Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej w okresie transformacji

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 731. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Jaros∏aw Kaczmarek Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsi´biorstw. Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej w okresie transformacji 1. Wprowadzenie Rozpoczćie w 1990 r. w Polsce realizacji uchwalonych ustaw gospodarczych wyznacza∏o podjćie kroków w celu osiàgnićia dwóch zasadniczych celów: wprowadzenia mechanizmu rynkowego w miejsce systemu nakazowego, zrównowa˝enia rynku i zahamowania inflacji oraz zmian struktury w∏asnoÊciowej gospodarki poprzez rozwój sektora prywatnego i prywatyzacj´ przedsi´biorstw paƒstwowych. Przyj´ta metoda szybkiej, jednorazowej likwidacji struktur gospodarki scentralizowanej spowodowa∏a, ˝e wprowadzono rynkowe metody kierowania gospodarkà, g∏ównie o charakterze systemowym, w tym zw∏aszcza poprzez odpowiednià polityk´ finansowà i podatkowà. Okres podejmowanych dzia∏aƒ o charakterze systemowym i strukturalnym podzieliç mo˝na na kolejne podokresy: 1990 r. – wyczekiwanie, lata 1991–1992 – g∏´boka recesja, 1993 r. i nast´pne – o˝ywienie i rozwój, 1998–2002 – stagnacja oraz 2003 r. – wejÊcie w faz´ ponownego o˝ywienia1. Ka˝dy z tych podokresów wp∏ywa∏ na rodzaj, zakres i charakter podejmowanych dzia∏aƒ w przedsi´biorstwach oraz na poziomie ca∏ej gospodarki. Prowadzona polityka makroekonomiczna, z kontrolà deficytu bud˝etowego i wzgl´dnie restrykcyjnà politykà pieni´˝nà, da∏a oczekiwane rezultaty i spowodowa∏a przyjćie przez przedsi´biorstwa jako podstawy swojego dzia∏ania ostrej dyscypliny finansowej, co ostatecznie stanowi∏o przes∏ank´ uruchomienia mechanizmów dostoso-. 1 Podzia∏ wskazanego okresu jest efektem wniosków z przeprowadzonej wielokierunkowej analizy zmian strukturalnych w gospodarce polskiej w okresie transformacji systemowej, b´dàcej nast´pstwem przeprowadzonych badaƒ, których wyniki sà przedmiotem odr´bnej publikacji autora b´dàcej w przygotowaniu wydawniczym. Por. równie˝ uwagi w ostatniej cz´Êci opracowania..

(2) 124. Jaros∏aw Kaczmarek. wawczych w ujćiu mikroekonomicznym, które stanowià sedno procesów restrukturyzacji.. 2. Cele transformacji systemowej Dokonana w trakcie 1989 r. zmiana si∏ politycznych zapoczàtkowa∏a realizacj´ w Polsce procesu transformacji systemowej. Proces ten ró˝ni si´ w sposób jakoÊciowy od zmian obejmowanych pojćiem reform gospodarczych. Wynika to z faktu, ˝e w takim przypadku zmienia si´ sama istota systemu ekonomicznego, a nie tylko zakres czy sposób samoregulacji i kierowania. Transformacja systemu ekonomicznego obejmuje zatem ca∏okszta∏t zmian sfery regulacyjnej w gospodarce zwiàzanych z przejÊciem do nowego typu systemu ekonomicznego2. Trzeba pami´taç, ˝e proces przechodzenia od gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej stwarza∏ wiele problemów i wyzwaƒ o charakterze spo∏ecznym, ekonomicznym i politycznym3. Gospodarka polska, nie majàc ˝adnego punktu odniesienia w postaci doÊwiadczeƒ historycznych ani w∏aÊciwego zaplecza teoretycznego, na drodze do kapitalizmu skazana by∏a na pos∏ugiwanie si´ metodà prób i b∏´dów. Problemy wiàza∏y si´ z podstawowymi kwestiami: celami, narz´dziami, tempem oraz sekwencjà dzia∏aƒ. Cz´Êç z nich do chwili obecnej nie zosta∏a rozwiàzana. Wprowadzenie systemu policentrycznego wymaga usunićia bezpoÊrednich powiàzaƒ mi´dzy paƒstwem jako domenà sfery regulacyjnej, a podmiotami gospodarczymi funkcjonujàcymi w sferze realnej, co stanowi proces deregulacji. Proces ten wspó∏istnieje z procesem powstawania i rozwoju rynków, a warunek kompleksowoÊci wprowadzanych zmian oznacza koniecznoÊç objćia nimi równie˝ obszarów dzia∏aƒ okreÊlanych jako deflacja, demonopolizacja, denacjonalizacja, restrukturyzacja i tworzenie nowych instytucji gospodarczych4 (chodzi zatem o dzia∏ania stabilizacyjne, wprowadzenie ograniczonej makroekonomicznej kontroli gospodarki, reform´ systemu cen, reform´ sfery bud˝etowej i ubezpieczeƒ spo∏ecznych, budow´ systemu podatkowego, prywatyzacj´, likwidacj´ monopoli paƒstwowych, reform´ instytucjonalnà, tworzenie rynków finansowych itp.). Majàc ÊwiadomoÊç z∏o˝onoÊci samego problemu transformacji systemowej, istnienia pewnej luki teoretycznej oraz silnego wp∏ywu uwarunkowaƒ jego przebiegu, mo˝na sformu∏owaç ogólny wniosek dotyczàcy celu nadrz´dnego. 2 M.G. Woêniak, Ekonomiczne problemy krajów postsocjalistycznych, cz. II, AE w Krakowie, Kraków 1995, s. 8. 3 Procesy zmian systemowych o podobnych charakterze, jak w wypadku Polski, zosta∏y podj´te równie˝ przez pozosta∏e kraje Êrodkowo- i wschodnioeuropejskie zaliczane wczeÊniej do grupy paƒstw socjalistycznych. 4 S. Fischer, A. Gelb, Problemy reformy gospodarki socjalistycznej, „Ekonomista” 1991, nr 2 i 3..

(3) Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej.... 125. wprowadzanych zmian transformacyjnych, postrzegajàc go od strony zmian systemu ekonomicznego, którym jest5: – wzrost efektywnoÊci gospodarowania zasobami wytwórczymi, – poprawa równowagi makroekonomicznej, – zmiana struktury w∏asnoÊciowej gospodarki, – sformu∏owanie wobec paƒstwa roli pomocniczej w gospodarce. Cel ten implikuje z kolei zadania, jakie stawia si´ dla okreÊlenia d∏ugookresowej strategii rozwoju gospodarki – otwartej gospodarki rynkowej posiadajàcej zdolnoÊç do trwa∏ego rozwoju. Tak sformu∏owany cel wprowadzanych zmian systemowych, odnoszàcy si´ do sfery ekonomicznej, jest realizowany w aspekcie pozosta∏ych celów g∏ównych transformacji systemowej w Polsce, które ulokowane sà obszarach: politycznym, spo∏ecznym i obronnym6.. 3. Zmiany podstawowych wielkoÊci makroekonomicznych Ocena podstawowych wielkoÊci makroekonomicznych charakteryzujàcych sytuacj´ gospodarki polskiej w latach dziewi´çdziesiàtych pozwala na sformu∏owanie wniosku, ˝e od 1992 r., a obecnie ponownie od 2003 r., wesz∏a ona w faz´ o˝ywienia7. W wielu opiniach podnoszone jest jednak˝e stwierdzenie, ˝e pomimo podjćia szerokiego zakresu dokonywanych przemian w realizowanym procesie transformacji systemowej ciàgle widoczne sà symptomy d∏ugotrwa∏ego kryzysu strukturalnego. Zniwelowanie zaleg∏oÊci powsta∏ych w okresie poprzednim w gospodarce polskiej b´dzie mo˝liwe jedynie w przypadku wyst´powania wysokiego tempa wzrostu gospodarczego na poziomie wy˝szym ni˝ tempo wzrostu notowane przez gospodarki paƒstw rozwini´tych, w szczególnoÊci zaÊ krajów Unii Europejskiej. W 1989 r. odnotowany zosta∏ ostatni przed recesjà wzrost produktu krajowego brutto (PKB) na poziomie oko∏o 0,2%. Kolejny rok b´dàcy pierwszym 5 Dynamika transformacji polskiej gospodarki, t. I, red. M. Belka i W. Trzeciakowski, Poltext, Warszawa 1997, s. 49–51 i 60–66. 6 W. Trzeciakowski, Teoretyczne przes∏anki i za∏o˝enia transformacji systemowej polskiej gospodarki, referat na sesj´ Rady Strategii Spo∏eczno-Gospodarczej nt. Jaki kapitalizm? Modelowe trendy i kierunki polityki, Warszawa 1996, s. 12 (maszynopis powielony). 7 Stosowane pojćia kryzysu, recesji czy o˝ywienia, choç odnoszà si´ zasadniczo do opisu stanów (cykli koniunkturalnych) w rozwini´tej gospodarce kapitalistycznej, sà równie˝ wykorzystywane do ogólnego scharakteryzowania stanu gospodarki polskiej w okresie transformacji. Nale˝y przychyliç si´ do opinii, ˝e terminami bardziej odpowiadajàcymi charakterowi zachodzàcych zmian sà: okres urealnienia (produkcji, PKB) czy te˝ recesji transformacyjnej oraz okres zdrowego wzrostu gospodarczego. Chodzi w tym wzgl´dzie o nadanie tak produkcji, jak i PKB cech kategorii ekonomicznych, a nie tylko wielkoÊci statystycznych (brak weryfikacji tych wielkoÊci przez popyt w poprzednim okresie). Równie˝ zapoczàtkowanie wejÊcia gospodarki polskiej na drog´ wzrostu, przy ograniczonym popycie i tworzàcych si´ instytucjach rynkowych, nie powinno byç zasadniczo okreÊlane mianem o˝ywienia, co sugerowa∏oby (podobnie jak terminy recesja i kryzys) stadium cyklu koniunkturalnego w rozwini´tej gospodarce kapitalistycznej (Por.: Dynamika transformacji polskiej..., t. II, s. 44–45)..

(4) 126. Jaros∏aw Kaczmarek. rokiem zapoczàtkowanej transformacji systemowej charakteryzowa∏o obni˝enie PKB o ponad 11% (w stosunku do roku poprzedniego), a dla 1991 r. tempo zmniejszenia si´ PKB wynios∏o 7%8. Poczàwszy od 1992 r. w polskiej gospodarce zauwa˝alny jest wzrost gospodarczy, poczàtkowo stosunkowo niewielki, natomiast w latach 1994–1998 nastàpi∏o przyspieszenie tempa (Êredniorocznie 6,0%). W tym czasie szczególnie szybko wzrasta∏ popyt krajowy (Êrednio o 7,3% rocznie), przede wszystkim za sprawà popytu inwestycyjnego (który rós∏ w Êrednim tempie 16,7% rocznie) i konsumpcyjnego (5,1%), a w tak˝e wydatków publicznych (2,6% rocznie). Bardzo szybko rós∏ tak˝e eksport (przeci´tnie o 14,9% na rok). Mimo szybkiego wzrostu produkcji krajowej istotna cz´Êç gwa∏townie rosnàcego popytu trafia∏a za granic´, w efekcie czego tempo wzrostu importu by∏o niezwykle wysokie (Êredniorocznie 20,7%). W kolejnym okresie, tj. w latach 1999–2000, nastàpi∏o pewne spowolnienie wzrostu PKB zwiàzane z obni˝eniem tempa wzrostu zarówno konsumpcji (do 4,1%), jak i inwestycji (4,6%). Wydatki publiczne w tym okresie wzrasta∏y w tempie oko∏o 1% rocznie. JednoczeÊnie ciàgle szybko rós∏ eksport (15%), zaÊ spadek popytu inwestycyjnego prze∏o˝y∏ si´ na obni˝enie si´ tempa wzrostu importu (do 12,1%). W 2000 r. po raz pierwszy od 1994 r. tempo wzrostu PKB (4,0%) by∏o wy˝sze od wzrostu popytu krajowego (2,8%) ukszta∏towanego zarówno przez obni˝enie wzrostu konsumpcji, jak i akumulacji. Jednak do rzeczywiÊcie g∏´bokiego os∏abienia wzrostu gospodarczego dosz∏o w ostatnich dwóch latach omawianego okresu, kiedy to w wyniku zarówno wewn´trznych, jak i wielu wewn´trznych czynników tempo wzrostu PKB spad∏o w 2001 r. do poziomu 1%, a w 2002 r. by∏o nieznacznie wy˝sze i kszta∏towa∏o si´ na poziomie 1,4%. Kolejny rok to wzrost PKB ju˝ 3,8% oraz zarysowanie si´ tendencji dalszego wzrostu w 2004 r. (rys. 1), a zw∏aszcza w latach 2005–2006. Pozostajàc przy ocenie zmian PKB w analizowanym okresie, nale˝y odnieÊç si´ do analogicznych zmian w krajach Unii Europejskiej, jako organizmu gospodarczego, w którego strukturach Polska zacz´∏a funkcjonowaç. Niewàtpliwie – co podnoszone jest przy formu∏owaniu ocen dotyczàcych post´pów w zakresie zmian transformacyjnych w gospodarce polskiej – porównywalne wielkoÊci tempa PKB dla ca∏ej Unii Europejskiej, jak i poszczególnych krajów do niej zaliczanych, by∏y ni˝sze ani˝eli w Polsce. Jednak˝e w dalszym ciàgu pozostaje aktualne pytanie, czy rozwój gospodarczy Polski by∏ w omawianym okresie wystarczajàco dynamiczny, aby zniwelowaç dystans, jaki istnieje mi´dzy poziomem wzrostu gospodarczego (jako punktem odniesienia do ocen w zakresie tempa jego zmian) w Polsce i krajach Unii Europejskiej. Wydaje. 8 W publikowanych obecnie pracach cz´sto podnosi si´ uwag´ o zbytnim zawy˝eniu podawanych oficjalnie wielkoÊci dla lat 1990–1991, sugerujàc, ˝e skumulowane obni˝enie PKB dla tego okresu wynios∏o oko∏o 10% czy te˝ 14% (Por.: Gospodarka polska w latach 1990–1992, red. L. Zienkowski, Warszawa 1992; Rachunki narodowe wed∏ug sektorów instytucjonalnych 1991–1992, ZBSE GUS, Warszawa 1994)..

(5) Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej.... 127. si´, ˝e nie by∏ wystarczajàcy, co znajduje odzwierciedlenie w analizie wysokoÊci PKB na 1 mieszkaƒca (rys. 2)9.. 10. %. 5 0 1989. 1990. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. 2003. –5 –10 –15. Rys. 1. Kszta∏towanie si´ wielkoÊci rocznego tempa zmian PKB w latach 1989–2003 èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Rocznik Statystyczny z lat 1992–2003, GUS, Warszawa.. 30 000 25 000 20 000 15 000 10 000 5 000 0 Turcja Grecja Wielka Austria Francja Niemcy Polska W´gry Czechy Brytania. Rys. 2. WielkoÊç PKB per capita w Polsce oraz wybranych krajach europejskich w 2002 r. (wed∏ug parytetu si∏y nabywczej, w USD) èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Rocznik Statystyczny 2003, GUS, Warszawa 2003.. W latach 1990–2002 w sposób znaczàcy wros∏a produkcja sprzedana przemys∏u, przyjmujàc bowiem za podstaw´ 1990 r. wskaênik tempa obliczony na koniec analizowanego okresu wyniós∏ 75%. Nale˝y jednak˝e zwróciç uwag´, 9 Niejednokrotnie przyjmowane jest podejÊcie ujmujàce wzrost gospodarczy jako zwi´kszanie PKB w ujćiu globalnym, natomiast zwi´kszanie PKB na 1 mieszkaƒca pojmowane jest jako miara rozwoju. Niemniej jednak ze wzgl´du na znacznà z∏o˝onoÊç kategorii rozwoju gospodarczego, która nie wià˝e si´ wy∏àcznie z pomna˝aniem PKB, ale równie˝ z dokonujàcymi si´ zmianami strukturalnymi, traktuje si´ miar´ PKB per capita (jej zmiany) jako opisujàcà wzrost gospodarczy..

(6) Jaros∏aw Kaczmarek. 128. ˝e poziom produkcji sprzedanej przemys∏u w 1992 r. stanowi∏ oko∏o 79% jej wielkoÊci z 1980 r. Znacznie ni˝szà dynamikà charakteryzowa∏a si´ w analizowanym okresie produkcja budowlano-monta˝owa. W stosunku do 1990 r. jej wielkoÊç wzros∏a w 2002 r. o 49,1%, przy czym w 1990 r. poziom produkcji budowlano-monta˝owej odpowiada∏ w oko∏o 89% jej wielkoÊci z 1980 r. (rys. 3).. 180 160 140 120 100 80 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 produkcja sprzedana przemys∏u produkcja sprzedana budowlano-monta˝owa. Rys. 3. Kszta∏towanie si´ rocznej dynamiki zmian produkcji sprzedanej przemys∏u oraz produkcji budowlano-monta˝owej w latach 1990–2002 èród∏o: jak do rys. 3.. Znacznà dynamikà charakteryzowa∏y si´ w latach 1990–2002 inwestycje, których wielkoÊç w 2002 r. by∏a prawie o 83% wy˝sza ani˝eli na poczàtku analizowanego okresu, przy czym najwy˝szà wielkoÊç osiàgn´∏y one w 2000 r., nast´pnie zaÊ nastàpi∏o znaczàce za∏amanie si´ poziomu inwestycji. W Êlad za wzrostem nak∏adów inwestycyjnych post´powa∏ wzrost wartoÊci Êrodków trwa∏ych, która to wartoÊç w 2002 r. by∏a prawie o 40% wy˝sza ani˝eli w 1990 r.10 Na uwag´ zas∏uguje ponadto fakt, ˝e w ca∏ym analizowanym okresie tempo zmian wartoÊci Êrodków trwa∏ych by∏o wielkoÊcià dodatnià. Wi´kszoÊç Êrodków trwa∏ych (ich wartoÊci) przypada na przemys∏, który w 1990 r. posiada∏ udzia∏ w ogólnej wartoÊci Êrodków trwa∏ych na poziomie 31,3%, a w 2002 r. 32,7%. W ocenie zmian sytuacji gospodarki polskiej w okresie transformacji nale˝y odnotowaç równie˝ te jej aspekty, które odnoszà si´ do zagadnieƒ zwiàzanych z si∏à roboczà. Omawiany okres charakteryzowa∏ si´ systematycznym spadkiem przyrostu naturalnego, co pociàga∏o za sobà zmian´ tempa i struktury ludnoÊci 10 Przy ocenie zmian wartoÊci Êrodków trwa∏ych nale˝y pami´taç o dokonywanych obligatoryjnych przeszacowaniach ich wartoÊci, które mia∏y s∏u˝yç urealnieniu wartoÊci Êrodków trwa∏ych w zwiàzku post´pujàcymi procesami inflacyjnymi. Prezentowane w tym miejscu dane liczbowe odnoszà si´ do zmian wartoÊci Êrodków trwa∏ych w cenach sta∏ych przy wskazaniu podstawy odniesienia (roku bazowego)..

(7) Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej.... 129. w przekroju trzech grup wiekowych: przedprodukcyjnej (0–17 lat), produkcyjnej (18–59/64 lat) i poprodukcyjnej (60/65 lat i wićej). Stan ludnoÊci w wieku przedprodukcyjnym obni˝y∏ si´ w koƒcu 2000 r. o 17,9% w porównaniu z koƒcem 1989 r., wzrós∏ natomiast odsetek ludnoÊci w wieku produkcyjnym (o 8%) i poprodukcyjnym (o 18,4%). Przy systematycznym wzroÊcie ludnoÊci w wieku produkcyjnym stopa rocznego przyrostu ludnoÊci w tej grupie mia∏a na ogó∏ tendencj´ rosnàcà (z 0,32% w 1990 r. do 0,99% w 2000 r.). Analizujàc przebieg procesów w tym zakresie, mo˝na zauwa˝yç, ˝e recesja gospodarcza lat 1990–1991 wywiera∏a negatywny wp∏yw na rynek pracy a˝ do 1993 r. W latach 1990–1993 nastàpi∏ znaczny spadek przeci´tnej liczby pracujàcych w gospodarce, w tym g∏ównie pracowników najemnych. Wzros∏a w zwiàzku z tym liczba bezrobotnych, a stopa rejestrowanego bezrobocia podnios∏a si´ z 6,5% w 1990 r. do 16,4% w koƒcu 1993 r. Poprawa koniunktury gospodarczej w latach nast´pnych zaowocowa∏a ju˝ w 1994 r. wzrostem liczby pracujàcych (chocia˝ przy utrzymujàcym si´ jeszcze spadku liczby zatrudnionych) i nieznacznym obni˝eniem stopy bezrobocia (do 16,0%). Istotniejsze zmiany zasz∏y w latach 1995–1997, kiedy to przy wzroÊcie stanu pracujàcych w gospodarce, liczba bezrobotnych znacznie si´ obni˝y∏a, a stopa bezrobocia spad∏a na koniec 1997 r. do 10,3%. Odmienny obraz rynku pracy ukszta∏towa∏ si´ po 1997 r. – pogorszenie koniunktury. Spowolnienie tempa wzrostu popytu krajowego i PKB wp∏yn´∏y na obni˝enie w latach 1999–2002 liczby pracujàcych w gospodarce i znaczny wzrost stopy rejestrowanego bezrobocia, do 18,1% w koƒcu 2002 r. Oprócz spowolnienia tempa wzrostu do czynników natury ekonomicznej, które mia∏y istotny wp∏yw na wzrost bezrobocia, nale˝y zaliczyç przyspieszenie procesów restrukturyzacyjno-prywatyzacyjnych niektórych dzia∏ów gospodarki, zw∏aszcza górnictwa, hutnictwa i przemys∏u zbrojeniowego, a tak˝e podejmowane przez przedsi´biorstwa wysi∏ki w celu obni˝enia kosztów pracy i podniesienie stopnia konkurencyjnoÊci ich produkcji. Oprócz tego znaczàcy wp∏yw na wzrost bezrobocia w tym okresie mia∏ wchodzàcy na rynek pracy wy˝ demograficzny (przy czym nale˝y mieç na wzgl´dzie pewne odroczone czasowo dzia∏anie tego czynnika z uwagi na wzrost liczby osób kszta∏càcych si´ na poziomie wy˝szym, co opóênia ich wejÊcie na rynek). Okres transformacji systemowej gospodarki polskiej zwiàzany jest równie˝ ze zmianami w zakresie handlu zagranicznego, o których dynamice Êwiadczy ponad 4-krotny wzrost importu oraz ponad 3-krotny wzrost eksportu w 2002 r. w porównaniu z 1990 r. W analizowanych latach 1990–2002 zarysowa∏a si´ sta∏a tendencja do corocznego wzrostu wolumenu importu (oprócz 1990 r.), z kolei dynamika wolumenu eksportu przekroczy∏a wielkoÊç bazowà z 1990 r. dopiero w 1994 r. W formu∏owanych ocenach nale˝y jednak˝e mieç na wzgl´dzie, ˝e w 1990 r. wartoÊç importu stanowi∏a niewiele ponad 66% wartoÊci realizowanego eksportu (w 1990 r. import zmniejszy∏ si´ prawie o 18%, natomiast eksport wzrós∏ prawie o 14% w stosunku do 1989 r.), a zatem pojawi∏o si´ wysokie dodatnie saldo obrotów handlu zagranicznego (34% wartoÊci eksportu) i sytuacja ta nie wystàpi∏a ju˝ w dalszych latach analizowanego okresu..

(8) 130. Jaros∏aw Kaczmarek. Najwy˝szy deficyt obrotów handlu zagranicznego pojawi∏ si´ w 1999 r. i wyniós∏ 14,38 mld USD wed∏ug danych NBP, natomiast liczony wed∏ug SAD wyniós∏ a˝ 18,5 mld USD. Ocena warunków handlu zagranicznego w zakresie cen transakcyjnych (tzw. terms of trade) pozwala wskazaç na ich stopniowà popraw´ w okresie od 1992 r. do 1995 r., która zosta∏a jednak˝e przerwana w 1996 i 1997 r., kiedy to wskaênik terms of trade by∏ ni˝szy od jednoÊci (wyniós∏ on 0,973). W kolejnych dwóch latach wartoÊç wskaênika ponownie by∏a wy˝sza od jednoÊci (1998 r. – 1,04, w 1999 r. – 1,008), nast´pnie ponownie nastàpi∏o obni˝enie do poziomu 0,96 w 2000 r. W ostatnich dwóch latach analizowanego okresu wartoÊç wskaênika ponownie ma tendencj´ wzrostowà i kszta∏towa∏a si´ odpowiednio w 2001 r. na poziomie – 1,02, a w 2002 r. wynios∏a 1,14, co by∏o wartoÊcià najwy˝szà w ca∏ym omawianym okresie.. 4. Makrostruktura gospodarki polskiej W zakresie struktury tworzenia produktu krajowego brutto w okresie poprzedzajàcym transformacj´ systemowà nale˝y zauwa˝yç, ˝e struktura ta wykazywa∏a znaczny poziom dysproporcji wzgl´dem gospodarek krajów zachodnioeuropejskich, a ponadto w sposób znikomy podlega∏a zmianom w czasie. Pos∏ugujàc si´ skorygowanymi danymi statystycznymi11 dla lat 1985–1989, mo˝na wskazaç, ˝e w strukturze tworzenia PKB dominowa∏ w sposób znaczàcy przemys∏ (udzia∏ na poziomie Êrednim 49,7%), nast´pne miejsca nale˝a∏y do handlu (10,7%)12, budownictwa (9,8%) i rolnictwa (8,0% – wraz z leÊnictwem). W sferze poza produkcjà materialnà (13,9% PKB) znikomy udzia∏ mia∏y us∏ugi finansowo-ubezpieczeniowe (oszacowany na poziomie oko∏o 0,5% PKB). Posi∏kujàc si´ szczegó∏owymi analizami prezentowanymi w literaturze przedmiotu, mo˝na powtórzyç ju˝ wczeÊniej prezentowany wniosek, ˝e w gospodarce polskiej istnieje nie tylko znaczny dystans, jeÊli chodzi o poziom rozwoju gospodarczego, ale równie˝ znaczny dystans strukturalny w stosunku do wi´kszoÊci krajów Unii Europejskiej. 11 Skorygowanie danych statystycznych dla lat 1985–1989 w zakresie struktury dzia∏owej tworzenia PKB odnosi si´ do jej przeliczenia wed∏ug poziomu cen z 1990 r. (a nie tak, jak jest to prezentowane wed∏ug cen z 1984 r.), co zapewnia ich porównywalnoÊç (w wi´kszym stopniu) z danymi dla lat 1990–2002. Korekta polega∏a na zmianie wielkoÊci udzia∏u poszczególnych dzia∏ów gospodarki narodowej w tworzeniu PKB o wielkoÊci procentowych ró˝nic mi´dzy tymi udzia∏ami obliczonymi dla 1990 r. w cenach 1984 i 1990 r. W przeciwnym razie niemo˝liwe by∏oby przeprowadzanie analiz porównawczych, gdy˝ np. udzia∏ przemys∏u w tworzeniu PKB w 1990 r. wed∏ug cen z 1984 r. wynosi∏ 36,2%, natomiast wed∏ug cen z 1990 r. 43,6%. 12 W stosunku do udzia∏u handlu w tworzeniu PKB trzeba jednak˝e zwróciç uwag´ na fakt, ˝e w 1986 r. dokonano zmian zasad klasyfikacji i do handlu zosta∏a zaliczona cz´Êç zak∏adów przetwórczych, które wczeÊniej przynale˝a∏y do przemys∏u. Majàc na wzgl´dzie t´ uwag´, oszacowaç nale˝y Êredni udzia∏ przemys∏u w tworzeniu PKB na poziomie powy˝ej 50%, natomiast handlu poni˝ej 10%..

(9) Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej.... 131. Dystans strukturalny gospodarki polskiej w stosunku do gospodarek krajów Unii Europejskiej w ostatniej dekadzie uleg∏ znacznemu zmniejszeniu, co jest widoczne w zmianach struktury PKB (rys. 4). W sposób znaczàcy zmniejszy∏ si´ udzia∏ przemys∏u w tworzeniu PKB – z 43,6% w 1990 r. do 20,8% w 2002 r., podobnie rolnictwa, w efekcie czego trzy wyró˝nione rodzaje dzia∏alnoÊci (przemys∏, budownictwo i rolnictwo)13 wykazujà tendencj´ spadkowà w udziale w tworzeniu PKB. W 1990 r. wyró˝niona grupa posiada∏a udzia∏ w PKB na poziomie 61,7%, a w 2002 r. udzia∏ ten obni˝y∏ si´ do 29,2%, równoczeÊnie nastàpi∏ wzrost znaczenia us∏ug z dalszymi perspektywami wzrostu, gdy˝ jak wykazujà ostatnio przeprowadzone analizy, Polska ma szans´ zostaç najwi´kszym eksporterem us∏ug w regionie i jednym z bardziej znaczàcych podmiotów w tym zakresie w Êwiecie14. Uogólniajàc, mo˝na stwierdziç, ˝e kierunek dokonywanych zmian strukturalnych jest zgodny z przyj´tymi pierwotnie za∏o˝eniami dla dokonujàcej si´ w gospodarce polskiej transformacji systemowej. Powstaje jednak pytanie co do koniecznoÊci powielania struktur krajów rozwini´tych (co odnieÊç mo˝na równie˝ do ich drogi rozwojowej), zwa˝ywszy, ˝e kszta∏towa∏y si´ one przez okres kilkudziesićioletni.. 100 80. %. 60 40 20 0 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 obs∏uga. handel. transport. rolnictwo. budownictwo. przemys∏. Rys. 4. Udzia∏ poszczególnych rodzajów dzia∏alnoÊci (sekcji EKD) w wytwarzaniu PKB w latach 1988–2002 èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Rocznik Statystyczny z lat 1990–2002, GUS, Warszawa.. 13 Wyró˝nienie tej grupy wynika z faktu cz´stego stosowania w literaturze ekonomicznej okreÊlenia us∏ug (w ujćiu szerokim) jako ca∏ej gospodarki narodowej bez przemys∏u, budownictwa i rolnictwa. 14 Szerzej tematyka ta jest omówiona w: Polska – centrum us∏ug dla Europy, McKinsey&company, Warszawa 2003, s. 8..

(10) 132. Jaros∏aw Kaczmarek. W zakresie struktury tworzenia produktu krajowego brutto mo˝liwe jest wskazanie zmian w okresie transformacji systemowej w udziale poszczególnych sektorów instytucjonalnych w tworzeniu PKB. WÊród pićiu wyodr´bnianych sektorów instytucjonalnych najwi´kszy udzia∏ posiada∏ i nadal posiada sektor przedsi´biorstw. W 1991 r. sektor ten wytworzy∏ 59,1% PKB, w 2002 r. jego udzia∏ zmniejszy∏ si´ do 40,7%. Z kolei w sektorze instytucji finansowych i ubezpieczeniowych oraz sektorze instytucji rzàdowych i samorzàdowych odnotowany zosta∏ niewielki wzrost (przy czym w pierwszym okresie wyst´powa∏a tendencja spadkowa, nast´pnie zaÊ nastàpi∏o jej odwrócenie, podobnie jak w sektorze instytucji niekomercyjnych, który zwi´kszy∏ swój udzia∏ z 0,6% do 1,3%. Najwi´kszy wzrost odnotowa∏ sektor gospodarstw domowych, który zwi´kszy∏ swój udzia∏ w wytwarzaniu PKB z 22,7% w 1991 r. do 29,1% w 2002 r. Analizujàc rachunek produktów w latach 1990–2002, widoczne jest obni˝enie udzia∏u produkcji globalnej w przychodach ogó∏em (z 90,7% w 1990 r. do 81,1% w 2002 r.), przy równoczesnym wzroÊcie udzia∏u importu (odpowiednio z 8,7% do 13,7%) oraz stabilnym udziale PKB (odpowiednio 40,5% i 41,1%). Po stronie rozchodów zaznaczy∏o si´ zmniejszenie udzia∏u zu˝ycia poÊredniego (odpowiednio z 50,8% do 45,2%) oraz akumulacji (z 10,4% do 7,8%), równoczeÊnie nastàpi∏ wzrost udzia∏u eksportu (odpowiednio z 11,6% do 12,3%, poczàtkowo nastàpi∏ spadek, nast´pnie pojawi∏a si´ sta∏a tendencja wzrostowa) oraz spo˝ycia (odpowiednio z 27,2% do 34,7%). W stosunku do wartoÊci PKB akumulacja (rys. 5) zmniejszy∏a swój udzia∏ z 25,6% w 1990 r. do 19,1% w 2002 r., a inwestycje odpowiednio z 20,7% do 14,2% (przy czym widoczne sà wyraênie zmiany – poczàtkowo wystàpi∏ spadek z poziomu 20,7% w 1990 r. do 15,9% w 1993 r., nast´pnie wzrost do poziomu 20,4% w 2002 r., po czym wystàpi∏ ponowny gwa∏towny spadek do poziomu 14,2% w 2002 r., co wskazuje silnà cyklicznoÊç). Je˝eli chodzi o zmiany w zakresie si∏y roboczej (pracujàcych), to przede wszystkim nale˝y wskazaç na zmniejszenie ogólnej liczby pracujàcych w latach 1990–2002 o 11%. W uk∏adzie rodzaju dzia∏alnoÊci (sekcji EKD) najwi´ksze relatywnie zmniejszenie liczby pracujàcych mia∏o miejsce w budownictwie (prawie o 26% w stosunku do 1992 r.), nast´pnie w przemyÊle (spadek o 21% w stosunku do 1992 r.), przy czym w przemyÊle zmiana iloÊciowa by∏a najwi´ksza, ze wzgl´du na najwi´kszy poczàtkowy udzia∏ w ogólnej liczbie pracujàcych, który w 1992 r. wynosi∏ 25,8% (w 2002 r. udzia∏ tej sekcji spad∏ do poziomu 20,2%). Spadek zatrudnienia nastàpi∏ równie˝ w sekcji transport, sk∏adowanie i ∏àcznoÊci (o 15,6%). W rolnictwie liczba pracujàcych zwi´kszy∏a si´ prawie o 5% w stosunku do stanu z 1992 r. i obecnie w sekcji tej jest zatrudnionych najwićej osób. Relatywnie najwi´kszy wzrost zatrudnienia mia∏ miejsce w obs∏udze nieruchomoÊci i firm o ponad 80%. Wzrost zatrudnienia wystàpi∏ równie˝ w sekcji handel i naprawy. Majàc na uwadze powy˝sze fakty, nale˝y stwierdziç, ˝e w zasadzie w analizowanych latach 1990–2002 nie dokona∏y si´ znaczàce zmiany w tym zakresie o charakterze strukturalnym, pomimo pewnych pozytywnych zjawisk, do któ-.

(11) Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej.... 133. rych nale˝y zaliczyç wzrost udzia∏u zatrudnienia w szeroko rozumianych us∏ugach. Polska w dalszym ciàgu stoi przed istotnym problemem zmian w zakresie zatrudnienia w rolnictwie, gdy˝ w krajach nale˝àcych do Unii Europejskiej zatrudnienie w tym obszarze kszta∏tuje si´ w granicach kilku procent. Prawdopodobny jest równie˝ dalszy spadek zatrudnienia w przemyÊle.. 30 25 20 15 10 5 0. 1990. 1993 akumulacja. 1996 inwestycje. 1999. 2002. nak∏ady na Êrodki trwa∏e. przyrost rzeczowych Êrodków obrotowych. Rys. 5. Struktura produktu krajowego brutto (PKB) w latach 1990–2002 (w %) èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Rocznik Statystyczny z lat 1990–2002, GUS, Warszawa.. W zakresie handlu zagranicznego w latach 1990–2002 nastàpi∏y zmiany zarówno w strukturze geograficznej, jak i rzeczowej. O ile w 1980 r. pierwszym partnerem Polski by∏ ówczesny ZSRR (33,1% importu i 31,2% eksportu Polski), a drugim RFN (6,7% importu i 8,1% eksportu Polski), to w 1990 r. pierwszym partnerem Polski sta∏y si´ Niemcy (20,1% importu i 25,1% eksportu) i sytuacja ta utrzymuje si´. W 1996 r. ich pozycja umocni∏a si´, gdy˝ import z Niemiec stanowi∏ 24,7% importu Polski ogó∏em, a eksport do Niemiec 34,4% eksportu Polski ogó∏em, z kolei w 2002 r. na Niemcy przypada∏o 27% importu oraz 37,6% eksportu. W uk∏adzie regionalnym najwi´kszym partnerem Polski w handlu zagranicznym by∏y i sà (w 1996 r.) kraje rozwini´te gospodarczo (66–72% eksportu i 69–74% importu Polski), w tym g∏ównie kraje Unii Europejskiej, które stanowià g∏ówny rynek zbytu dla polskiego eksportu (ok. 69% eksportu ogó∏em) i równoczeÊnie g∏ówny rynek zaopatrzeniowy dla polskiej gospodarki (62% importu ogó∏em), zw∏aszcza w zakresie dóbr inwestycyjnych i zaopatrzeniowych. Rynek ten ma te˝ zasadniczy wp∏yw na poziom deficytu obrotów handlowych z zagranicà (na kraje UE przypada 41,4% deficytu ogó∏em). JednoczeÊnie jednak deficytowoÊç obrotów z tymi krajami (mierzona relacjà deficytu.

(12) 134. Jaros∏aw Kaczmarek. do eksportu) wynios∏a w 2002 r. 20,8% i nale˝a∏a do jednej z najkorzystniejszych relacji spoÊród wszystkich zgrupowaƒ rynków. Drugim co do wa˝noÊci kierunkiem polskiego eksportu sà rynki krajów Europy Ârodkowowschodniej. W 2002 r. przypada∏o na nie 19% eksportu ogó∏em, z tego oko∏o 9% do krajów CEFTA, a 10% do krajów by∏ego ZSRR. Najwi´kszy udzia∏ w eksporcie do krajów by∏ego ZSRR (31% w 2002 r.) oraz najwy˝szy wzrost eksportu (26% w 2002 r.) odnotowano w obrotach handlowych z Rosjà. Odbudowa eksportu na rynek Rosji do poziomu sprzed kryzysu rosyjskiego (2155 mln USD w 1997 r.), pomimo wysokiej, utrzymujàcej si´ od 2000 r. dynamiki (ponad 20%), pozostaje jednak nadal odleg∏ym celem (pomimo wzrostu eksportu w 2002 r. o 271 mln USD). Osiàgni´ty w rezultacie poziom eksportu stanowi∏ zaledwie 62% poziomu z 1997 r., co nale˝y uznaç za niezadowalajàce, zw∏aszcza ˝e od 2000 r. ogólne uwarunkowania proimportowe w gospodarce rosyjskiej uleg∏y wyraênej poprawie. Analizujàc z kolei w uk∏adzie geograficznym wartoÊç polskiego importu, to w 2002 r. przypada∏o 70% jego wartoÊci na kraje wysoko rozwini´te, 17% na kraje Europy Ârodkowej i Wschodniej, a 12,7% na kraje rozwijajàce si´. W porównaniu z 2001 r. import najszybciej wzrós∏ w wymianie z krajami rozwijajàcymi si´ (o 16,8%), pog∏´biajàc nierównowag´ wyst´pujàcà od wielu lat w wymianie towarowej (deficyt obrotów wyniós∏ 4,6 mld USD w 2002 r.). Z punktu widzenia oddzia∏ywania deficytowoÊci wymiany na saldo rachunku obrotów bie˝àcych oraz rynek pracy w Polsce, najbardziej korzystna jest wymiana z krajami UE i Europy Ârodkowowschodniej, a najmniej korzystna z krajami rozwijajàcymi si´, gdzie przy udziale w eksporcie oko∏o 6% i w imporcie ponad 12% skutkuje ujemnym saldem w wysokoÊci ponad 32% deficytu polskich obrotów handlu zagranicznego (wzrost z 25,4% w 2001 r.), na co w najwi´kszym stopniu wp∏ywa niekorzystna relacja wymiany z Chinami. Analizujàc zmiany w strukturze rzeczowej obrotów towarowych z zagranicà, w zakresie eksportu wyraênie jest widoczny systematyczny wzrost udzia∏u wyrobów z grupy maszyn i urzàdzeƒ (z 18,4% eksportu ogó∏em w 1992 r. do 38,6% w 2002 r.). W grupie tej, b´dàcej noÊnikiem post´pu technicznego i miarà konkurencyjnoÊci polskiej gospodarki, eksport wzrós∏ w analizowanym okresie o ponad 12 mld USD, do poziomu 15,8 mld USD, przy wzroÊcie eksportu ogó∏em o 79%. Widoczne jest te˝ obni˝enie si´ udzia∏u eksportu artyku∏ów rolno-spo˝ywczych (pomimo wzrostu wartoÊci eksportu tej grupy towarowej), z 14% w 1992 r. do 8% w 2002 r. Nastàpi∏ tak˝e spadek udzia∏u produktów paliwowych i mineralnych (g∏ównie w´gla i koksu) z 12,3% w 1992 r. do 8% w 2002 r., przy znacznej redukcji wartoÊci eksportu w tej grupie. Nieznacznym zmianom uleg∏ udzia∏ eksportu wyrobów przemys∏u chemicznego, chocia˝ wartoÊç eksportu w tej grupie towarowej zwi´kszy∏a si´ prawie o 1,2 mld USD. Zmiany, jakie zasz∏y w strukturze rzeczowej w imporcie, sà równie˝ znaczne, tj. nastàpi∏ wzrost udzia∏u maszyn i urzàdzeƒ (z 29,4% importu ogó∏em w 1992 r. do 39,7% w 2002 r.). WartoÊç importu tych wyrobów zwi´kszy∏a si´ o ponad 14 mld USD do poziomu 21,9 mld USD, deficytowoÊç zaÊ obrotów.

(13) Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej.... 135. (mierzona relacjà deficytu do eksportu) obni˝y∏a si´ do 60,3% w 2002 r. Z kolei udzia∏ produktów mineralnych w imporcie ogó∏em utrzymywa∏ si´ w ca∏ym okresie na podobnym poziomie, przy czym w ostatnim czasie wzrós∏, co ma bezpoÊredni zwiàzek z kszta∏towaniem si´ cen ropy naftowej i gazu na rynkach Êwiatowych (w 2002 r. udzia∏ importu paliw i produktów mineralnych wyniós∏ 14%, wobec 16,8% w 1992 r.). Trzeba przy tym zaznaczyç, ˝e w ostatnim okresie podniesienie cen paliw jest w du˝ej cz´Êci kompensowana deprecjacjà dolara, który jest zwyczajowo walutà rozliczeniowà przy tego rodzaju transakcjach. Udzia∏ importu wyrobów chemicznych wzrós∏ w omawianym okresie z 13,8% w 1992 r. do 18% w 2002 r. Obroty wyrobami chemicznymi cechujà si´ strukturalnym deficytem, który wyniós∏ w 2002 r. 5,3 mld USD, wynikajàcym z rosnàcej przewagi wartoÊci importu nad eksportem. Dodatkowo udzia∏ artyku∏ów rolno-spo˝ywczych obni˝y∏ si´ z 9,6% importu ogó∏em w 1992 r. do 6,5% w 2002 r., co wp∏yn´∏o na ograniczenie deficytu obrotów tymi artyku∏ami odpowiednio z 476 mln USD do 291 mln USD.. 5. Makroekonomiczne aspekty restrukturyzacji Restrukturyzacja przedsi´biorstw w ramach poszczególnych obszarów, kierunków i metod w by∏ych gospodarkach centralnie sterowanych jest zagadnieniem z∏o˝onym przede wszystkim dlatego, ˝e odnosi si´ w praktyce do restrukturyzacji ca∏ej gospodarki, przez co ma wymiar makroekonomiczny. Szczególnie w okresie transformacji systemowej o mo˝liwoÊciach rozwoju gospodarki decydujà procesy restrukturyzacyjne przeprowadzane w przedsi´biorstwach. Makroekonomiczne ujćie restrukturyzacji wskazuje, aby traktowaç jà jako jeden z elementów polityki strukturalnej paƒstwa, poprzez którà nast´puje zmiana struktury w poszczególnych dzia∏ach i ga∏´ziach produkcji, celem dostosowania sfery wytwórczej do zmian iloÊciowych i jakoÊciowych w strukturze popytu. Celem tak sformu∏owanej polityki strukturalnej w procesie restrukturyzacji jest stworzenie instytucjonalnych i rzeczowych warunków konkurencji innowacyjnej stanowiàcej podstawowy czynnik przemian strukturalnych. Poszczególne zadania realizowane w procesie restrukturyzacji poprzez okreÊlonà polityk´ strukturalnà, dotyczà mi´dzy innymi eliminacji przedsi´biorstw trwale nierentownych i niewyp∏acalnych, zagospodarowania zasobów likwidowanych przedsi´biorstw, realizacji procesów przekszta∏ceƒ w∏asnoÊciowych i prywatyzacji, a w efekcie restrukturyzacji przedsi´biorstw. Na tej podstawie mo˝na przyjàç, ˝e procesy transformacji systemowej dà˝à do wzrostu spo∏ecznej efektywnoÊci gospodarowania poprzez realizacj´ przyj´tej polityki strukturalnej, której zadaniem jest stworzenie instytucjonalnych i rzeczowych warunków konkurencji innowacyjnej15. W gospodarce rynkowej sygna∏y p∏ynàce 15 Zagadnienia te sà szczegó∏owo omówione m.in. w takich pracach, jak: J. Kaczmarek, Zmiany strukturalno-w∏asnoÊciowe w Polsce a konkurencyjnoÊç gospodarki i jej podmiotów (analiza.

(14) Jaros∏aw Kaczmarek. 136. z rynku sà szybko odczytywane, dlatego w przedsi´biorstwach tych wyst´puje ciàg∏a restrukturyzacja, a restrukturyzacja gospodarki nast´puje na szczeblu przedsi´biorstw poprzez eliminowanie przedsi´biorstw nieefektywnych i s∏abych ekonomicznie16. Restrukturyzacja przedsi´biorstw w polskich warunkach transformacji systemowej jest integralnym elementem przekszta∏ceƒ systemowych. Procesom tym poddane zosta∏y poszczególne ga∏´zie (bran˝e, dziedziny) gospodarki, które odznacza∏y si´ niskà wydajnoÊcià i efektywnoÊcià. W okresie transformacji sytuacj´ makroekonomicznà gospodarki polskiej mo˝na podzieliç na pewne etapy (fazy)17, a mianowicie okres wyczekiwania (1990 r.), recesj´ transformacyjnà lat 1991–1992, wczesne o˝ywienie od po∏owy 1992 r. do koƒca 1994 r., przyspieszenie wzrostu mi´dzy 1994 r. a po∏owà 1998 r. i nast´pujàce po nim os∏abienie koniunktury, które rozpocz´∏o si´ pod koniec 1998 r. Obecnie przyjàç nale˝y, ˝e 2003 r. sta∏ si´ poczàtkiem prze∏amania recesji gospodarki polskiej.. 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0 –0,5 –1,0 –1,5 –2,0 –2,5 –3,0. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. sektor publiczny. 1998. 1999. 2000. 2001. 2002. sektor prywatny. Rys. 6. RentownoÊç obrotu netto przedsi´biorstw sektora prywatnego i publicznego w latach 1992–2002 w Polsce èród∏o: opracowanie w∏asne na podstawie: Rocznik Statystyczny z lat 1990–2002, GUS, Warszawa (odpowiednio lata 1991–2003).. Z badaƒ prowadzonych nad gospodarkà polskà, a w szczególnoÊci w odniesieniu do przedsi´biorstw poddanych procesom restrukturyzacji w okresie pookresu 1990–1996) [w:] Restrukturyzacja a konkurencyjnoÊç, red. R. Borowiecki, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1997; Dynamika transformacji polskiej gospodarki, red. M. Belka i W. Trzeciakowski, INE PAN, Warszawa 1997; Strategiczne problemy rozwoju regionalnego w procesie integracji europejskiej, red. Z. Miko∏ajewicz, Uniwersytet Opolski, PTE Opole, Opole 1995; Polska transformacja w perspektywie integracji europejskiej, M. Belka, J. Hausner, L.J. Jasiƒski i wspó∏., Friedrich Ebert Stiftung, Warszawa 1996; M. Nasi∏owski, Transformacja systemowa w Polsce, Key Text, Warszawa 1995; A. Lipowski, Przemiany strukturalne, INE PAN, Warszawa 1994. 16 S.T. Surdykowska, Prywatyzacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 28–30. 17 Por. Restrukturyzacja przedsi´biorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej, red. E. Màczyƒska, DiG, Warszawa 2001, s. 21, 35–49..

(15) Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej.... 137. nad 10 lat (okres transformacji lat 1990–2003), wynika, ˝e procesy restrukturyzacji przedsi´biorstw, chocia˝ by∏y powszechne i wszechstronne, mia∏y charakter obronny i ogranicza∏y si´ cz´sto do bie˝àcych reakcji na pojawiajàce si´ problemy18. Dominowa∏a restrukturyzacja p∏ytka (obronna, defensywna), przejawiajàca si´ przede wszystkim w naprawianiu struktury aktywów i pasywów („odchudzanie” przedsi´biorstw – lean managemant, outsorcing, spin off). Nie wystarczy∏o to jednak na stworzenie solidnych podstaw wzrostu konkurencyjnoÊci polskiej gospodarki i wzrostu efektywnoÊci jej gospodarowania. Jednym z efektów p∏ytkiej restrukturyzacji przedsi´biorstw jest niski poziom ich rentownoÊci. Szczególnie od 1998 r. poziom ten zdecydowanie uleg∏ obni˝eniu (rys. 6), w tym drastycznie dla przedsi´biorstw sektora publicznego. Zdecydowanie rentownoÊç przedsi´biorstw sektora prywatnego jest wy˝sza w porównaniu z wynikami osiàganymi w sektorze publicznym. Stàd wniosek, ˝e wzrost konkurencyjnoÊci przedsi´biorstw prywatnych (która mo˝e byç rozumiana jako mo˝liwoÊç skutecznego utrzymywania si´ i zdobywania rynków zbytu) stanowiàcych wi´kszoÊç w strukturze w∏asnoÊci gospodarki polskiej i najsilniejszych gospodarek rynkowych wp∏ywa bezpoÊrednio na wzrost konkurencyjnoÊci przedsi´biorstw na rynku mi´dzynarodowym. Ten kierunek zmian strukturalnych procesu restrukturyzacji gospodarki polskiej zwiàzany jest z prywatyzacjà. Odzwierciedlenia skutków p∏ytkiej restrukturyzacji mo˝na równie˝ szukaç w kszta∏towaniu si´ dynamiki zmian podstawowych kategorii ekonomicznych w gospodarce polskiej w okresie transformacji. Na koniec analizowanego okresu oko∏o 65% PKB wytworzono w sektorze prywatnym zatrudniajàcym prawie 75% ogó∏u pracowników. Produkt krajowy brutto zwi´ksza∏ si´ w tempie szybszym ni˝ przyrost nak∏adów inwestycyjnych i Êrodków trwa∏ych. Przyrost ten nastàpi∏ jednoczeÊnie przy spadku zatrudnienia o ponad 20%. Âwiadczy∏oby to o znacznym przyroÊcie produktywnoÊci pracy, ale w okresie tym równoczeÊnie stopa bezrobocia zbli˝y∏a si´ do oko∏o 20%. Wzrostowi intensywnoÊci pracy towarzyszy zatem wyzbywanie si´ najbardziej cennego i kreatywnego czynnika potencja∏u rozwojowego, jakim jest kapita∏ ludzki. Restrukturyzacji gospodarki, a zw∏aszcza gospodarki transformujàcej si´, zazwyczaj towarzyszy wzrost bezrobocia (strukturalnego, d∏ugookresowego). Jest to rezultat dokuczliwy z uwagi na spo∏eczne i finansowe koszty restrukturyzacji. Je˝eli jednak w ostatecznym wyniku restrukturyzowane bran˝e majà staç si´ konkurencyjne na rynkach zagranicznych, warto proces ten kontynuowaç. Wskazaç równoczeÊnie nale˝y, ˝e pomimo odnotowanego znacznego spadku zatrudnienia w gospodarce, tempo wzrostu wydajnoÊci pracy mierzonej produktem krajowym brutto na jednego pracujàcego zmniejszy∏o si´, co jest zjawiskiem wysoce negatywnym. 18 Por.: RSSG o wzroÊcie gospodarczym, Raport nr 39, Warszawa 2001; Restrukturyzacja przedsi´biorstw...; Ocena sytuacji spo∏eczno-gospodarczej w 2000 roku wraz z elementami prognozy na 2001 rok, Rzàdowe Centrum Studiów Strategicznych Departamentu Monitorowania i Analiz, Warszawa, maj 2001..

(16) 138. Jaros∏aw Kaczmarek. Polsk´ cechuje wysoki (zw∏aszcza na tle krajów transformujàcych si´) i wcià˝ rosnàcy udzia∏ kosztów zwiàzanych z zatrudnieniem w produkcie krajowym brutto. Szacuje si´, ˝e udzia∏ ten wynosi oko∏o 45% kosztów dzia∏alnoÊci przedsi´biorstw i w badanym okresie mia∏ tendencj´ rosnàcà. Wynika z tego, ˝e efekty nie sà w dalszym ciàgu zadowalajàce, przyjmujàc, ˝e jest to jeden z wa˝niejszych czynników Êwiadczàcych o konkurencyjnoÊci polskiej gospodarki, która w tym aspekcie przegrywa z gospodarkami innych transformujàcych si´ krajów19. Analizujàc tendencje zmian w zakresie eksportu i importu, zauwa˝yç mo˝na, ˝e eksport wzrós∏ w badanym okresie dwukrotnie, a import pićiokrotnie. Zatem narasta dysproporcja mi´dzy Polskà jako rynkiem zbytu, a Polskà jako rynkiem czynników wytwórczych. Tej sytuacji nie zmieni fakt, ˝e wskutek obni˝enia aktywnoÊci gospodarczej import rós∏ w ostatnich dwóch latach wolniej ni˝ eksport, w zwiàzku z czym deficyt obrotów towarowych zaczà∏ si´ obni˝aç20. Dotychczas przedstawione dane liczbowe wskazujà na Êcis∏y zwiàzek zachodzàcy pomi´dzy sferà mikro- i makroekonomicznà wraz z wyst´powaniem skomplikowanych sprz´˝eƒ zwrotnych. Z jednej strony procesy restrukturyzacji, a w ich efekcie sytuacja ekonomiczna przedsi´biorstw wyznacza rezultaty makroekonomiczne, z drugiej zaÊ strony o poziomie i zakresie dostosowaƒ do warunków zewn´trznych w wyniku procesów restrukturyzacji przedsi´biorstw decyduje polityka makroekonomiczna, w tym polityka strukturalna. W procesie restrukturyzacji szczególne znaczenie ma udzia∏ paƒstwa i jego oddzia∏ywanie na struktur´ gospodarki i udzia∏ w inicjowaniu procesów restrukturyzacyjnych. Chodzi tu o paƒstwo jako organ w∏adzy ustawodawczej, uchwalajàcy ustawy kszta∏tujàce warunki prawne restrukturyzacji (parlament), paƒstwo jako organ w∏adzy sàdowniczej, wp∏ywajàce na przyk∏ad na przebieg procesów upad∏oÊciowych (sàd gospodarczy), paƒstwo jako organ w∏adzy monetarnej, okreÊlajàce makroekonomiczne warunki dost´pnoÊci do kredytu (bank centralny)21. Rola paƒstwa w procesie restrukturyzacji, a w szczególnoÊci jego rzàdu w praktyce polskiej, polega najcz´Êciej na opracowaniu i nadzorowaniu realizacji tzw. rzàdowych programów restrukturyzacji wybranych sektorów gospodarki, okreÊlania listy przedsi´biorstw podlegajàcych restrukturyzacji, a tak˝e na decydowaniu o prywatyzacji tych przedsi´biorstw. Celem tak ukierunkowanej polityki paƒstwa jest w szczególnoÊci: – wzrost ekonomicznej efektywnoÊci gospodarki przez szybsze przemieszczanie zasobów gospodarki z dziedzin o niskiej efektywnoÊci do dziedzin o wysokiej efektywnoÊci, 19 Jako przyk∏ad mo˝na wskazaç koncerny motoryzacyjne, jak Toyota, która zlokalizowa∏a inwestycje w Czechach, Citroen – Renault na S∏owacji, a na poczàtku 2004 r. równie˝ na S∏owacji – koncern Hyundai. WÊród podstawowych przyczyn rezygnacji z inwestycji w Polsce wskazywano kolejno: wysokie koszty zatrudnienia, wysokie podatki, niska jakoÊç i poziom istniejàcych rozwiàzaƒ infrastrukturalnych. 20 Por.: Ocena sytuacji spo∏eczno-gospodarczej..., s. 25. 21 A. Lipowski, Procesy restrukturyzacji w przedsi´biorstwach przemys∏owych okresu transformacji systemowej [w:] Restrukturyzacja przedsi´biorstw..., s. 57..

(17) Kierunki zmian strukturalnych w gospodarce polskiej.... 139. – przyspieszenie wzrostu gospodarczego, – dà˝enie do unowoczeÊniania gospodarki, – wzrost konkurencyjnoÊci polskiej gospodarki i wzmacnianie proeksportowej polityki gospodarczej. Prowadzenie reform strukturalnych w sektorze przedsi´biorstw uzasadnione jest koniecznoÊcià modernizacji struktury gospodarki i stworzenia warunków powrotu gospodarki na Êcie˝k´ wzrostu. Prze∏omowe i skuteczne zmiany strukturalne przedsi´biorstw w okresie transformacji nie by∏yby mo˝liwe bez opracowania i wdro˝enia programów restrukturyzacji sektorów. Procesy restrukturyzacji sektorów i przedsi´biorstw sà wzajemnie sprz´˝one: restrukturyzacja sektorów stwarza wyjÊciowe, niezb´dne warunki do skutecznej restrukturyzacji przedsi´biorstw, a programy restrukturyzacji przedsi´biorstw (wiodàcych w sektorze) stanowià podstaw´ do budowy programów sektorowych. Restrukturyzacja sektorów w Polsce koncentruje si´ na zmianach form w∏asnoÊci, zmianach organizacyjnych przedsi´biorstw (g∏ównie w kierunku koncentracji), a tak˝e polega na modernizacji i konwersji aparatu wytwórczego oraz likwidacji przedsi´biorstw, które nie sà w stanie osiàgnàç konkurencyjnoÊci. Literatura Dynamika transformacji polskiej gospodarki, red. M. Belka i W. Trzeciakowski, INE PAN, Warszawa 1997. Fischer S., Gelb A., Problemy reformy gospodarki socjalistycznej, „Ekonomista” 1991, nr 2 i 3. Lipowski A., Procesy restrukturyzacji w przedsi´biorstwach przemys∏owych okresu transformacji systemowej [w:] Restrukturyzacja przedsi´biorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej, red. E. Màczyƒska, DiG, Warszawa 2001. Lipowski A., Przemiany strukturalne, INE PAN, Warszawa 1994. Nasi∏owski M., Transformacja systemowa w Polsce, Key Text, Warszawa 1995. Ocena sytuacji spo∏eczno-gospodarczej w 2000 r. wraz z elementami prognozy na 2001 rok, Rzàdowe Centrum Studiów Strategicznych Departamentu Monitorowania i Analiz, Warszawa, maj 2001. Polska – centrum us∏ug dla Europy, McKinsey&Company, Warszawa 2003. Polska transformacja w perspektywie integracji europejskiej, M. Belka, J. Hausner, L.J. Jasiƒski i wspó∏., Friedrich Ebert Stiftung, Warszawa 1996. Restrukturyzacja a konkurencyjnoÊç, red. R. Borowiecki, Wydawnictwo AE w Krakowie, Kraków 1997. Restrukturyzacja przedsi´biorstw w procesie transformacji gospodarki polskiej, red. E. Màczyƒska, DiG, Warszawa 2001. RSSG o wzroÊcie gospodarczym, Raport nr 39, Warszawa 2001. Strategiczne problemy rozwoju regionalnego w procesie integracji europejskiej, red. Z. Miko∏ajewicz, Uniwersytet Opolski – PTE Opole, Opole 1995. Surdykowska S.T., Prywatyzacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997. Trzeciakowski W., Teoretyczne przes∏anki i za∏o˝enia transformacji systemowej polskiej gospodarki, referat na sesj´ Rady Strategii Spo∏eczno-Gospodarczej nt. „Jaki kapitalizm? Modelowe trendy i kierunki polityki”, Warszawa 1996 (maszynopis powielony). Woêniak M.G., Ekonomiczne problemy krajów postsocjalistycznych, cz. II, AE w Krakowie, Kraków 1995..

(18) 140. Jaros∏aw Kaczmarek. Structural Changes in the Polish Economy during the Period of Transformation The implementation of new economic laws in Poland that began in 1990 determined the need to undertake steps to achieve two fundamental objectives: introducing market mechanisms in place of the command economy, attaining market equilibrium and arresting inflation, as well as changing the subjective, objective and ownership structure economy. The period during which systemic and structural changes were introduced can be divided into sub-periods; each of these affected the type, scope and character of measures undertaken within individual enterprises as well as in the economy as a whole. Restructuring is attributed a particular role in countries undergoing systemic changes and economic transformation. An evolutionary restructuring is not what is involved in this case, but rather restructuring that spans a wide range of objectives including adjusting enterprises and the economy as a whole to the conditions of the new economic system..

(19)