda¿y z popytem oznacza brak oddzia³ywañ na cenê, która staje siê automatycznie cen¹ równowagi. Przedstawiony mechanizm sprzê¿eñ zwrotnych odnosi siê w jednakowym stopniu do wszystkich omawianych uk³adów rynkowych. Mechanizmy rynkowe tych uk³adów dzia³aj¹ bowiem na podobnych zasadach, przy czym zmieniaj¹ siê jedynie role poszczególnych elementów rynkowych. Na przyk³ad na rynku pracy rolê poda¿y odgrywa liczba czynnych zawodowo, rolê popytu zaspokojonego zaœ – liczba zatrudnionych, natomiast rolê ceny – p³aca. Wêz³em równowagi na rynku pracy jest zwykle stopa bezrobocia, która równowa¿y strumieñ poda¿y si³y roboczej ze strumieniem zatrudnienia. Z kolei na rynku finansowym rolê poda¿y pe³ni¹ oszczêdnoœci, rolê popytu – kredyty, natomiast rolê ceny – stopa procentowa. Na rynku kapita³owym zaœ rolê poda¿y pe³ni¹ inwestycje, rolê popytu – trwa³e œrodki produkcyjne, natomiast rolê ceny – indeks kursów gie³dowych. Wreszcie na rynku zagranicznym rolê poda¿y pe³ni eksport, rolê popytu – import, rolê ceny zaœ – kurs wynikowy. W ten sposób mamy do czynienia z modularnym schematem powi¹zañ w ramach poszczególnych uk³adów rynkowych2.. 2 Na temat mechanizmów funkcjonowania gospodarki rynkowej mo¿na wiêcej znaleŸæ w pracy: Mechanizmy i narzêdzia gospodarki rynkowej, pod red. J. Szczygielskiego, Oficyna Wydawnicza PWN, Wroc³aw 1996..

(3) Mechanizmy funkcjonowania uk³adów rynkowych. 9. Traktuj¹c poszczególne uk³ady rynkowe jako autonomiczne sfery funkcjonowania gospodarki rynkowej, mo¿na na zasadzie po³¹czenia dokonaæ modu³owego scalenia tych obszarów w jeden kompleksowy system, który bêdzie modelowym obrazem funkcjonowania ca³ej gospodarki. Dokonuj¹c takiego scalenia, zbudowano uproszczony model funkcjonowania gospodarki rynkowej3, który w postaci ideowej jest przedstawiony na rys. 1.. Kurs. +. –. – Eksport. +. –. H. Import. +. Kredyty. Deficyt. +. + +. + Środki produkcji. +. +. Produkcja. Podaż. +. R. – Oszczędności. Popyt. –. – –. WIG. – –. + +. G. +. +. Zatrudnienie. –. L. F. –. Stopa % –. + Kredyty. –. Inwestycje. +. +. –. Płace. – +. Cena. +. + –. +. Czynni zawodowo. + PKB. F, G, H, L, R – wêz³y sumacyjne. Rys. 1. Model powi¹zañ strukturalnych uk³adów rynkowych Źród³o: opracowanie w³asne.. Z rys. 1 wynika, ¿e poda¿ na rynku kapita³owym reprezentowana przez inwestycje wp³ywa na popyt na rynku pracy reprezentowany przez zatrudnienie, natomiast popyt na rynku kapita³owym w postaci trwa³ych œrodków produkcyjnych wp³ywa przez produkcjê na poda¿ na rynku zagranicznym reprezentowanym przez eksport. Z kolei popyt na rynku zagranicznym reprezentowany przez import wp³ywa, obok produkcji, na poda¿ na rynku konsumpcyjnym, popyt zaœ na rynku konsumpcyjnym zale¿y od oszczêdnoœci reprezentuj¹cych poda¿ na rynku finansowym i wp³ywa na kredyty reprezentuj¹ce popyt na rynku finansowym. W ten sposób 3 Model jest udoskonalon¹ wersj¹ wczeœniejszego modelu zamieszczonego w pracy autora: S. Mynarski, Mechanizm funkcjonowania gospodarki rynkowej, Folia Oeconomica Cracoviensia 1996– 1997, vol. 39. Zob. tak¿e: Z. ¯ó³kiewski, Economy-wide and Structural Effects of Market Imperfections in Economies in Transition: the Results for Poland, ZBSR GUS, Warszawa 1996..

(4) 10. Stefan Mynarski. mamy do czynienia ze sprzê¿onym wspó³dzia³aniem poszczególnych uk³adów rynkowych w ramach szerszego systemu gospodarki rynkowej. Oprócz tego na poszczególne uk³ady rynkowe oddzia³uj¹ czynniki zewnêtrzne, np. produkt krajowy brutto – na inwestycje na rynku kapita³owym, deficyt bud¿etu pañstwa – na import na rynku zagranicznym czy dochody – na popyt na rynku dóbr konsumpcyjnych i na oszczêdnoœci na rynku finansowym. Ponadto wystêpuj¹ wp³ywy inercyjne w postaci opóŸnionych stanów trwa³ych œrodków produkcyjnych w uk³adzie popytu na rynku kapita³owym oraz opóŸnionych stanów si³y roboczej w uk³adzie poda¿y na rynku pracy. Na tej samej zasadzie mo¿na by uwzglêdniæ wp³yw innych jeszcze zmiennych, takich jak stopy redyskontowe czy lombardowe oddzia³uj¹ce na rynek finansowy lub podatki czy subsydia oddzia³uj¹ce na rynek konsumpcyjny, ale nie zmienia to w niczym istoty ca³oœciowego ujêcia systemu w jego powi¹zaniu z otoczeniem. Dziêki takiemu ujêciu mo¿na analizowaæ wp³yw otoczenia na system i systemu na otoczenie, co ma szczególne znaczenie w badaniu powi¹zañ gospodarki narodowej z systemem gospodarki œwiatowej. Analizuj¹c powi¹zania poszczególnych elementów przedstawionych na rys. 1, mo¿na zauwa¿yæ nie tylko poszczególne modu³owe mechanizmy sprzê¿eñ zwrotnych, ale równie¿ rozleg³e ³añcuchy i obwody sprzê¿eñ, które na poszczególnych odcinkach mog¹ siê ³¹czyæ lub rozga³êziaæ, tworz¹c nowe konfiguracje powi¹zañ i zale¿noœci. Bêd¹ to ju¿ nie tylko mechanizmy sprzê¿eñ zwrotnych ujemnych, ale równie¿ sprzê¿eñ zwrotnych dodatnich o doœæ z³o¿onej konfiguracji. Na przyk³ad miêdzy rynkiem pracy a rynkiem dóbr konsumpcyjnych wystêpuje sprzê¿enie zwrotne dodatnie, poniewa¿ zatrudnienie na rynku pracy oddzia³uje dodatnio na produkcjê, a produkcja dodatnio na poda¿ na rynku dóbr konsumpcyjnych, poda¿ zaœ w oddzia³ywaniu zwrotnym wp³ywa ujemnie na cenê, a cena dodatnio na p³ace, ale p³aca oddzia³uje ujemnie na zatrudnienie i ca³y cykl ma postaæ sprzê¿enia zwrotnego dodatniego. Z kolei w sprzê¿eniu zwrotnym ujemnym bezrobocie, bêd¹ce nadwy¿k¹ czynnych zawodowo nad zatrudnieniem, wp³ywa ujemnie na p³ace, a przez to dodatnio na zatrudnienie, zmniejszaj¹c tym samym bezrobocie. Podobnie jest w powi¹zaniach rynku dóbr konsumpcyjnych z rynkiem finansowym, miêdzy którymi wystêpuje równie¿ sprzê¿enie zwrotne dodatnie. Oszczêdnoœci na rynku finansowym wp³ywaj¹ mianowicie dodatnio na popyt na rynku dóbr konsumpcyjnych, popyt zaœ w oddzia³ywaniu zwrotnym oddzia³uje dodatnio na kredyty, które poprzez ujemne sprzê¿enie ze stop¹ procentow¹ oddzia³uj¹ dodatnio na oszczêdnoœci i tak cykl sprzê¿enia zwrotnego dodatniego siê zamyka. Jeszcze bardziej rozleg³e powi¹zania wystêpuj¹ miêdzy rynkiem pracy a rynkiem dóbr konsumpcyjnych i rynkiem zagranicznym. Na rynku pracy w swym okrê¿nym oddzia³ywaniu zatrudnienie wp³ywa dodatnio na produkcjê, która oddzia³uje dodatnio na eksport i na poda¿, z kolei eksport oddzia³uje ujemnie na kurs wynikowy i dodatnio na import, a ten z kolei oddzia³uje dodatnio na poda¿, która poprzez cenê i p³ace oddzia³uje dodatnio na zatrudnienie i tak odpowiednie cykle sprzê¿eñ zwrotnych dodatnich znowu siê zamykaj¹..

(5) Mechanizmy funkcjonowania uk³adów rynkowych. 11. Takich i podobnych sprzê¿eñ zwrotnych w analizowanym modelu gospodarki rynkowej mo¿na znaleŸæ wiêcej i wszystkie one wnosz¹ nowe spojrzenie na mechanizmy jej funkcjonowania. W szczególnoœci interesuj¹ce okazuj¹ siê powi¹zania miêdzy instrumentami reguluj¹cymi procesy dostosowawcze na poszczególnych rynkach. Jeszcze ciekawsze s¹ porównania stanów odchyleñ od równowagi rejestrowanych w wêz³ach sumacyjnych na poszczególnych rynkach. Tutaj bowiem mo¿e wystêpowaæ wiele kombinacji ze wzglêdu na dwukierunkowy wymiar tych odchyleñ i ró¿ny efekt korekcyjny instrumentów regulacji w ich oddzia³ywaniach na poda¿ i popyt, co przy dodatkowych sprzê¿eniach z okreœlonymi elementami na innych rynkach stwarza ogromn¹ ró¿norodnoœæ ich kombinacji. Mo¿na jednak za³o¿yæ, ¿e na niektórych rynkach w warunkach gospodarki rynkowej wystêpuj¹ trwa³e odchylenia miêdzy poda¿¹ a popytem. Takim trwa³ym odchyleniem jest bezrobocie na rynku pracy, nadwy¿ka poda¿y nad popytem na rynku dóbr konsumpcyjnych czy nadwy¿ka oszczêdnoœci nad kredytami na rynku finansowym. Miêdzy bezrobociem na rynku pracy a nadwy¿kami poda¿y na rynku dóbr konsumpcyjnych istnieje sprzê¿enie zwrotne ujemne, poniewa¿ bezrobocie wp³ywa dodatnio na nadwy¿ki poda¿y, które z kolei poprzez ceny i p³ace wp³ywaj¹ ujemnie na bezrobocie, co daje efekt ujemnego sprzê¿enia zwrotnego. Podobny jest wp³yw bezrobocia na odchylenia miêdzy eksportem i importem na rynku zagranicznym. Wp³yw bezrobocia mianowicie na nadwy¿ki eksportu jest dodatni, eksportu zaœ na bezrobocie jest ujemny, co oznacza wystêpowanie ujemnego sprzê¿enia zwrotnego.. 2. Analiza. strukturalna. modu³ów. rynkowych. 2.1. Uwagi ogólne Analiza empiryczna zosta³a oparta na danych miesiêcznych, pochodz¹cych ze Ÿróde³ internetowych, dotycz¹cych rozwoju spo³eczno-ekonomicznego kraju za okres od sierpnia 1994 r. do sierpnia 2000 r. Jest to wiêc szereg czasowy dostatecznie d³ugi, aby mo¿na by³o wyznaczyæ modele strukturalne uk³adów rynkowych i odpowiednie ich systemy hierarchiczne. Wszystkie obserwacje maj¹ postaæ wskaŸników iloœciowych obrazuj¹cych stopy wzrostu b¹dŸ wskaŸniki dynamiki o podstawie zmiennej. W ten sposób uzyskano dynamiczn¹ zmiennoœæ poszczególnych wielkoœci rynkowych, które by³y rozpatrywane w ich wzajemnych powi¹zaniach w ramach odpowiednich bloków modu³owych. Ka¿dy blok modu³owy zawiera³ po cztery elementy wewnêtrzne, reprezentuj¹ce odpowiednio poda¿, popyt, wêze³ sumacyjny i cenê oraz co najmniej po dwa elementy zewnêtrzne (b¹dŸ inercyjne) dla zapewnienia odpowiedniej identyfikowalnoœci poszczególnych elementów wewnêtrznych. Wszystkie rozwa¿ania modelowe zosta³y poprzedzone odpowiedni¹ analiz¹ danych empirycznych z uwzglêdnieniem wykresów z podwójnymi skalami osi rzêdnych, jedn¹ dla wartoœci poszczególnych zmiennych, a drug¹ dla odchyleñ miêdzy poda¿¹ a popytem. W ten sposób zilustrowane zosta³y czasowe zale¿noœci miêdzy poszczególnymi zmiennymi..

(6) Stefan Mynarski. 12. 2.2. Rynek dóbr konsumpcyjnych Rynek dóbr konsumpcyjnych reprezentowany jest przez osiem elementów, w tym cztery wewnêtrzne: poda¿, popyt, cenê i element porównawczy r (wêze³ sumacyjny) oraz cztery elementy zewnêtrzne: produkcjê, import, dochody i oszczêdnoœci. Pos³uguj¹c siê pakietem statystycznym SPSS i zawartym w nim modu³em analitycznym podwójnej metody najmniejszych kwadratów, dokonano estymacji parametrów modeli o równaniach wspó³zale¿nych, uzyskuj¹c bardzo interesuj¹ce ich oceny. Wyniki estymacji parametrów modelu rynku dóbr konsumpcyjnych przedstawia rys. 2.. Dochody. 1,00002. 3,223048. Import. 1,00001. +1 Podaż. –1 R 0,338. –136,50000. 1,2E–09. 0,002935. Popyt. Cena. –0,505182. Produkcja. Oszczędności. –171,62153. 123,19281. R – wêze³ sumacyjny. Rys. 2. Model strukturalny uk³adu rynku dóbr konsumpcyjnych Źród³o: opracowanie w³asne.. Z rys. 2 wynika bardzo interesuj¹cy obraz powi¹zañ elementów i czynników rynkowych. Poda¿ i popyt maj¹ mianowicie doœæ silny dodatni wp³yw na cenê, która oddzia³uje ujemnie i bardzo istotnie na popyt oraz dodatnio i nieistotnie na poda¿. Oznacza to istnienie w obrêbie mechanizmu rynkowego dwóch sprzê¿eñ zwrotnych dodatnich, które na zasadzie kompensacji wp³ywaj¹ jednostajnie na stabilizowanie cen i popytu. Przepustowoœæ tych sprzê¿eñ jest mniejsza od jednoœci, co oznacza, ¿e uk³ad zd¹¿a do równowagi w sposób monotoniczny. Bardzo interesuj¹cy jest równie¿ wp³yw czynników zewnêtrznych na uk³ad stosunków rynkowych. Produkcja i import wp³ywaj¹ proporcjonalnie na wzrost poda¿y, co wskazuje na du¿¹ zgodnoœæ odpowiednich strumieni dostaw produktów. Z kolei popyt znajduje siê pod silnym dodatnim wp³ywem dochodów i nieznacznym (choæ dodatnim) wp³ywem oszczêdnoœci. Interesuj¹cy jest równie¿ wp³yw warunków otoczenia uwidocz-.

(7) Mechanizmy funkcjonowania uk³adów rynkowych. 13. niony w wartoœciach parametrów wolnych. W wypadku poda¿y i popytu wp³yw ten jest ujemny, natomiast w wypadku ceny dodatni. Oznacza to, ¿e poda¿ i popyt zale¿¹ prawie wy³¹cznie od czynników uwzglêdnionych w modelu, natomiast cena zale¿y od bli¿ej nieznanych uwarunkowañ zewnêtrznych. 2.3. Rynek pracy Rynek pracy reprezentowany jest przez szeœæ elementów, w tym cztery wewnêtrzne i dwa zewnêtrzne. Elementem wewnêtrznym reprezentuj¹cym poda¿ jest liczba osób czynnych zawodowo, a elementem reprezentuj¹cym popyt jest zatrudnienie. Z kolei elementem reprezentuj¹cym cenê jest œrednia p³aca miesiêczna, natomiast rolê elementu porównuj¹cego odgrywa stopa bezrobocia L. Czynnikami zewnêtrznymi s¹ inwestycje wp³ywaj¹ce na zatrudnienie oraz cena wp³ywaj¹ca na p³ace. Obrazem powi¹zañ miêdzy elementami i czynnikami rynkowymi jest model strukturalny rynku pracy przedstawiony na rys. 3.. –0,688966. Cena. Inwestycje. 0,132299. Zatrudnienie. –0,344776. 0,010406. Płace. –0,087507. 197,59022. –1. L. +1. Czynni zawodowo. –0,91384. 95,62167 0,996804. L – wêze³ sumacyjny. Rys. 3. Model strukturalny uk³adu rynku pracy Źród³o: opracowanie w³asne.. Z rys. 3 wynika, ¿e bezrobocie, które jest nadwy¿k¹ czynnych zawodowo nad zatrudnieniem, wp³ywa ujemnie na p³acê, która z kolei oddzia³uje dodatnio na poda¿ si³y roboczej i ujemnie na popyt. Mamy wiêc do czynienia z mechanizmem sprzê¿eñ zwrotnych ujemnych, które reguluj¹ strumienie popytu i poda¿y na zasadzie oscylacji. Przepustowoœæ tych sprzê¿eñ jest mniejsza od jednoœci, a wiêc uk³ad dochodzi do równowagi na zasadzie wyrównywania odchyleñ. Po stronie popytu mamy do czynienia z dodatnim oddzia³ywaniem inwestycji na zatrudnienie, nato-.

(8) Stefan Mynarski. 14. miast po stronie poda¿y z dodatnim oddzia³ywaniem inercyjnym liczby osób czynnych zawodowo na potencja³ zatrudnienia. Symptomatycznym zjawiskiem jest ujemny wp³yw cen na p³ace spowodowany relatywnie wy¿szym tempem wzrostu p³ac ni¿ cen. 2.4. Rynek finansowy Rynek finansowy reprezentowany jest przez szeœæ elementów, w tym cztery wewnêtrzne i dwa zewnêtrzne. Elementem wewnêtrznym reprezentuj¹cym poda¿ s¹ oszczêdnoœci, a elementem reprezentuj¹cym popyt s¹ kredyty. Z kolei cena jest reprezentowana przez stopê procentow¹, a element porównuj¹cy przez wêze³ F (wêze³ sumacyjny). Czynnikami zewnêtrznymi s¹ dochody, oddzia³uj¹ce na oszczêdnoœci, oraz popyt na rynku konsumpcyjnym oddzia³uj¹cy na kredyty. Obrazem zachodz¹cych zale¿noœci miêdzy elementami wewnêtrznymi i czynnikami zewnêtrznymi jest model strukturalny rynku finansowego przedstawiony na rys. 4.. 1,194955. Dochody. 89,71288. Oszczędności. –6,333263. +1 F. –0,369544. Stopa %. 25,63982. –1 Popyt. 0,110101. Kredyty. –3,648520. 133,14328. F – wêze³ sumacyjny. Rys. 4. Model strukturalny uk³adu rynku finansowego Źród³o: opracowanie w³asne.. Z rys. 4 wynika, ¿e mamy do czynienia z doœæ niestabilnym uk³adem rynku finansowego. Stopa procentowa nie kontroluje stanów oszczêdnoœci, które nieprzerwanie wzrastaj¹ mimo sta³ego spadku stopy procentowej. Kredyty natomiast poprawnie reaguj¹ na zmiany stopy procentowej, ale zbyt elastycznie. Prawid³owo reaguje równie¿ stopa procentowa na nadwy¿kê oszczêdnoœci nad kredytami. W sumie wiêc mamy do czynienia z dodatnim sprzê¿eniem zwrotnym w uk³adzie oszczêdnoœci i ujemnym sprzê¿eniem zwrotnym w uk³adzie kredytów. Przepusto-.

(9) Mechanizmy funkcjonowania uk³adów rynkowych. 15. woœæ obydwu sprzê¿eñ jest jednak wiêksza od jednoœci, wobec czego uk³ad jako ca³oœæ trwale oddala siê od równowagi. Odchylenia od równowagi w obrêbie oszczêdnoœci maj¹ charakter kumulacyjny, natomiast w obrêbie kredytów oscylacyjny. Wp³yw czynników zewnêtrznych na uk³ad finansowy jest dodatni, przy czym wp³yw dochodów na oszczêdnoœci jest wysoki i bardzo istotny, natomiast wp³yw popytu na kredyty jest niewielki i ma³o istotny. Wysoki jest wp³yw uwarunkowañ zewnêtrznych zawartych w dodatnich wartoœciach parametrów wolnych. 2.5. Rynek kapita³owy Rynek kapita³owy reprezentowany jest przez piêæ elementów, w tym cztery wewnêtrzne i jeden zewnêtrzny. Elementem wewnêtrznym reprezentuj¹cym poda¿ s¹ inwestycje, a elementem reprezentuj¹cym popyt s¹ œrodki trwa³e, wykorzystywane w procesach produkcyjnych. Rolê ceny na rynku kapita³owym odgrywa indeks kursów gie³dowych WIG, który jest instrumentem wyceny aktywów spó³ek notowanych na gie³dzie papierów wartoœciowych. Elementem porównuj¹cym strumieñ poda¿y i popytu jest wêze³ sumacyjny G, który reprezentuje odchylenia od równowagi. Czynnikiem zewnêtrznym wp³ywaj¹cym na poda¿ na rynku kapita³owym jest produkt krajowy brutto, który stanowi Ÿród³o finansowania inwestycji. Powi¹zania wewnêtrzne i zewnêtrzne na rynku kapita³owym obrazuje model strukturalny rynku kapita³owego przedstawiony na rys. 5.. 0,809608 –0,021059. Środki produkcji. 24,328768. 134,28807. –1. WIG. –0,097978. G. +1 Inwestycje 0,647308. –0,07219. PKB. G – wêze³ sumacyjny. Rys. 5. Model strukturalny uk³adu rynku kapita³owego Źród³o: opracowanie w³asne.. 58,532141.

(10) Stefan Mynarski. 16. Z rys. 5 wynika, ¿e mechanizm uk³adu rynku kapita³owego sk³ada siê z dodatniego sprzê¿enia zwrotnego w uk³adzie poda¿y i ujemnego sprzê¿enia zwrotnego w uk³adzie popytu. Nadwy¿ka inwestycji nad produkcyjnym wykorzystaniem œrodków trwa³ych wp³ywa ujemnie na wskaŸnik kursów gie³dowych WIG, co jest zgodne z oczekiwaniem, natomiast wzrost kursów gie³dowych wp³ywa ujemnie na wzrost produkcyjnego wykorzystania œrodków trwa³ych i to jest w pe³ni prawid³owe, ale równie¿ ujemnie na wzrost inwestycji, co jest niezgodne z ogólnymi zasadami inwestowania. W sumie jednak uk³ad rynku kapita³owego jest wysoce stabilny i zd¹¿a do równowagi, któr¹ po stronie produkcyjnego wykorzystania œrodków trwa³ych osi¹ga na zasadzie oscylacji, po stronie inwestycji zaœ na zasadzie zbie¿noœci jednostajnej. Czynnikiem zewnêtrznym oddzia³uj¹cym w sposób istotny na uk³ad poda¿y jest produkt krajowy brutto, który stanowi niejako Ÿród³o finansowania inwestycji, natomiast czynnikiem inercyjnym oddzia³uj¹cym na uk³ad popytu jest stan produkcyjnego wykorzystania œrodków trwa³ych z okresu poprzedniego. Na rynek kapita³owy du¿y wp³yw maj¹ równie¿ warunki zewnêtrzne uwidocznione w dodatnich wartoœciach parametrów wolnych. 2.6. Rynek zagraniczny Rynek zagraniczny reprezentowany jest przez szeœæ elementów, cztery wewnêtrzne i dwa zewnêtrzne. Rolê poda¿y na rynku zagranicznym pe³ni eksport, rolê popytu import, rolê ceny zaœ kurs wymienny dolara. Wœród czynników zewnêtrznych uwzglêdniono produkcjê, wp³ywaj¹c¹ na eksport oraz deficyt bud¿etu pañstwa, wp³ywaj¹cy na import. Powi¹zania miêdzy elementami rynkowymi i czynnikami zewnêtrznymi obrazuje model strukturalny rynku przedstawiony na rys. 6.. 31,21765. Eksport. +1. H. –0,760204. –1. 1,001180. 6,34650. 0,632232. 0,101260. Kurs. Produkcja. H – wêze³ sumacyjny. Rys. 6. Model strukturalny uk³adu rynku zagranicznego Źród³o: opracowanie w³asne.. Import 150,80572. –0,132186. Deficyt.

(11) Mechanizmy funkcjonowania uk³adów rynkowych. 17. Z rys. 6 wynika, ¿e mamy do czynienia z nietypow¹ sytuacj¹, gdy chodzi o mechanizm funkcjonowania uk³adu rynkowego. Nierównowaga na rynku zagranicznym wp³ywa dodatnio na kurs dolara, który niezale¿nie od bilansu handlowego wykazywa³ sta³y wzrost. Sam kurs natomiast wp³ywa dodatnio na eksport i ujemnie na import, bêd¹c g³ównym instrumentem regulacji popytu i poda¿y na rynku zagranicznym. Skutkiem tego mamy do czynienia z dwoma uk³adami dodatniego sprzê¿enia zwrotnego, które ze wzglêdu na ich nisk¹ przepustowoœæ doprowadzaj¹ te uk³ady do równowagi na zasadzie zbie¿noœci jednostajnej. Wœród czynników zewnêtrznych produkcja oddzia³uje dodatnio i bardzo istotnie na eksport, natomiast deficyt oddzia³uje ujemnie i równie¿ istotnie na import. Du¿y wp³yw, zw³aszcza na import, maj¹ równie¿ warunki zewnêtrzne, które s¹ uwidocznione w dodatnich wartoœciach parametrów wolnych.. 3.. Analiza. strukturalna. uk³adów. zintegrowanych. Uk³adami zintegrowanymi s¹ poszczególne modu³y rynkowe po³¹czone ze sob¹ na zasadzie sprzê¿eñ zwrotnych. Sprzê¿enia te powoduj¹, ¿e modu³y te zachowuj¹ siê inaczej w uk³adach samodzielnych, a inaczej w uk³adach sprzê¿onych. Zale¿y to oczywiœcie od rodzaju i kierunku sprzê¿eñ, które przenosz¹ odpowiednie oddzia³ywania z jednych uk³adów na drugie. Na przyk³ad uk³ad rynku pracy jest sprzê¿ony z uk³adem rynku dóbr konsumpcyjnych na zasadzie sprzê¿enia zwrotnego dodatniego. Rynek pracy oddzia³uje dodatnio na rynek dóbr konsumpcyjnych poprzez zatrudnienie i produkcjê. Podobnie rynek dóbr konsumpcyjnych oddzia³uje dodatnio na rynek pracy poprzez ceny i p³ace. W ten sposób mamy do czynienia z powiêkszonym obszarem wspó³zale¿nych elementów wewnêtrznych i nowym poszerzonym otoczeniem czynników zewnêtrznych. Dalszym poszerzeniem uk³adu scalonego mo¿e byæ sprzê¿enie trzech modu³ów rynkowych: rynku pracy, rynku dóbr konsumpcyjnych i rynku zagranicznego. Wszystkie te rynki powi¹zane s¹ ze sob¹ na zasadzie sprzê¿enia zwrotnego dodatniego. Rynek pracy sprzê¿ony jest dodatnio z rynkiem zagranicznym, ten z kolei jest sprzê¿ony dodatnio z rynkiem konsumpcyjnym, rynek konsumpcyjny zaœ jest sprzê¿ony dodatnio z rynkiem pracy. Elementem sprzêgaj¹cym wszystkie rynki jest produkcja, która ma szerszy zasiêg integruj¹cy. W ten sposób mo¿na tworzyæ dalsze konfiguracje uk³adów scalonych, które bêd¹ zmieniaæ autonomiczny charakter uk³adów samodzielnych. Zwykle uk³ady scalone odznaczaj¹ siê wiêksz¹ stabilnoœci¹ i niezale¿noœci¹ od wp³ywów otoczenia. Zagadnienia te bêd¹ jeszcze przedmiotem dalszych rozwa¿añ zwi¹zanych z funkcjonowaniem uk³adów w ich otoczeniu.. 4. Analiza. funkcjonalna. modelowanych. uk³adów. Analiza strukturalna koncentrowa³a uwagê na budowie mechanizmów wewnêtrznych modelowanych uk³adów, natomiast analiza funkcjonalna k³adzie g³ówny nacisk na zachowanie siê uk³adów w ich œrodowisku zewnêtrznym. Œrodowiskiem.

(12) 18. Stefan Mynarski. tym s¹ zarówno czynniki zewnêtrzne wp³ywaj¹ce na uk³ad, jak równie¿ warunki zewnêtrzne i stany inercyjne elementów uk³adu i jego otoczenia. W analizie funkcjonalnej traktujemy obiekt badañ jako uk³ad wzglêdnie odosobniony, powi¹zany z otoczeniem za pomoc¹ wejœæ i wyjœæ. Wejœciami uk³adu s¹ zmienne egzogeniczne (nieopóŸnione i opóŸnione) oraz zmienne endogeniczne opóŸnione, natomiast wyjœciami s¹ zmienne endogeniczne nieopóŸnione. Liczba zmiennych endogenicznych odpowiada liczbie elementów uk³adu, natomiast liczba zmiennych egzogenicznych odpowiada liczbie elementów otoczenia oddzia³uj¹cego na uk³ad. Elementy otoczenia mog¹ oddzia³ywaæ na elementy uk³adu bezpoœrednio lub poœrednio poprzez sieæ powi¹zañ wewnêtrznych. Aby powi¹zania te mog³y dok³adnie odzwierciedlaæ wp³ywy otoczenia zewnêtrznego, musi istnieæ odpowiednia proporcja pomiêdzy zmiennymi oddzia³uj¹cymi bezpoœrednio na elementy uk³adu a zmiennymi oddzia³uj¹cymi na poszczególne obszary sprzê¿eñ tych elementów. Liczba zmiennych oddzia³uj¹cych na uk³ad musi byæ zawsze wiêksza od liczby sprzê¿eñ koncentruj¹cych siê na jakimkolwiek elemencie danego uk³adu4. Znacznie wiêksze mo¿liwoœci analiz dynamicznych wystêpuj¹ w wypadku uk³adów sprzê¿onych, w których mamy do czynienia z wiêksz¹ liczb¹ wejœæ i wyjœæ. Tutaj mianowicie efekty oddzia³ywañ z jednego uk³adu rynkowego przenosz¹ siê na drugi uk³ad zgodnie z kierunkiem sprzê¿eñ. Dlatego w uk³adach scalonych nale¿y odró¿niæ sprzê¿enia jednokierunkowe i sprzê¿enia dwukierunkowe (zwrotne). Jeszcze wiêksz¹ liczb¹ w³aœciwoœci dynamicznych charakteryzuj¹ siê uk³ady rynkowe o sprzê¿eniach zwrotnych. Tutaj bowiem oddzia³ywania poszczególnych wielkoœci wejœciowych nie ograniczaj¹ siê tylko do lokalnych uk³adów, ale rozprzestrzeniaj¹ siê na ca³y uk³ad sprzê¿ony.. 5. Analiza wirtualna modelowanych systemów Analiza wirtualna jest nowoczesnym podejœciem do opisu funkcjonowania z³o¿onych systemów w ich cyberprzestrzeni. Cyberprzestrzeni¹ jest wielowymiarowa czasoprzestrzeñ, w której funkcjonuje dany system. System okreœlony jest w przestrzeni przez wspó³rzêdne poszczególnych jej wymiarów i porusza siê zgodnie ze zmianami tych wspó³rzêdnych i w³aœciwoœciami dynamicznymi zmieniaj¹cymi siê w czasie. Liczba wymiarów przestrzeni zale¿y od liczby wielkoœci wejœciowych z otoczenia systemu. Wielkoœci te wyznaczaj¹ podstawow¹ charakterystykê systemu, jak¹ jest równowaga. Równowaga ta jest wielkoœci¹ wielowymiarow¹ i zale¿y wy³¹cznie od zmian czynników i warunków otoczenia. Równowaga ta mo¿e siê zmieniaæ w zale¿noœci od zmian otoczenia. To czy równowaga ta jest osi¹gana, czy nie zale¿y z kolei od charakterystyk czasowych i w³aœciwoœci dynamicznych samego systemu. Charakterystyki czasowe wyznaczaj¹ ruch systemu, czyli zmianê jego 4 Wiêcej uwag na ten temat mo¿na znaleŸæ w pracy: J.B. Gajda, Model ekonometryczny w optymalnym sterowaniu gospodark¹, PWE, Warszawa 1993 oraz w pracy: S. Mynarski, Badania rynkowe w warunkach konkurencji, Fogra, Kraków 1995..

(13) Mechanizmy funkcjonowania uk³adów rynkowych. 19. stanu. Ruch systemu opisywany jest za pomoc¹ trajektorii, która odnosi siê zarówno do równowagi, jak i do odchyleñ od tej równowagi. Z kolei w³aœciwoœci dynamiczne systemu zawarte s¹ w charakterystykach strukturalnych systemu, a wiêc w pierwiastkach w³asnych i wektorach w³asnych macierzy zintegrowanej systemu. Macierz ta jest ró¿nicow¹ form¹ postaci koñcowej modelu, w której wszystkie nieopóŸnione i opóŸnione zmienne systemu i otoczenia s¹ przedstawione jako funkcje ich opóŸnieñ. W ten sposób powstaje rekurencyjny obraz zmieniaj¹cych siê efektów dynamicznych, które wskazuj¹ na stabilnoœæ lub niestabilnoœæ zintegrowanego systemu. Jeœli pierwiastki macierzy s¹ rzeczywiste, wówczas w³aœciwoœci dynamiczne maj¹ charakter monotoniczny i ukazuj¹ ruch jednostajny systemu. Jeœli natomiast pierwiastki te s¹ zespolone, to w³aœciwoœci dynamiczne maj¹ charakter oscylacyjny i ukazuj¹ ruch cykliczny systemu. Od wartoœci bezwzglêdnych tych pierwiastków (lub od modu³u pierwiastka zespolonego) zale¿y czy proces zd¹¿a do równowagi, czy te¿ nie. Jeœli mianowicie pierwiastki te co do modu³u s¹ mniejsze od jednoœci, wówczas proces zd¹¿a do równowagi i system jest stabilny, jeœli natomiast pierwiastki te s¹ wiêksze od jednoœci, to proces oddala siê od równowagi i system jest niestabilny. Tak wiêc od wartoœci w³asnych zale¿y stabilnoœæ b¹dŸ niestabilnoœæ systemu, natomiast od wektorów w³asnych zale¿y lokalizacja ich w³aœciwoœci w systemie. O stabilnoœci systemu, czyli zdolnoœci dojœcia systemu do równowagi, decyduje wartoœæ najwiêkszego pierwiastka, która wyznacza tzw. trend dominuj¹cy. Inne pierwiastki natomiast mog¹ ten trend zak³ócaæ, ale i tak w ostatecznoœci zdecyduje wartoœæ najwiêkszego pierwiastka. Jeœli zatem system jest stabilny i zd¹¿a do równowagi, to zachowanie siê tego systemu w cyberprzestrzeni przebiega nastêpuj¹co. Najpierw wyznaczone s¹ wspó³rzêdne równowagi wielowymiarowej systemu, które zale¿¹ od wartoœci zewnêtrznych wielkoœci wejœciowych jego otoczenia. Nastêpnie zmiany czasowe wyznaczaj¹ ruch systemu, który siê odbywa, gdy wystêpuj¹ odchylenia od równowagi systemu. Jeœli odchylenia nie wystêpuj¹, wówczas system trwa w stanie równowagi i nie wykazuje ¿adnych zewnêtrznych oznak tego ruchu. Mówimy wówczas, ¿e system trwa w równowadze, mimo ¿e mo¿e siê ona zmieniaæ, zmieniaj¹c równoczeœnie po³o¿enie systemu. Jeœli natomiast wystêpuj¹ odchylenia od równowagi, wówczas system wykazuje ruch monotoniczny lub oscylacyjny w zale¿noœci od tego, czy dominuj¹cy pierwiastek jest rzeczywisty, czy zespolony. Ruch ten mo¿e zd¹¿aæ do równowagi b¹dŸ nie w zale¿noœci od wartoœci najwiêkszego pierwiastka. System mo¿e pozostawaæ w równowadze i nie wykazywaæ ruchu, jeœli nie zostanie z niej wytr¹cony. Nawet system niestabilny mo¿e pozostawaæ w równowadze, ale jeœli zostanie z niej wytr¹cony, to ju¿ nigdy do niej nie wróci, natomiast system stabilny, nawet wytr¹cony z równowagi, zawsze do niej powraca, mimo zak³óceñ zewnêtrznych. Tak wiêc system pod wzglêdem równowagi jest okreœlony w przestrzeni, a pod wzglêdem odchyleñ od równowagi jest okreœlony w czasie. Mechanizmem ³¹cz¹cym charakterystyki przestrzenne równowagi z charakterystykami czasowymi odchyleñ od równowagi s¹ sprzê¿enia zwrotne, które wp³ywaj¹ na powstanie stanów równowagi, uzale¿niaj¹c je od otoczenia. Okreœlaj¹ one mo¿liwoœci osi¹gniêcia równowagi,.

(14) Stefan Mynarski. 20. uzale¿niaj¹c je od w³aœciwoœci dynamicznych danego systemu. Zawsze jednak równowaga odnoszona jest do przestrzeni, a odchylenia od równowagi do czasu. To rozdzielenie wymiaru przestrzennego i czasowego odnosi siê tylko do tzw. równowagi stacjonarnej, która mo¿e zmieniaæ siê w czasie, lecz nie zale¿y od czasu. Jeœli natomiast równowaga zale¿y od czasu, czyli jest niestacjonarna, wówczas system zmienia swoje po³o¿enie nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie i ruch systemu odbywa siê po eliptycznych trajektoriach czasoprzestrzeni. Przechodz¹c do analizy wirtualnej modelowanych uk³adów, skoncentrujemy uwagê na wymiarze przestrzennym równowag rynkowych, pomijaj¹c wymiar czasowy efektów dynamicznych, omówiony wczeœniej przy rozpatrywaniu charakterystyk strukturalnych i funkcjonalnych poszczególnych uk³adów. Rozpoczynaj¹c analizê od rynku dóbr konsumpcyjnych, mamy do czynienia z równowag¹ piêciowymiarow¹, opisan¹ przez wspó³rzêdne zawarte w tabeli 1. Tabela 1. Wspó³rzêdne równowagi wielowymiarowej uk³adu rynku dóbr konsumpcyjnych Wyszczególnienie. Produkcja. Import. Dochody. Oszczędności. Przecięcie. Podaż Popyt R (węzeł) Cena. 1,000000 –0,205747 1,205747 0,407274. 1,000000 –0,205747 1,205747 0,407274. –3,3E-17 3,8861816 –3,886182 –1,312663. –3E-20 0,003539 –0,003539 –0,001195. –136,5001 –253,8871 117,3871 162,8435. Źród³o: opracowanie w³asne.. Ze wspó³rzêdnych tych wynika, ¿e produkcja i import wp³ywaj¹ wprost proporcjonalnie na stan równowagi poda¿y oddzia³uj¹c równie¿ dodatnio na stan równowagi rynkowej i dodatnio na stan równowagi cen, a przez to ujemnie na popyt i dodatnio na ogóln¹ równowagê rynkow¹, natomiast dochody wp³ywaj¹ bardzo wyraŸnie i dodatnio na równowagê po stronie popytu, zmniejszaj¹c tym samym ogólny stan równowagi rynkowej. Podobny kierunek zmian, choæ w znacznie mniejszym zakresie, wyznaczaj¹ oszczêdnoœci, natomiast warunki zewnêtrzne wp³ywaj¹ ujemnie na stan równowagi w poda¿y i popycie, co oznacza silne ich uzale¿nienie od bie¿¹cych wp³ywów czynników zewnêtrznych. Zjawiskiem pozytywnym jest silne oddzia³ywanie warunków zewnêtrznych na przewagê poda¿y nad popytem, natomiast niekorzystnym zjawiskiem jest ich oddzia³ywanie na wzrost poziomu cen. Znacznie wiêksze zmiany dostosowawcze w kszta³towaniu siê równowag wielowymiarowych wystêpuj¹ w scalonych uk³adach o sprzê¿eniach zwrotnych. Takim uk³adem sprzê¿onym jest np. uk³ad rynku pracy i rynku dóbr konsumpcyjnych, których wspó³rzêdne równowagi przedstawione s¹ w tabeli 2. Mamy tutaj do czynienia z rozszerzonym oddzia³ywaniem czynników i warunków zewnêtrznych na stany równowag obydwu uk³adów we wzajemnym ich powi¹zaniu wewnêtrznym..

(15) Mechanizmy funkcjonowania uk³adów rynkowych. 21. Tabela 2. Wspó³rzêdne równowagi wielowymiarowej sprzê¿onego uk³adu rynku pracy i rynku dóbr konsumpcyjnych Wyszczególnienie. Inwestycje. Środki trwałe. Import. Dochód. Oszczędności. Przecięcie. Czynni zawodowo Zatrudnienie L (węzeł) Płace Produkcja Podaż Popyt R (węzeł) Cena. 0,014276 0,131915 –0,117640 0,004384 0,131915 0,131915 –0,026411 0,158326 0,052280. –0,418547 0,011249 –0,429796 –0,128548 1,011249 1,011249 –0,202464 1,213713 0,400774. –0,418547 0,011249 –0,429796 –0,128548 0,011249 1,011249 –0,202464 1,213713 0,400774. 1,348996 –0,036256 1,385252 0,414318 –0,036256 –0,036256 3,875599 –3,911854 –1,291714. 0,001228 –0,000033 0,001261 0,000377 –0,000033 –0,000033 0,003529 –0,003562 –0,001176. 51,36029 86,55653 –35,19624 103,59326 –19,34347 –155,84347 –249,39294 93,54947 153,94730. Źród³o: opracowanie w³asne.. Tabela 3. Wspó³rzêdne równowagi wielowymiarowej sprzê¿onego uk³adu rynku kapita³owego, rynku zagranicznego i rynku dóbr konsumpcyjnych Wyszczególnienie Inwestycje Środki trwałe G (węzeł) WIG Produkcja Eksport Import H (węzeł) Kurs Podaż Popyt R (węzeł) Cena. Deficyt. PKB. Zatrudnienie. Dochody. Oszczędności. Przecięcie. 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,007292 –0,187219 0,194512 0,072393 –0,187219 0,040535 –0,227754 –0,080238. 0,644771 –0,003887 0,648658 0,035145 –0,003887 –0,004104 0,001619 –0,005723 –0,002130 –0,002268 0,000491 –0,002759 –0,000972. 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 1,000000 1,055765 –0,416566 1,472332 0,547967 0,583434 –0,126320 0,709754 0,250048. 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 3,920874 –3,920874 –1,381336. 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,000000 0,003570 –0,003570 –0,001258. 49,1310 113,3782 –64,2472 130,2281 7,4782 11,0518 172,3941 –161,3423 –28,3981 43,3722 –294,0398 337,4120 242,3250. Źród³o: opracowanie w³asne.. Znacznie bogatsz¹ treœæ interpretacyjn¹ maj¹ wspó³rzêdne równowagi wielowymiarowej w uk³adach o wy¿szym stopniu sprzê¿enia. W uk³adach tych zmianie ulega nie tylko liczba równowag, ale równie¿ ich wymiar, co prowadzi do bogatszych ujêæ interpretacyjnych. Przyk³adem mo¿e byæ sprzê¿ony uk³ad rynku kapita³owego, rynku zagranicznego i rynku konsumpcyjnego, którego wspó³rzêdne zamieszczono w tabeli 3..

(16) 22. Stefan Mynarski. Jeszcze wiêksze bogactwo treœci interpretacyjnej wspó³rzêdnych równowagi wielowymiarowej zawieraj¹ uk³ady o wy¿szym stopniu sprzê¿enia. W strukturze tych uk³adów zawarte s¹ zazwyczaj wiêksze obwody sprzê¿eñ zwrotnych i skutkiem tego wp³ywy czynników oraz warunków zewnêtrznych rozprzestrzeniaj¹ siê na wiêksze obszary modelowanego uk³adu, powoduj¹c odpowiednie zmiany w stanach równowag elementów wewnêtrznych.. 6. Zakoñczenie Wielowymiarowa analiza funkcjonowania uk³adów rynkowych pozwoli³a na ujêcie wewnêtrznej struktury powi¹zañ elementów i czynników rynkowych w ich uwarunkowaniach wewnêtrznych i zewnêtrznych. Najbardziej znacz¹ca dla funkcjonowania uk³adów rynkowych okaza³a siê strukturalna postaæ zale¿noœci wewnêtrznych modelowanych uk³adów, która ods³oni³a autonomiczne mechanizmy reguluj¹ce procesami dostosowawczymi pomiêdzy poszczególnymi elementami rynkowymi. Analiza strukturalna tych mechanizmów pozwoli³a na okreœlenie sprzê¿eñ zwrotnych, które odgrywaj¹ podstawow¹ rolê w funkcjonowaniu systemu. Z kolei w analizie funkcjonalnej szczególn¹ uwagê zwrócono na powi¹zania przyczynowo-skutkowe, a wiêc na powi¹zania typu „wejœæ” i „wyjœæ”, które okaza³y siê niezwykle interesuj¹ce pod wzglêdem oddzia³ywania otoczenia na system. W analizach tych chodzi³o o coœ wiêcej ni¿ o modelowanie „czarnej skrzynki”, któr¹ starano siê otwieraæ przez ods³anianie jej struktury wewnêtrznej. Analiza ta stanowi³a podstawê okreœlania zachowania siê systemu. Najbardziej kompleksow¹ form¹ oceny samoorganizacji systemu by³a analiza wirtualna jego zachowania siê w czasoprzestrzeni. Chodzi tutaj o wielowymiarowy aspekt przestrzenny równowagi systemu i stabilnoœciowy aspekt czasowy jego dochodzenia do stanów równowagi. Aspekt przestrzenny wi¹za³ siê z wyznaczeniem wspó³rzêdnych równowag wielowymiarowych, natomiast aspekt czasowy wymaga³ wejœcia w analizê mno¿nikow¹, któr¹ pominiêto ze wzglêdu na brak miejsca. Mimo ¿e praca nie rozwi¹zuje wielu problemów, to jednak wskazuje na nowe mo¿liwoœci analiz wielowymiarowych w ich systemowym ujêciu. Literatura Balcerowicz L., Wolnoœæ i rozwój: ekonomia wolnego rynku, wyd. 2, Znak, Kraków 1998. Gajda J.B., Model ekonometryczny w optymalnym sterowaniu gospodark¹, PWE, Warszawa 1993. Mechanizmy i narzêdzia gospodarki rynkowej, pod red. J. Szczygielskiego, Oficyna Wydawnicza PWN, Wroc³aw 1996. Mynarski S., Analiza rynku. Makromechanizmy, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 2000. Mynarski S., Badania rynkowe w warunkach konkurencji, Fogra, Kraków 1995. Mynarski S., Mechanizm funkcjonowania gospodarki rynkowej, Folia Oeconomica Cracoviensia 1996– 1997, vol. 39. ¯ó³kiewski Z., Economy-wide and Structural Effects of Market Imperfections in Economies in Transition: the Results for Poland, ZBSR GUS, Warszawa 1996..

(17) Mechanizmy funkcjonowania uk³adów rynkowych. 23. The Mechanisms of Market Systems This article attempts a structural, functional and virtual analysis of modelled market systems in the multidimensional space of market features. What is most important for the functioning of market systems is the structural form of the modelled systems’ internal dependencies, which reveal the autonomous mechanisms regulating the adjustment processes between the particular market elements. A structural analysis of these mechanisms identified the feedback that plays a fundamental role in the way a system functions. The functional analysis moved on to devote particular attention to the cause and effect relationship, and therefore the input-output relationship, which turned out to be of extraordinary interest in terms of the environment’s effect on the system. More was at stake here than simply modelling a “black box” and endeavouring to open it by uncovering its internal structure. This analysis formed the basis for a description of the system’s behaviour. Finally, the most comprehensive form of assessment of the system’s self-organisation was a virtual analysis of its behaviour in time and space. The emphasis here was on the multidimensional, spatial aspect of system equilibrium and the time-stability aspect of the system’s return to a state of equilibrium. The spatial aspect involved designating coordinate, multidimensional equilibria, while the time aspect demanded a multiplier analysis. Although the article leaves many problems unsolved, it nevertheless indicates possibilities for multidimensional analyses in systemic terms..

(18)