Międzynarodowe
bezpieczeństwo energetyczne
w XXI wieku
pod redakcją
Erharda Cziomera
bezpieczeństwo energetyczne
w XXI wieku
Międzynarodowe
bezpieczeństwo energetyczne
w XXI wieku
pod redakcjąErharda Cziomera
Kraków 2008Recenzja:
prof. nadzw. dr hab. Michał Chorośnicki
Projekt okładki: Joanna Sroka
Redaktor prowadzący: Halina Baszak-Jaroń
Adiustacja i korekta redakcyjna: Zespół
Copyright© by Krakowska Szkoła Wyższa im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Kraków 2008
ISBN: 978-83-7571-001-4
Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich.
Na zlecenie:
Krakowskiej Szkoły Wyższej im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego www.ksw.edu.pl
Wydawca:
Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. - Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2008
Druk i oprawa: Eikon Plus
Erhard Cziomer
Wprowadzenie ...7
Wykaz skrótów ... 9
Rozdział 1
Erhard Cziomer, Marcin Lasoń
Podstawowe pojęcia i zakres
międzynarodowego bezpieczeństwa energetycznego ...13
Rozdział 2
Erhard Cziomer
Niemcy a kwestia międzynarodowego bezpieczeństwa
energetycznego ...29
Rozdział 3
Beata Molo
Polityka bezpieczeństwa energetycznego
Federacji Rosyjskiej ... 71
Rozdział 4
Ryszard M. Czarny
Państwa regionu nordyckiego wobec problemu
Rozdział 5
Magdalena Tomala
Bezpieczeństwo energetyczne Litwy, Łotwy i Estonii ... 197
Rozdział 6
Marcin Lasoń
Polska wobec wyzwań bezpieczeństwa energetycznego ... 233 Rozdział 7
Anna Paterek
Rola organów i instytucji Unii Europejskiej w kształtowaniu polityki bezpieczeństwa energetycznego ... 279
Aneks ... 323
Z
aopatrzenie w nośnik i energii poszczególnych p aństw i regionów o d gryw a pierw szoplanow ą rolę dla ich rozw oju i bezpieczeństw a. Ze w zględu n a ścisły związek globalizacji z dynam icznym rozw ojem gospo darki stanow i ono ważne wyzwanie dla m iędzynarodow ego bezpieczeń stwa energetycznego w w ym iarze globalnym i regionalnym .C elem podjętej pracy zbiorowej jest kom pleksow e przedstaw ienie w y zw ań i problem ów m iędzynarodow ego bezpieczeństw a energetycznego w Europie w XXI w. n a przykładzie w ybranych państw i regionów. W y b ó r powyższy nie był przypadkowy, obejm uje bow iem kraje i regiony 0 zróżnicow anych potencjałach oraz interesach i celach polityki energe tycznej w najbliższym sąsiedztwie Polski. P rzedm iotem analizy stały się za tem zarów no N iem cy jako głów ny im p o rter i konsum ent, Rosja jako czo łowy p o ten tat oraz eksporter, kraje nordyckie jako atrakcyjny producent, ko nsum ent i częściowo eksporter, ja k też kraje bałtyckie i Polska jako p o w ażnie uzależnieni im porterzy oraz kraje tranzytow e nośnikó w energii. W jej końcowej części przedstaw iono zaś funkcje organów oraz in sty tu cji U nii Europejskiej(U E) w działaniu n a rzecz kształtow ania w spólnej p o lityki energetycznej p aństw członkow skich oraz w spółdziałania globalnego 1 regionalnego n a p olu bezpieczeństw a energetycznego.
S tru k tu ra opracow ania składa się z siedm iu rozdziałów, w których p o szczególni autorzy przedstaw ili kolejno:
• Podstawowe pojęcia i zakres m iędzynarodow ego bezpieczeństw a energe tycznego (E. Cziom er, M. Lasoń),
• N iem cy a kwestia m iędzynarodow ego bezpieczeństw a energetycznego (E. C ziom er),
• Polityka bezpieczeństw a energetycznego Federacji Rosyjskiej (B. M olo), • Państw a regionu nordyckiego w obec problem u bezpieczeństw a energe
tycznego (R. M. Czarny),
• Polska w obec w yzwań bezpieczeństw a energetycznego (M. Lasoń), • Rola organów i instytucji U nii Europejskiej w kształtow aniu polityki b ez
pieczeństw a energetycznego (A. Paterek).
W poszczególnych rozdziałach koncentrow ano się głów nie n a do k o n a niu ogólnego bilansu i określeniu założeń strategii zaopatrzenia energetycz nego, przechodząc następnie do analizy poszczególnych państw i regionów do w yzw ań m iędzynarodow ego bezpieczeństw a energetycznego , którego zakres i w ym iar przedstaw iono w rozdziale I. O ile bilans dotyczył w szyst kich nośników energii, to koncentracja głównej części analizy n a ropie n a f towej i gazie ziem nym była uzasadnion a ich ogrom nym znaczeniem dla gospodarek narodow ych i bezpieczeństw a energetycznego poszczególnych krajów i regionów. N a podkreślenie zasługuje dodatkow o fakt, iż autorzy nie ograniczyli się wyłącznie do analizy zjawisk i procesów współczesnych, starając się rów nocześnie przedstaw ić w ym iar prognostyczny m ięd zyn aro dowego bezpieczeństw a energetycznego.
Praca zawiera wiele tabel, wykresów, schematów, m ap, rycin itp., k tó re ilustrują ogrom ny m ateriał em piryczny oraz pozw alają n a lepsze zro zu m ienie przez C zytelnika form ułow anych w tekście zasadniczym ocen, tez i hipotez badawczych. Zostały one um ieszczone n a k ońcu pracy z zachow a niem kolejności i num eracji w edług rozdziałów w raz z wykazam i najczęś ciej używ anych skrótów oraz stosow anych jed n o stek m iar i oraz innych d a nych statystycznych.
N a zakończenie chciałbym podziękow ać w szystkim auto ro m za w ysi łek w łożony w przygotow anie w stosunkow o krótk im czasie b ardzo p ra cochłonnej i ważnej publikacji. Dziękuję także w szystkim osobom , które z jednej strony przyczyniły się do pow stania i realizacji powyższego p ro jek tu badawczego w ram ach Krakowskiej Szkoły Wyższej im . A ndrzeja Frycza M odrzewskiego, a z drugiej - zaangażow ały się w jego szybką publikację.
AA - Auswärtiges Amt - Urząd Spraw Zagranicznych Republiki Fede ralnej Niemiec
B 90/G - Bündnis 90/Die Grünen - Sojusz 90/Zieloni
barrel (baryłka) - amerykańska miara pojemności dla ropy (= 0,159 m3 = 159 l) boepd - (barrels o f oil equivalents per day) - baryłki ekwiwalentu ropy dziennie BMWi - Bundesmisterium für Wirtschaft und Technologie - Federalne
Ministerstwo Gospodarki i Technologii
BRS - Baltic Ring Study - Bałtycki pierścień elektroenergetyczny BTL - Biomass to Liquid Technologie - technologia skroplonej biomasy Btu - angielska jednostka ciepła - 1 Btu (british therm al unit) = 1,055 kJ BTS - Baltic Transmission System - Bałtycki system rurociągowy BusinessEurope - Konfederacja Europejskiego Biznesu
CAP - Centrum für Angewandte Politikfoschung der Universität Mün chen - Centrum Stosowanych Badań Politycznych (Uniwersytet w Monachium)
CDU - Christlich Demokratische Union - Unia Chrześcijańsko-Demo-kratyczna
CEER - Council of European Energy Regulators - Europejska Rada Regu latorów Energetyki
CEFIC - European Chemical Industry Council - Europejska Rada Prze mysłu Chemicznego
CEO - Chief Executive Officer - Dyrektor Zarządzający ChRL - Chińska Republika Ludowa
COREPER - (fr. Comite des Representants Permanents, ang. Committee of Permanent Representatives) - Komitet Stałych Przedstawicieli CSU - Christlich-Soziale Union - Unia Crześcijańsko-Społeczna
DGAP - Deutsche Gesellschaft für Auswärtige Politik - Niemieckie Towa rzystwo Polityki Zagranicznej
DKK - korona duńska (waluta)
DWI - Deutsches Institut für Wirtschaftsforschung - Niemiecki Instytut Badań Gospodarczych
EA - (Atom energie) energia atomowa
EBOR - Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju
EEZ - Exclusive Economic Zone - wyłączna strefa ekonomiczna ELP - elektroenergetyczna linia przesyłowa
ENVI - Environment, Public Health and Food Safety - Komisja Ochrony Środowiska Naturalnego, Zdrowia Publicznego i Bezpieczeństwa Żywności
EO - (Ereneuerungsenergie) energia odnawialna
ERGEG - E uropean R egulators’ Group fo r Electricity a n d Gas - Europejska Grupa Regulatorów Energii i Gazu
ETSO - European Transmission System Operators - Stowarzyszenie Eu ropejskich Operatorów Systemów Przesyłowych
FES - Friedrich Ebert Stiftung - Fundacja im. Friedricha Eberta
GDP - (gross dom estic product) - Produkt Krajowy Brutto (PKB)
GTE - Gas Transportation Europe - Europejskie Stowarzyszenie Przesy
łania Gazu
GJ - gigadżul (= 1 000 000 J) GW - gigawat (= 1 000 000 W)
HSFK - Hessische Stiftung für Frieden und Konlfliktforschung - Heska Fundacja Badań nad Pokojem i Konfliktami
IEA - International Energy Agency - Międzynarodowa Agencja Energii IEEM - Internal European Electricity Market - jednolity rynek energii
elektrycznej
IEP - Institut für Europäische Politik - Instytut Polityki Europejskiej ISO - Independent System Operator - niezależny operator systemu ITRE - Committee on Industry, Research and Energy - Komisja Przemy
słu, Badań Naukowych i Energii
J - dżul (= 1 Ws)
KAS - Konrad Adenauer Stiftung - Fundacja im. Konrada Adenauera KE - Komisja Europejska
kgoe - kilogram ekwiwalentu ropy
KSE - Krajowy System Elektroenergetyczny kW - kilowat = 1000 W
kWh - kilowatogodzina (= 3 600 000 J)
LNG - (Liquefied natural gas) - gaz ziemny w postaci ciekłej
MG - Ministerstwo Gospodarki M to. e - milion ton ekwiwalentu ropy MW - megawat (= 1 000 000 W)
MWh - megawatogodzina (= 3 600 000 000 J)
MVAr - (m egavolt am pere reactive) - jednostka używana w energetyce oznaczająca moc bierną (1MVAr = 106 var)
NATO - North Atlantic Treaty Organization - Organizacja Traktatu Pół nocnoatlantyckiego
OECD - Organization for Economic Cooperation and Development - Or ganizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju
PDO - Plan for Development and Operation - Plan Działania i Rozwoju PE - Parlament Europejski
PJ - petadżul (= 1015 J)
PERN - Przedsiębiorstwo Eksploatacji Rurociągów Naftowych „Przyjaźń” Spółka Akcyjna
PGNiG - Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo PiS - Prawo i Sprawiedliwość
PKB - Produkt Krajowy Brutto PO - Platforma Obywatelska
PPP - (purchasing p o w e r p a rity) - parytet siły nabywczej (PKB w odnie
sieniu do siły nabywczej)
RE - Rada Europejska
R&D - (research and developm ent) - badania i rozwój (nakłady finanso we)
Sm3 Sm3oe
- standardowy metr sześcienny (gazu lub ropy wydobywanej) - standardowy metr sześcienny
stopa sześcienna - cu ft (cubic fo o t) = 0,028317 m3 SWP - Stiftung Wissenschaft und Politik
UCTE - Union for the Coordination of Transmission of Electricity - Unia dla Koordynacji Przesyłu Energii Elektrycznej
UK - Koalitionsvertrag (KV) - układ koalicyjny
TEN-E - Trans European (Energy) Networks - Transeuropejskie Sieci Energetyczne
TJ - teradżul (= 1012 J) TK - Traktat Konstytucyjny
toe - (tonne o f oil equivalent) - tona ekwiwalentu ropy (1 toe = 41,868 GJ
= 11,630 MWh)
TWE - Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską TWh - terawatogodzina (= 3 600 000 000 000 000 J)
UE - Unia Europejska
WE - Wspólnoty Europejskie
WNP - Wspólnota Niepodległych Państw Ws - watosekunda (= 1 J)
Erhard Cziomer, Marcin Lasoń
Podstawowe pojęcia i zakres
bezpieczeństwa międzynarodowego
P
rzez pojęcie b ez p ie cze ń stw a rozum ie się pow szechnie stan niezagroże- nia, spokoju, pew ności1. M ożna przyjąć za Józefem Kukułką, że jest to stan pew ności istnienia państw i ludzi w w ym iarze po dm iotow ym , p rz ed m iotow ym i procesualnym 2. Innym i słowy b ra k zagrożeń w ew nętrznych w artości lub strachu, obaw, że staną się one celem ataku (ujęcie negatyw ne traktujące bezpieczeństw o jako b rak zagrożeń)3. Zazwyczaj w nauce 0 stosunkach m iędzynarodow ych (analizie politologicznej) korzysta się z ujęcia podm iotow ego i w yodrębnia bezpieczeństw o narodow e, czyli zd ol n o ść n a ro d u do ochrony jego w ew nętrznych w artości przed zagrożeniam i zew nętrznym i, a najw ażniejszą z nich jest przetrw anie, czyli integralno ść tery to rialna i niezależność polityczna państw a, istnienie jego, ja k i n aro d u 4 1 bezpieczeństw o m iędzynarodow e (system u)5. Przy czym, jak zauważył Ryszard Zięba, term in „bezpieczeństw o m iędzynarodow e” w yraża szerszą treść niż bezpieczeństw o narodow e, poniew aż pozw ala n a określanie nie tyl ko zew nętrznych aspektów bezpieczeństw a pojedynczych państw, ale p rze de wszystkim opisywanie pew ności przetrw ania i funkcjonow ania system u1 Słownik języka polskiego, red. S. Dubisz, W arszawa 2006, t. 1, s. 234.
2 Zob. szerzej: J. Kukułka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczeństwa, [w:] Bezpieczeństwo m iędzy
narodowe, teoria i pra k tyka , red. K. Żukrowska, M. Grącik, W arszawa 2006, s. 40-41.
3 Zob. szerzej: R. Zięba, Pojęcie i istota bezpieczeństwa państw a w stosunkach m iędzynarodowych, „Sprawy M iędzynarodow e” 1989, n r 10, s. 49-50; R. Zięba, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosun
kach międzynarodowych, [w:] Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, red.
D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba, W arszawa 1997, s. 3; por. A. Towpik, Bezpieczeństwo w stosunkach
międzynarodowych. Aspekty militarne, [w:] Stosunki międzynarodowe: geneza - struktura - fu n kcjo n o wanie, red. E. Haliżak, R. Kuźniar, W arszawa 1994, s. 227.
4 Zob. szerzej: R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego: koncepcje - struktury -
funkcjonow anie, W arszawa 2004, s. 32-36; por. K. Żukrow ska, Pojęcie bezpieczeństwa i jego ewolucja,
[w:] Bezpieczeństwo międzynarodow e..., s. 21-34.
5 Zob. szerzej: R. Zięba, Bezpieczeństwo Europy Środkowo-W schodniej ja ko problem badawczy, [w:]
Historia - polityka - stosunki międzynarodowe. Księga jubileuszow a na 65-lecie profesora Józefa K ukuł ki, W arszawa 1994, s. 301.
m iędzynarodow ego6. Jest to tym istotniejsze, że m ożliw ość zaspokajania podstaw ow ych interesów p ań stw przyczynia się do u trw alania i stabilizacji system ów m iędzynarodow ych, natom iast niep ew n o ść lub uniem ożliw ia nie ich realizacji w pływ a n a nie destabilizująco, co w konsekw encji m oże zagrażać bezpieczeństw u państw a7. Przy czym bezpieczeństw o państw a w stosunkach m iędzynarodow ych z n atu ry rzeczy zawsze m a charakter m iędzynarodow y i nie jest pojęciem statycznym , a dynam icznym , zależ nym od określonych w aru nków historycznych, politycznych, m ilitarnych czy ideologicznych. M uszą być one brane p o d uwagę przez państw a dążące do u trzym ania bezpieczeństw a m iędzynarodow ego, zatem elim inacji lub ograniczeniu obiektyw nych zagrożeń zew nętrznych, jak i subiektywnych obaw przed n im i i n ad a n ia takiej sytuacji zasięgu pow szechnego (np. p o przez system n o rm praw a m iędzynarodow ego i instytucji je zrzeszających). Zgodnie zaś z w ym iarem przedm iotow ym m o żn a w yróżn ić kilka rodzajów bezpieczeństw a: polityczne, m ilitarne, ekonom iczne, ekologiczne, społecz ne i ideologiczne8. Z p u n k tu w idzenia tem atu pracy d o d a ć m ożn a b ez pieczeństw o energetyczne. Przy czym zakres ten stale ulega zwiększaniu. W w ym iarze procesualnym bezpieczeństw o n aro dó w i państw traktuje się jako zjawisko podlegające zm ianom w czasie, zależne od ścierania się w y zw ań i zagrożeń z koncepcjam i i działaniam i państw n a rzecz ich elim ina cji. W tym m iejscu należy podk reślić rolę polityki państw a w dziedzinie bezpieczeństw a, jej zm ian, kreślenia strategii, z uw zględnianiem coraz sil niejszej w spółzależności. Polityka państw a n a rzecz bezpieczeństw a p o w in n a cechow ać się działaniam i n a rzecz uprzedzania negatyw nych zjawisk, pow staw ania zagrożeń chronionych w artości9.
W spółcześnie pojęcie bezpieczeństw a ulega redefinicji w każdym z w ym ienianych w ym iarów ze względu n a proces ewolucji bezpieczeństw a państw i system ów m iędzynarodow ych, n a któ ry szczególnie wpływa: re w olucja naukow o-techniczna, rozwój praw a m iędzynarodow ego, a szcze gólnie n o rm dotyczących wojny i kontroli zbrojeń, w zrost znaczenia p o d m iotów pozarządow ych oraz w zrost w spółzależności m iędzynarodow ych10. I tak w w ym iarze podm iotow ym państw a m uszą uw zględniać interesy bez pieczeństw a innych podm iotów , np. przedsiębiorstw m iędzynarodow ych,
6 R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego: koncepcje - struktury - funkcjonow a
nie, W arszawa 2004, s. 36.
7 Zob. szerzej: J. Kukułka, Problemy teorii stosunków międzynarodowych, Warszawa 1978, s. 265-266.
8 Zob. szerzej: R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa. , s. 31.
9 Zob. szerzej: idem, Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach m iędzynarodowych, [w:] Bez
pieczeństwo narodowe i międzynarodowe. , s. 3-6.
w w ym iarze przedm iotow ym stałem u zw iększeniu ulega zestaw ch ro n io nych w artości. Pośród podstaw ow ych, do których J. Kukułka, zaliczył: p rze trw anie, integ raln o ść terytorialną, niezależność polityczną i jak o ść życia obywateli, szczególną rolę odgryw a ta ostatn ia11. Jej zaw artość ulega bow iem stałem u poszerzeniu poprzez dodaw anie kolejnych p o trze b człow ieka, k tó rych m ożliw ość zaspokojenia m a być zapew niona przez państw o12. Z kolei by analizow ać bezpieczeństw o jako proces, należy b ra ć p o d uwagę ew olu cję sposobów um acn ian ia bezpieczeństw a m iędzynarodow ego, w spółzależ n o ść interesów bezpieczeństw a pań stw oraz w spółzależność m iędzy p o k o jem m iędzynarodow ym a bezpieczeństw em 13. Biorąc p o d uwagę powyższe rozw ażania, m o żn a p rz y ją ć że każde państw o m usi n ak reślić w łasną stra tegię bezpieczeństw a, czyli długofalow ą koncepcję działań zm ierzającej do osiągnięcia celów określonych przez decydentów, a odpow iadających ra cji stanu p aństw a14. Ta jest zaś podstaw ą polityki zagranicznej państw a, ze względu n a wynikające z niej podstaw ow e interesy i w artości i ich p rzeło żenie n a politykę w ew nętrzną i m iędzynarodow ą. W zw iązku z ty m m o ż n a przyjąć, że polityka bezpieczeństw a państw a jest elem entem polityki za granicznej, zazwyczaj najw ażniejszym (w zw iązku z prym atem tego celu w ram ach polityki zagranicznej). W ażne są przy ty m m etody m ożliwe do zastosow ania, by osiągnąć ten cel - generalnie należą do dw óch grup: uni- lateralnej (czyli działania sam odzielne, np. sam ow ystarczalność czy n e u tralność) i m ultilateralnej (czyli w spółpraca z innym i uczestnikam i sto su n ków m iędzynarodow ych, np. sojusze, udział w systemie bezpieczeństw a pow szechnego). Przyjęte przez państw o założenia (koncepcje i strategie, w ty m szczegółowe) określać pow inny precyzyjnie sposób pojm ow ania bez pieczeństw a i środki jego osiągnięcia. Przy czym należy p a m ię ta ć że k o n cepcja bezpieczeństw a określonego państw a m oże by ć sprzeczna z założe niam i przyjm ow anym i przez inne kraje lub naw et pow odow ać zagrożenie większej liczby uczestników stosunków m iędzynarodow ych, sięgając zasię giem aż po cały system m iędzynarodow y15. Stąd ko nieczność uzgadniania i godzenia interesów i oczekiwań państw posiadających przecież różną p o zycję n a arenie m iędzynarodow ej.
11 J. Kukułka, Bezpieczeństwo a współpraca europejska: współzaieżndści i sprzeczndśki, „Sprawy M ię dzynarodow e” 1982, n r 7, s. 34-35.
12 Zob. szerzej: J. Stefanowicz, Bezpieczeństwo współczesnych p a ń stw , W arszawa 1984, s. 15; A.D. Rotfeld, Europejski system bezpieczeństwa in statu nascendi, W arszawa 1990, s. 2.
13 Zob. szerzej: R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa... , s. 4 7-55.
14 Zob. szerzej: P. Soroka, Polistrategia bezpieczeństwa zewnętrznego Polski. Ujęcie norm atywne, W arszawa 2005, s. 25 i nast.
1.2. Podstawowe pojęcia i elementy składowe
bezpieczeństwa energetycznego
Bezpieczeństwo energetyczne w zbudzało zawsze duże zainteresow a nie n auki i praktyki politycznej oraz społeczno-gospodarczej. W zrosło ono jeszcze bardziej od początku XXI w. ze względu n a nasilenie się wielu d o d a t kowych wyzwań i zagrożeń w ty m zakresie. W śró d autorów nie m a ani je d nolitej, ani zadowalającej oraz uniw ersalnej definicji bezpieczeństw a en er getycznego. W jednej z najnow szych polskich publikacji specjalistycznych tru d n o ści znalezienia zadowalającej definicji bezpieczeństw a energetyczne go u zasadniono następująco: „Pojęcie bezpieczeństw a energetycznego jest ściśle pow iązane z polityką trw ałego rozwoju, czynnikam i ekonom icznym i, rozw ojem rynków energetycznych oraz społeczno-ekonom icznym i zm ia nam i w transporcie czy technologiach inform atycznych, itp. B ezpieczeń stwo energetyczne lub bezpieczeństw o dostaw energii m ożn a zdefiniow ać jako d ostępn ość energii w każdym czasie, w różnych form ach, w w ystarcza jącej ilości i po rozsądnej cenie i/lub cenie możliwej do zapłacenia. Bezpie czeństwo energetyczne m a charakter w ew nętrzny (zrów now ażenie p o p y tu i podaż, z uw zględnieniem środow iska, ko nsum entów oraz politycznych i ekonom icznych w ym ogów ), oraz zew nętrzny (zapełnienie luki w ynikają cej z różnicy m iędzy krajow ą produkcją a krajow ym i potrzebam i). Istnieją następujące zagrożenia dla bezpieczeństwa:
• fizyczne, np. krótkoterm inow e lub naw et trw ałe przerw y w dostaw ach energii z jednego źródła lub jednego regionu,
• ekonom iczne, np. zależność od cen energii,
• inne, takie ja k wysokie wym ogi zw iązane z ochron ą środow iska, które wpływają n a produkcję, zużycie i dostaw y ropy”16.
Z przedstaw ionej wyżej definicji w ynika, iż jej podstaw ow ym i elem en tam i składow ym i są pojęcia „bezpieczeństw o” i „energia”. O ile pierw sze zostało już szerzej naśw ietlone w podrozdziale 1.1 niniejszej pracy, o tyle drugie należy rozw inąć i poszerzyć ze w zględu n a p rzy d atn o ść do dalszej analizy przeprow adzonej w całej książce. O gólnie p o d pojęciem „energia” rozum iem y w ystępow anie w określonej substancji (stałej lub cieczy) p o te n cjału zdolnego do w ytw orzenia ciepła i ruchu. R ozróżnia się energię pier w otną, w tó rn ą oraz końcow ą (użytkową). Z kolei energia p ierw otna dzieli się n a nieodnaw ialną (ropa naftow a oraz inne oleje m ineralne, gaz ziemny,
16 Por. P. Czerpak, Bezpieczeństwo energetyczne, [w:] Bezpieczeństwo międzynarodowe. , W arsza w a 2006, s. 122.
energia jądrow a oraz węgiel - kam ienny i brun atny ), jak rów nież odnaw ial ną (słoneczną, w o d n ą i w ietrzną).
Z p unktu w idzenia interesującego nas tem atu przedm iotem w yw odu b ę dzie w m niejszym stopniu energia odnaw ialna i w tórna oraz proces jej prze kształcania w energię końcową. Skoncentrujem y się n a energii n ieo dn aw ial nej, a zwłaszcza ropie naftow ej i gazie ziem nym jako głównych elem entach globalnego i regionalnego bezpieczeństwa energetycznego.
Przy po m iarach w ystępow ania surow ców energetycznych, w tym rów nież ropy naftowej i gazu ziem nego, należy dodatkow o b ra ć p o d uwagę dwa pojęcia: „rezerw y” i „zasoby” surowcowe. Przez pojęcie rezerw y rozum ie się dotychczas znane i eksploatow ane za p o m ocą dostępnych m etod surow ce energetyczne. N atom iast za zasoby uw aża się wszelkie istniejące p o te n cjalnie złoża surow ców energetycznych, które b ądź to nie zostały jeszcze ustalone i wym agają dalszych poszukiw ań geologicznych, b ąd ź też są n ie dostępne ze w zględu n a występujące tru d n o ści technologiczne i techniczne lub zbyt w ysoki koszt eksploatacyjny. Rezerwy i zasoby surowcowe ro z p a tryw ane są z kolei łącznie jako istn iejący p o ten cja ł energ ety czny 17.
Przyjm uje się, iż n a początku XXI w. aktualne rezerw y w szystkich n o ś ników energii w skali globalnej odpow iadały w artości ok. 1000 m ld ton przeliczeniow ych jed n o stek węgla kam iennego (JW K). W odniesieniu do Europy wystarczałyby one średnio n a ok. 75 lat. Są to jed n ak dane szacu n kowe, zwłaszcza w odniesieniu do długofalow ych p rognoz do 2030 r.18
D ane n a tem at globalnych potrzeb i zużycia poszczególnych nośników energii zarów no w ujęciu ilościow ym oraz procentow ym , jak też h istorycz nym , w spółczesnym i przyszłościow ym przedstaw iają tabele 1.1. i 1.2.
D ane zaw arte w tabeli 1 w skazują n a system atyczny w zrost zapotrze bow ania globalnego n a nieodnaw ialne, czyli p ierw otne surowce energe tyczne. W zrosły one bow iem łącznie z blisko 5 m ld ekw iw alentnych to n ropy naftowej w 1971 r. do nieco p o n ad 9 m ld w 2000 r. N atom iast p ro gnozy średnio- i długofalowe przew idują dalszy w zrost ich zużycia do p o n ad 11 w 2010 r. oraz p o n ad 15 m ld ekw iw alentnych to n ropy naftowej w 2030 r. Istotne pozycje w strukturze globalnego zapotrzebow ania n a n o ś niki energetyczne b ęd ą zajm ow ać energia jądrow a i w odna, ch o ć obie w y raźnie ustępują ropie naftowej i gazowi ziem nem u. N atom iast, m im o re latywnie znacznego w zrostu od 1970 r., zapotrzebow anie na nośniki odnaw ialne (poza w odą) będzie odgryw ało d ru go rzędn ą rolę. W ynika to
17 Por. szerzej: M. Kraus, Lexikon der Energiewirtschaft, M ünchen 2004, s. 68, 159 i nast.
18 Zob. U. Wagner, Ebergieffi zienz-und Einsparung, [w:] Nachhaltige Energiepolitik fu er den Standort
przede w szystkim z tru d n o ści technologicznych oraz ogrom nych kosztów ich wytwarzania.
Tabela 1.1. G lobalne potrzeby energetyczne w latach 1971-2030 w przeli czeniu n a ekw iw alentne m ln to n ropy
Nośniki energii/rok 1971 2000 2010 2030 Średnioroczny wzrost 2000-2030 w % Węgiel 1,449 2,355 2,702 3,606 1,4 Ropa naftowa 2,450 3,604 4,272 5,769 1,6 Gaz 895 2,085 2,794 4,203 2,4 Energia jądrowa 29 674 753 703 0,1 Energia wodna 104 228 274 366 1,6
Inne źródła energii
odnawialnej 73 233 336 618 1,7
Ogólne zapotrzebowanie na energię
nieodnawialną
4,999 9,179 11,132 15,267 1,7
Źródło: International Energy Agency, 2002, s. 58, za: F. Umbach, Internationale Energiesi
cherheit zu Beginn des 21. Jarhunderts, DGAP, Berlin 2003, s. 346.
O ceny powyższe potw ierdzają procentow e w skaźniki globalnego zuży cia ropy naftowej, gazu ziem nego, węgla, energii jądrow ej oraz w odnej, k tó re znajdują się w tabeli 1.2.
Tabela 1.2. Globalne zużycie nośników energii w procentach w latach 1970, 2003,2030
Nośnik energetyczny / rok wydobycia 1970 2003 2030
Ropa naftowa 46 37 37
Gaz ziemny 19 24 28
Węgiel 28 26 24
Energia jądrowa 1 6 4
Energia wodna 5 6 6
Ogólna wartość globalnego zużycia energii w mld JWK 7,2 13,9 21,7 Źródło: W. Bohnenschaefer, B eitrag der Energieträger z u r sicheren u n d wettbewerbswaehi-
Z tabeli 1.2. w ynika jednoznacznie, iż zarów no n a p oczątku XXI w., jak też w edług w m iarę dokładnych p rognoz do 2030 r., pierw szoplanow e z n a czenie dla globalnego bilansu energetycznego będzie m iała ro p a naftow a i gaz ziemny, n a które łącznie będzie przypadało 65 % zużytej energii.
Zużycie energii w odnej i jądrow ej zm niejszy się globalnie nieznacznie w stosunku do 2003 r. i wyniesie łącznie 10% (2003 r. - 12%). W tym k o n tekście istotne jest pytanie o rezerw y i zasoby określonych nośników en er gii, które podaje się w latach (w zależności od m etod ich eksploatacji). Z a gadnienie powyższe przedstaw ia tabela 1.3.
Tabela 1.3. W ielkość rezerw i zasobów w ybranych surow ców energetycz nych w latach
Nazwa nośnika energii i metoda wydobycia / rezerwy lub zasoby Rezerwy surowcowe w latach Zasoby surowcowe w latach Ropa naftowa - (m.)* konwencjonalna 43 24 Ropa naftowa - m. konwencjonalna + m. niekonwencjonalna 62 95
Gaz ziemny - m. konwencjonalna 64 85
Gaz ziemny - m. konwencjonalna + m. niekonwencjonalna 64 756
Węgiel koksujący 207 1.425
Węgiel brunatny 198 1.264
Uran 42 527
* - (m.) = metoda
Źródło: W. Bohenschaefer, Beitrag der Energieträger z u r sicheren u n d wettbewerbsfähigen
sicheren Energieversorgung, [w:] Nachhaltige E nergiepolitik..., op. cit., s. 68.
W tabeli 1.3. przedstawiono stan rezerw i zasobów surowcowych najważ niejszych nośników energii nieodnawialnej. Należy przy tym podkreślić, że jako m etodę konwencj onalną rozum ie się generalnie dotychczasowe (czyli tradycyj - ne) m etody i formy dotarcia do określonych zasobów surowcowych. Natomiast za m etody niekonwencjonalne uznaje się wszelkie m etody i formy przyszłościo wych poszukiw ań i eksploatacji wybranych surowców energetycznych, które m ogą być realizowane dzięki licznym wynalazkom oraz postępowi naukowo- technicznem u. Mogą zatem przyczynić się hipotetycznie i długofalowo do usprawnienia m etod i technik wydobycia wybranych surowców energetycz nych, przyczyniając się zarazem do wydłużenia czasokresu ich eksploatacji oraz zapewnienia odpowiedniego zaopatrzenia energetycznego. W iększość eksper tów przyjmuje, iż wysokość rezerw i zasobów surowców energetycznych m o ż na racjonalnie określić prognostycznie do 2030 r. Natom iast wszystkie p ro
gnozy wykraczające poza ten okres stanowią jedynie bardzo odległe i trudne do zm ierzenia szacunki i założenia hipotetyczne, wymagające czasem znacz nych korekt19.
P rocentow y udział poszczególnych regionów w globalnym zużyciu energii przedstaw ia tabela 1.4.
Tabela 1.4. P rocentow y rozwój zużycia energii w edług regionów i n iek tó rych krajów w poszczególnych latach
Region / Rok 1970 2003 2030 OECD Ameryka 37 28 23 OECD Pacyfik 7 9 7 OECD Europa 26 19 14 Rosja 15 7 6 Chiny (ChRL) 5 12 16 Indie 1 4 5 Inne kraje 9 22 30
Ogólna wartość globalnego zużycia energii w mld JWK 7,2 13,9 21,7 Źródło: W. Bohenschaefer, B eitrag der Energieträger..., op. cit., s. 67.
Z tabeli 4 wynika, iż n a początku lat 70. XX wieku regionam i o najwięk szym zużyciu energii były wysokorozwinięte kraje OECD A m eryki Północ nej, Europy Zachodniej oraz Azji i Pacyfiku. Po 2000 r. następuje powolny spadek ich udziału w globalnym zużyciu energii, podobnie jak Rosji. N ato m iast od początku XXI w. zdecydowany w zrost zużycia surowców energe tycznych odnotow ała część krajów rozwijających się, w śród których najw ię cej przypadło n a tzw. kraje progowe w rejonie Azji Południow o-W schodniej. Z tej kategorii krajów największy w zrost udziału w światowym zużyciu ener gii odnotow ały dynam icznie rozwijająca się ChRL i w pew nym stopniu rów nież Indie, co nie pozostanie perspektywicznie bez znaczenia dla globalnego i regionalnego bezpieczeństwa energetycznego.
Z dotychczas przeprow adzonej analizy wynika, że rop a naftow a i gaz ziem ny należą do grupy kopalnianych surowców energetycznych, o d g ry w ających pierw szoplanow ą rolę w zaspokojeniu zapotrzebow ania oraz wielkości zużycia energii w skali globalnej i regionalnej. W ystępują one często w tych sam ych lub sąsiadujących ze sobą złożach surowcowych, p o siadając je d n a k ze w zględu n a odrębne właściwości fizyczne (ciecz i gaz)
wiele odm ienn ych funkcji z p u n k tu w idzenia interesującego nas problem u badawczego, zwłaszcza zaś w odniesieniu do ich dystrybucji i h an d lu m ię dzynarodowego.
R opa naftow a m a ze względu n a swą strukturę fizyczną większe stęże nie energii niż gaz ziemny, co pow oduje o wiele niższe koszty jej transportu. Transport ropy naftowej jest ponadto bardziej opłacalny n a dalekie odległo ści, co m oże nastąpić zarówno za pośrednictw em ropociągów, jak też specjal nych tankowców. Pozwoliło to n a wytworzenie się na przestrzeni dziesięcio leci zarów no w spólnego ry n k u ropy naftowej, jak też występowanie w m iarę ujednoliconej ceny tego nośnika energii. Jego cena zależy w skali globalnej i regionalnej w dużym stopniu od podaży i popytu. Z drugiej strony nie m oż na jed n ak wykluczyć szeregu w ydarzeń oraz implikacji politycznych, jak np. w prow adzenie em barga naftowego krajów OPEC w 1973 r. podczas kolejne go konfliktu arabsko-izraelskiego n a podaż i kształtowanie się ceny ropy naf towej. Z tabeli 2 wynika, iż ropa naftow a zachowa do 2030 r. pierw szopla now ą pozycję w zużyciu energii na poziom ie 37% spożycia globalnego przy rocznym wzroście 1,6%. O znacza to realny w zrost zużycia ropy naftowej na poziom ie 77 m ln w 2001 r. (o 60%), czyli do 115-121 m ln baryłek dziennie w 2030 r. W ażnymi elem entam i wzrastającego globalnego zapotrzebow ania na ropę naftow ą są zarów no w zrost jej ceny, która po 2005 r. kształtuje się na poziom ie ok. 70 $ za baryłkę z w yraźną tendencją zwyżkową w najbliższych latach, jak też dyskusja w kręgu ekspertów wokół szybkiej możliwości w y czerpania się źródeł jej wydobycia. Jeśli idzie o wzrastającą cenę ropy nafto wej, to ze względu n a ogrom ne zapotrzebow anie n a nią wszystkich krajów uprzemysłowionych, a zwłaszcza progowych w Azji P ołudniow o-W schod niej, w tym głównie ChRL i Indii, należy u zn ać ten w zrost za tendencję trw a łą. Nie oznacza to jednak rychłego w yczerpania się jej rezerw, ani tym b ar dziej zasobów. Rezerwy ropy naftowej n a obecnym poziom ie wydobycia wynoszą ok. 40 lat, a zasoby szacuje się dodatkow o n a powyżej 100 lat. Jed nak już po 2010 r. ze w zględu n a szereg kontrowersji i niepew ności zarówno w śród producentów i eksporterów, jak też im porterów, cena za baryłkę ropy naftowej m oże się kształtow ać powyżej 70 $. Będzie to stanowiło ogrom ne wyzwanie dla gospodarki oraz polityki światowej20.
G az ziem n y ze względu n a m niej stężoną p o stać stw arza większe tr u d ności tak podczas wydobycia, ja k i tran sp o rtu . W pływa to w dużym sto p niu n a charakter transakcji oraz kształtow anie się regionalnych rynków
20 Por. F. Um bach, Die neuen Herren der Welt. Öl gleich Macht: Energie-Verbraucherländer müssen
odbiorców (ze względu n a ogrom ne koszty gazociągów). Rynki regionalne tego surow ca energetycznego ukształtow ały się głów nie w Europie, A m ery ce Południow ej i Północnej oraz w Azji.
W ydobyciu gazu ziem nego tow arzyszy z regu ły b u d ow a d ług ich gazo ciągów, pow odując k o n iecz n o ść zaw ierania długofalow ych p o ro z u m ie ń m iędzy p ro d u c en tam i, odbiorcam i i krajam i tranzytow ym i. Stw arza to wiele kontrow ersji ze w zględu n a b ard zo zróżnicow any charakter in te resów ekonom icznych oraz sto sunków politycznych m ięd zy tym i g ru pam i państw . M ożna to łatw o zilu stro w ać n a przykładzie kom plikacji dostaw gazow ych z Rosji od p o czątk u XXI w. do krajów E uropy Ś ro d ko w o-W schodniej, w ty m rów nież Polski, ja k też do krajów W sp ó ln o ty N iepodległych P aństw (W N P ), głów nie zaś U krain y i B iałorusi. P ró b ą załagodzenia narastających w skali globalnej i regionalnej zależności i konfliktów n a tle przery w an ia dostaw gazu ziem nego gazociągam i jest dążenie w coraz w iększym sto p n iu do zastąpienia ich specjalnym i ta n kow cam i do tra n s p o rtu skroplonego gazu ziem nego (Liquefied N atural Gas - LNG). P odnosi to je d n a k w znacznym sto p n iu ko szt tra n s p o rtu i je st opłacalne dop iero n a trasa ch powyżej 3000 km . D latego też in fra stru k tu ra tra n s p o rtu gazu LNG je st m niej ro zw in ięta w E uropie i A m e ryce P ółnocnej niż w Azji. R ezerw y światowe gazu ziem nego o cenia się obecnie n a ok. 60 lat, a zasoby naw et powyżej 700 lat (zob. tab ela 3), co znacznie pod n iesie jego rangę i znaczenie w śró d surow ców energetycz nych po 2030 r. ta k w skali globalnej, ja k i regio nalnej21.
G eneralnie m ożna zatem stwierdzić, iż p o lity k a en erg ety czn a stanowi pierw szoplanow y elem ent ogólnej polity k i gospodarczej p ań stw a. Państw a zabiegają, ze względów strategicznych, o kontrolę n ad w ydobyciem n o śn i ków energii, h an d lem zagranicznym , m agazynow aniem oraz przekształca niem ich w energię elektryczną i paliwa. Ropa naftow a i gaz ziem ny o d gry wają przy tym kluczow ą rolę. Państw a preferują z reguły daleko posunięty interw encjonizm państw ow y w zakresie dystrybucji energii i usług energe tycznych. Istnieje oczywiście isto tn a różnica w stanow iskach w obec zagad n ien ia ze strony poszczególnych grup państw. Jednak naw et najbardziej li beralne państw a zachodnie uznają ry n ek energetyczny za b ardzo wrażliwy, któ ry nie m oże być całkowicie uzależniony od „wolnej gry sił rynkow ych” oraz interesów w ielkich koncernów , w tym zwłaszcza w ielonarodow ych. Rządy poszczególnych państw starają się rów nocześnie stw arzać dogodne
21 Por. Energy and Security. Toward a New Foreign Policy Strategy, red. J. Kalicki, D.L. Goldwyn, W ash ington D C -B altim ore 2005 oraz J. Petrm ann, Hrsg, Sichere Energie im 21. Jahrhundert, H am burg 2006.
ram y praw no-polityczne dla działalności w łasnych k oncernów w kraju, jak też n a arenie m iędzynarodow ej22. Tezę powyższą potw ierdzają w dużym stopniu rów nież szacunki i dane statystyczne z 2005 r.:
• aktualnie ok. 80-85% rezerw światowych ropy naftowej oraz 60% gazu ziem nego znajduje się w rękach państw b ądź pozostających p o d ich w pły w am i koncernów ,
• aż 40% światowych zasobów gazu ziem nego znajduje się rękach trzech koncernów państwowych: rosyjskiego G azprom u, irańskiego N IO C i ka tarskiego Petroleum ,
• n a Środkow ym W schodzie 70% wszelkich transakcji ropy naftowej do k o nu ją instytucje państwowe, a koncerny zachodnie posiadają w nich u d zia ły n a poziom ie ok. 5%, co pow ażnie ogranicza im m ożliwości sam odziel nego działania,
• rów nież w Azji Południow o-W schodniej ok. 60-70% w szystkich tra n s akcji im p o rtu ropy naftowej dokonuje się za pośrednictw em kontrolow a nych przez państw a koncernów 23.
Istotne są różnice interesów i celów polityki energetycznej m iędzy u sta bilizow anym i państw am i dem okratycznym i a krajam i autorytarnym i oraz niedem okratycznym i, które należą do grupy czołowych pro du centów oraz dysponentów rezerw ropy naftowej i gazu ziem nego. O ile drug a g ru pa państw, głów nie eksporteró w , wykorzystuje bogate złoża tych nośników energetycznych jako in stru m en t u trzym ania w ładzy i m aksym alizacji swo ich zysków oraz dochodów , to pierw sza grupa: w większości uprzem ysło w ionych i podlegających transform acji państw świata, z reguły jej im p o rte rów , m usi p row adzić racjonalną politykę energetyczną w celu zaspokojenia bezpieczeństw a i stabilności w ew nętrznej, jak rów nież um ożliw ienia h a r m onijnego rozw oju gospodarczo-społecznego. N adrzędnym celem polity ki energetycznej większości państw uprzem ysłow ionych jest zatem dążenie do trw ałego i pew nego za o p a trz e n ia w energię, rozpatryw anego w k o n tekście trzech kluczow ych aspektów funkcjonow ania gospodarki n a ro d o wej: 1) gospodarności, 2) w ym ogów ochrony środow iska naturalnego i 3) bezpieczeństw a zaopatrzenia energetycznego. W celu osiągnięcia b ezp ie czeństw a z a o p a trz e n ia en ergetycznego państw a stosują z reguły strategie k ró tk o - i długofalow e. D o zasadniczych elem entów krótkofalow ej strategii państw a n a rzecz zaopatrzenia energetycznego m o żna zaliczyć stosowanie takich środków doraźnych, jak:
22 Zob. szerzej: M. Olsson, D. Pieckenbrock, Komopaktlexikon Umwelt- und WirtschOftpolitik, Bonn 1996, s. 104 i nast.
• grom adzenie zapasów energii, a zwłaszcza paliw, n a m ożliwie długi okres, co w ym aga z reguły posiadania b ardzo kosztow nych m agazynów i skła dów podziem nych itp. pom ieszczeń,
• ograniczanie p opytu n a energię (ze strony przem ysłu i gospodarstw d o m ow ych itp.),
• przestaw ienie się n a inne surowce (np. węgiel).
N atom iast długofalowe strategie państw a zm ierzają do tego, aby nie d o puścić do tru d n o ści lub kryzysu n a tle zaopatrzenia energetycznego. Służyć tem u w inny jego następujące działania w ew nętrzne i zew nętrzne o charak terze ekonom icznym i politycznym :
• w prow adzenie koniecznych oszczędności energetycznych,
• dążenie do ukształtow ania m aksym alnie zdywersyfikowanej m ieszanki energetycznej w ew nątrz kraju, aby u n ik n ą ć jed n o stro n n ej zależności od im p o rtu surowców energetycznych,
• podniesienie wysokości krajowej produkcji nośników energii poprzez zwięk szenie eksploatacji jej zasobów itp. zabiegi techniczno-organizacyjne, • dywersyfikacja im p o rtu energii oraz rozwój now ych nośników energii,
zwłaszcza zaś odnaw ialnych,
• zabieganie o dobre stosunki polityczne zarówno z krajami producentam i nie zbędnych nośników energii, jak też z krajami kontrolującymi ich tranzyt24.
Powodzenie strategii krótko- i długofalowych n a polu bezpieczeństwa za opatrzenia energetycznego wymaga przemyślanego oraz konsekwentnego sto sowania przez poszczególne państwa zarówno instrum entów ekonomicznych, jak też politycznych. W spółcześnie bezpieczeństwo energetyczne poszczegól nych państw jest bardzo zróżnicowane ze względu n a konieczność uwzględnie nia czynników surowcowych, ekonomicznych oraz geopolitycznych w aspekcie regionalnym i globalnym. Dlatego też przyszłość globalnego bezpieczeństwa zaopatrzenia energetycznego w XXI wieku obfitować będzie w szereg wyzwań i zagrożeń, związanych ze zm ianam i geopolityczno-strategicznymi oraz eko nomicznymi, z których najważniejsze m ożna syntetycznie uszeregować nastę pująco:
• o ile udział obszaru Z ato k i Perskiej w globalnej produkcji ropy naftowej będzie w następnych latach i dziesięcioleciach system atycznie wzrastał, o tyle w yraźnem u zm niejszeniu w ty m zakresie ulegnie rola obszaru transatlantyckiego (A m eryka i Europa), należącego do najbardziej stabil nego region u św iata w aspekcie ekonom icznym i politycznym ,
24 Por. I. Hensig, W. Pfaffenberger, W. Stroebele, Energiewirtschaft. E inführung in die ff eorie und
• rów nocześnie ok. 90% dotychczas odkrytych rezerw ropy naftowej będzie zlokalizow anych w krajach islam skich, rozciągających się od postradzie- ckiej Azji Środkowej i M orza Kaspijskiego po Arabię Saudyjską.
• 70% światowych rezerw ropy naftowej i 40% gazu ziem nego znajdzie się w regionach Zatoki Perskiej i Azji Środkowej (tzw. G reater M iddle East), • sześć krajów członkow skich Rady W spółpracy Zatoki (GCC): Bahrajn,
Kuwejt, O m an, Katar, A rabia Saudyjskia i Zjednoczone Em iraty A rab skie, dysponuje 45% rozpoznanych ju ż w skali światowej rezerw ropy n af towej i 15% gazu ziem nego. Stanowią one 75-90% ich dochodów b u d że towych, co rodzi szereg w ew nętrznych i m iędzynarodow ych zależności 0 znacznych im plikacjach politycznych i gospodarczych. Jeśli do grupy tych państw w łączyć dodatkow o Iran i Irak, to cały region Zatoki Perskiej dysponow ałby ok. 65% całokształtu światowych rezerw ropy naftowej 1 34% gazu ziem nego,
• co najm niej 10 z 14 krajów, czołow ych eksporterów ropy naftowej, należy u zn a ć za niestabilne,
• przyszłe zakłócenia oraz inne trudności globalne w dostępie do ropy nafto wej i gazu ziemnego będą m iały swoje źródła w Azji i Afryce, a związane to będzie przede wszystkim z:
1) szybkim w zrostem ich im p o rtu do C hin Ludowych i Indii, co p o tęg u je ryw alizację i przyspiesza m ożliw ość w yczerpania zasobów w ska li globalnej,
2) nasileniem się zagrożeń terrorystycznych, konfliktów w ew nątrzpoli tycznych oraz ataków n a szlaki tranzytow e lądowe i m orskie, niszcze niem in fra stru k tu ry przesyłowej itp.,
3) skom plikow aną sytuacją w ew nętrzną państw znajdujących się n a energonośnych obszarach, gdyż p o n ad 50% światowych zasobów energetycznych znajduje się w krajach objętych w ojnam i dom ow ym i (na tle etnicznym , narodow ościow ym i z innych przyczyn),
4) nasilającym i się w XXI w. w ahaniam i cen n a ry nk ach surow ców ener getycznych, w yw ołującym i o wiele większe skutki niż wcześniejsze, gdyż dotykają one w dużym stopniu odbiorców oraz kraje k o n tro lu jące szlaki tranzytow e, pow odując wiele dodatkow ych zakłóceń i na-pięć25.
25 Zob. F. Um bach, Globale Energiesicherheit. Strategische Herausforderungen fu e r die europaeische
und deutsche Aussenpolitik, M ünchen 2003, s. 48 oraz C. Frank, F. Um bach, Energiesicherheit, „Reader
Wnioski
Zasygnalizowane w rozdziale pierw szym w yzw ania i zagrożenia zm u szają w iększość państw do w ypracow ania spójnej koncepcji m ię d z y n a ro d o w eg o b ez p ie cze ń stw a z a o p a trz e n ia energetycznego, zmierzającej generalnie do zw iększenia oferty dostaw energetycznych w aspekcie w e w nętrznym i zew nętrznym . N a początku XXI w ieku zasadnicze założenia tej koncepcji m o żn a sprow adzić m iędzy innym i do następujących w n io sków o charakterze teoretycznym i uniw ersalnym , postulujących:
1. dywersyfikację nośników energii (łącznie z rozbudow ą źród ła jaki jest energia jądrow a),
2. dywersyfikację im p o rtu energetycznego z różnych krajów producentów oraz eksporterów,
3. m aksym alne w ykorzystanie rodzim ych zasobów energetycznych, 4. m aksym alizow anie oszczędności energetycznych ze szczególnym
uw zględnieniem kluczow ych sektorów energochłonnych, takich jak: przem ysł, tra n sp o rt i gospodarstw a dom owe,
5. tw orzenie rezerw strategicznych co najm niej n a okres 90 dni,
6. w spom aganie strategii bezpieczeństw a zaopatrzenia energetycznego przez naw iązanie i rozbudow ę stabilnych stosunków z krajam i p ro d u centam i i państw am i tranzytow ym i nośników energetycznych, przy rów noczesnym tw orzeniu korzystnego klim atu inwestycyjnego w tym
i • 26
zakresie .
Erhard Cziomer
Niemcy a kwestia międzynarodowego
bezpieczeństwa energetycznego
polityce energetycznej (Energiepolitik) N iem iec jako trzeciej gospo darki świata w ażną pozycję zajmuje kwestia bezpieczeństw a energe tycznego. W ynika to z wielu uw arunkow ań oraz obiektyw nych przesłanek, z których za najw ażniejszą u z n a ć należy ogrom ne zapotrzebow anie g ospo darki niem ieckiej n a surowce niezbędne do w ytw arzania nośników energii. Ze w zględu n a b rak sam ow ystarczalności N iem cy są zm uszone do w yso kiego im p o rtu nośników energii, zwłaszcza gazu ziem nego i ropy n afto wej, z czym wiąże się sprawa ciągłości i rytm iczności dostaw - określanych w literaturze niem ieckiej jako „bezpieczeństw o zaopatrzenia energetyczne go” (Versorgungssicherheit) dla zrów now ażonego rozw oju kraju, które ro z patruje się z kolei zarów no w kategoriach ekonom icznych, ja k też polityki bezpieczeństw a (Sicherheitspolitik). Dlatego też „bezpieczeństw o energe tyczne” (Energiesicherheit) w szerszym ujęciu w ykracza poza czystą sferę gospodarczą, stanow iąc odpow iednie w ym ogi oraz cel strategiczny p ew ne go rodzaju „zagranicznej polityki energetycznej” (Energieaussenpolitik)1.
Celem poniższej analizy jest syntetyczne przedstawienie stanow i ska Niem iec wobec kluczowych wyzwań m iędzynarodow ego bezpieczeń stwa energetycznego w pierwszej dekadzie XXI w. w aspekcie teoretycznym i praktycznym . Koncentruje się ona zarówno na ocenie ogólnych uw aru nk o w ań i założeń polityki bezpieczeństwa energetycznego Niemiec, jak też tow a rzyszących jej wyzwań i zagrożeń n a przykładzie ropy naftowej i gazu ziem nego jako pierwszoplanowych nośników energii obecnie i w przyszłości.
1 Zob. H. Grewe, Energiesicherheit als strategisches Ziel: Anforderungen an eine Energieaussenpoli
tik, „A nalysen u n d A rgum ente” D ezem ber 2006, n r 36, (Sankt A ugustin). A utor pisał we wstępie swej
analizy następująco o zadaniach polityki bezpieczeństw a energetycznego Niemiec: „W zrastająca zależ n o ść od im p o rtu ropy naftowej i gazu z niewielkiej ilości oraz m ało stabilnych regionów wydobycia w inny być rozwiązane przez planowe działania strategiczne, a zwłaszcza w spólną europejską zew nętrz n ą politykę energetyczną. Stosunki dw ustronne nie wystarczą, aby przezwyciężyć we właściwy sposób potencjalne przerw y dostaw i niedostatki zaopatrzenia. C oraz większe tru d n o ści spraw ia dialog ener getyczny UE z Rosją. Czy N iem com w 2007 r. podczas przew odnictw a w UE oraz G-8 u d a się nadaE w tym kierunku odpow iednie im pulsy (s. 1, tłum . - E.C.).
A naliza opiera się n a rozległej bazie źródłow ej2 i obszernej literatu rze p rzedm iotu, zwłaszcza niem ieckiej3 i częściowo polskiej4. Problem aty ka pow yższa znalazła rów nież częściowo odzw ierciedlenie w najnow szych pracach autora5, stanow iąc zarazem elem ent realizacji szerszego projektu badawczego n a tem at bezpieczeństw a energetycznego6.
2.1. Kształtowanie polityki bezpieczeństwa
energetycznego Niemiec
Bezpieczeństwo energetyczne w N iem czech w chodzi w skład szeroko pojm ow anej polityki energetycznej. O becnie, w pierwszej dekadzie XXI w., w jej kształtow aniu i realizacji uczestniczą zarów no koła gospodarcze
2 Zob. obszerne materiały, raporty i statystyki: Energie, w w w .bundesregierung.de oraz Energie politik i M onitoring-B ericht des BM W I (Bundesm inisterium für W irtschaft u n d Techonolgie -F e deralne M inisterstw o G ospodarki i Technologii) zu r Versorgungssicherheit bei Erdgas, www.bmwi. de.BM W i/N avigation/Energie /energistatistiken,d... Z u r Sicherheitspolitik D eutschlands u n d zu r Z u kunft d er Bundeswehr, W eissbuch_2006_m B _sig.text-O nline Ausgabe, Globus Infografiken, 2001 2007, Zukünftige Energieversorgung d er Bundesrepublik D eutschland, www.file://energie.-Versor- gung.htm , Erdoel u n d Erdgas in d er Bundesrepublik D eutschland, 38211042_120pdf. D as Integrierte Energie-und K lim aprogram m d er B undesregierung, hintergrund_m eseberg.pdf, oraz szereg m ateria łów prasow ych czołowych dzienników i periodyków ogólnoniem ieckich w trybie online.
3 Por. z ważniejszych i nowszych syntez niemieckich: F. Umbach, Globale Energiesicherheit. Strate
gische Herausforderungen fü r europäische und deutsche Aussenpolitik, M ünchen 2003, Nachhaltige En ergiepolitik fü r den Standort Deutschland. Anforderungen an die zukünftige. Hrsg. Bundesverband der
D eutschen Industrie, Berlin 2005 oraz E. Haeckel, Energie-und Rostffpolitik, [w:] S. Schmidt u.a (Hrsg),
Handbuch zu r deutschen Aussenpolitik, Berlin 2007, s. 639-649, oraz szereg ekspertyz rządu federalnego
z obszerną bibliografią, z których najważniejsze i najnowsze to: Analyse u n d Bewertung der Versorgungs sicherheit in der Erdgasversorgung. Untersuchung im Auftrag des Bundesm inisterium s für W irtschaft u n d Technologie Endbericht. Hrsg. Institut für Energetik u n d Umwelt, Hochschule für Technik, W irt schaft u n d Kultur, Leipzig, Juni 2007, cyt. dalej jako H T W K Leipzig, oraz Energieszenarien für den Ener giegipfel 2007 Für das Bundesm inisterium für W irtschaft u n d Technologie.Endbericht, Energiewirtschaft liches Institut an der Universität zu Köln, Basel/Köln (Prognos) 2007, cyt. dalej jako Energieszenarien.
4 Por. w kontekście europejskim : A. Podolski, G az narodowy czy europejski? Polityczne i historycz
ne uwarunkowania percepcji wybranych w yzw ań dla bezpieczeństwa energetycznego RP, [w:] „R aporty
i Analizy”, n r 2, C e n tru m Stosunków M iędzynarodow ych, W arszawa 2007; M. Piechocki, Polsko-nie-
miecko-rosyjskie kontrowersje wokół GazocMgu Północnego, [w:] Polacy i Niem cy w X X I wieku. Nowe ob licza partnerstw a?, red. B. Koszel, Poznań 2007, s. 138-148 oraz R. Rosicki, Polska, Rosja i Niem cy a bez pieczeństwo energetyczne (aspekty polityczne), [w:] ibidem, s. 149-163.
5 Zob. E. Cziomer, Polityka zagraniczna Niemiec. M iędzy zmianJft i k o n tyn u a cji ze szczególnym
uwzględnieniem polityki transatlantyckiej i europejskiej, W arszawa 2005, idem, Nowa rola m iędzynaro dowa Niemiec, „Krakowskie Studia M iędzynarodow e” 2006, n r 4 (111), idem, Niem cy wobec wyzwań międzynarodowego bezpieczeństwa energetycznego na pocdfttku X X I wieku, [w:] Społeczne, gospodarcze, i polityczne relacje we współczesnych stosunkach m iędzynarodowych, red. B. Bednarczyk, M. Lasoń, K ra
ków 2007, s. 101-116.
6 Zob. „Wyzwania i problem y m iędzynarodow ego bezpieczeństw a energetycznego”. Projekt badaw czy KSW, p o d kierunkiem E. Cziom era, Kraków 2006-2008.
i czynniki polityczne, jak też rozbudow ana sieć instytucji oraz ośrodków naukow o-badaw czych. Z danych Fundacji Eberta z 2000 r. wynikało, że szeroko pojm ow aną polityką energetyczną w N iem czech zajm ow ało się: 25 Związków i Stowarzyszeń Pracodawców, 82 w ielkich koncernów i p rz ed siębiorstw energetycznych, 90 przedsiębiorstw zaopatrzenia energetycznego, 7 federalnych przedsiębiorstw usług energetycznych, 8 giełd energetycz nych, 3 agencje energetyczne, 8 specjalistycznych instytutów i towarzystw naukow ych oraz 23 wyspecjalizowane placów ki uniw ersyteckie oraz w yż sze szkoły zawodowe, jak rów nież kilka m inisterstw , zwłaszcza G ospodarki i Technologii, Spraw Zagranicznych, Finansów i Polityki Rozwojowej, rz ą du federalnego oraz frakcje głów nych partii politycznych reprezentow a nych w Bundestagu.
Kształtowanie i koordynacja polityki energetycznej dawnej RFN, a n a stępnie zjednoczonych N iem iec, należały zawsze do kom petencji federacji, a zwłaszcza rząd u federalnego. Po utw orzeniu w 1998 r. rząd u socjaldem o- kratyczno-zielonego (SPD/Sojusz 90/Zieloni - S90/Z) stały się one d om e ną U rzędu K anclerskiego oraz oczkiem w głowie sam ego kanclerza G erh ar da Schroedera (1998-2005)7. R ozbudow ane ustaw odaw stw o energetyczne jest d o m eną obu izb parlam entarnych: B undestagu i B undesratu. Zajm ują się one głów nie ratyfikacją ustaw energetycznych n a podstaw ie projektów przygotow anych przez poszczególne rządy koalicyjne, w noszonych przez ich frakcje p arlam entarne w Bundestagu. Są one dodatkow o konsultow a ne z kołam i gospodarczym i, w tym w ypadku z przedstaw icielam i koncer nów energetycznych8.
Pierw szy okres rządów SPD/S 90/Z (1999-2000) charakteryzow ał się znacznym napięciem w jego relacjach z koncernam i produkującym i en er gię atom ową. Po przeforsow aniu w 2000 r. w B undestagu ustaw y o rezyg nacji w N iem czech z produkcji energii atom owej w ciągu 20 lat rząd SPD/ S 90/Z pow rócił do bardziej intensyw nych konsultacji z k oncernam i en er getycznym i, preferując w yraźnie kontakty branżow e, w tym z p ro d u c en ta m i biopaliw. Sytuacja uległa zm ianie p o utw orzeniu w 2005 r. rz ąd u koali
7 Por jego w spomnienia: G. Schroeder, Entscheidungen. M ein Leben in der Politik, H am burg 2006, zwłaszcza rozdział IX Russland, der Global Player, s. 449-482. Schroeder jeszcze przed objęciem funk cji kanclerza federalnego jako prem ier rządu krajowego Dolnej Saksonii znany był z bliskich kontak tów z szefami największych koncernów niemieckich, w tym także energetycznych. Dlatego uzyskał w mediach przydom ek „szefa bosów” (C hef der Bosse) . Dzięki zbliżeniu z prezydentem Rosji W. P utinem od 2000 r. Schroeder został w 2005 r. po ustąpieniu z urzędu kanclerza federalnego powołany przez kon cern rosyjski Gazprom n a szefa Rady Nadzorczej Gazociągu Północnego, zabiegając o utworzenie w Niemczech i innych krajach Europy Zachodniej rozbudowanego prorosyjskiego lobby energetycznego.
cji C D U /C SU /SPD n a czele z A ngelą Merkel. Była o na w praw dzie w okresie rządów C D U /C SU /FD P n a czele z kanclerzem H elm utem Kohlem , długo letnim m in istrem ds. ochrony środow iska naturalnego (1994-1998), ale n a stępnie zarów no jako przyw ódczyni opozycji C D U /C SU (1999-2005), jak też kanclerz federalny rząd u - W ielkiej Koalicji C D U/CSU /SPD, zwłaszcza po w yborach 2005 r., opow iadała się za u trzy m an iem energii nuklearnej jako istotnej k o m ponenty polityki energetycznej Niem iec. W rozm ow ach i porozum ien iu koalicyjnym z SPD z jesieni 2005 r. C D U /C SU i M erkel m u siały jed n ak zaakceptow ać utrzym anie decyzji rząd u SPD/S 90/Z z 2000 r. 0 stopniowej rezygnacji z produkcji energii atom owej w RFN.
W m om encie pojawienia się trudności oraz przejściowych napięć w d o stawach gazu ziem nego z Rosji do krajów UE, w tym także Niemiec, kanclerz Merkel wyszła w latach 2006-2007 z inicjatywą organizowania w Urzędzie Kanclerskim starannie przygotowanych konsultacji n a tem at zaopatrzenia 1 bezpieczeństwa energetycznego Niemiec. Spotkania odbywały się z regu ły dwa razy do roku (4 kw ietnia i 9 października 2006 r. oraz 3 lipca i 9 wrześ nia 2007 r.) i były określane jako tzw. szczyty energetyczne (Energie-Gipfel). W 2008 r. planuje się ich kontynuację.W dniu 18 czerwca 2008 r. n a posie dzeniu rządu federalnego w Urzędzie Kanclerskim w naw iązaniu do ustaleń i w yników powyższych szczytów przyjęto ostateczną wersję Zintegrowanego Program u Energetyczno-Klimatycznego Niem iec do 2020 r. w raz z pięcio m a szczegółowymi rozporządzeniam i. U legną one tylko nieznacznej m ody fikacji po przyjęciu nowych ustaleń w ram ach Rady Europejskiej z 12 g ru d nia 2008 r. w odniesieniu do Pakietu K lim atycznego UE do 2020 r. Poza kanclerz M erkel i jej najbliższym otoczeniem w szczytach tych uczestniczy li dodatkow o szefowie lub przedstawiciele 4 kluczowych resortów - gospo darki i technologii, ochrony środowiska naturalnego i bezpieczeństwa re aktorów, kształcenia oraz spraw zagranicznych, jak rów nież przedstawiciele wszystkich głównych niem ieckich koncernów i instytucji, związanych bez pośrednio i pośrednio z produkcją, im portem , jak też m agazynowaniem i dystrybucją energii. Ważne zadanie m iały także środowiska naukowe, któ re przygotowały obszerne ekspertyzy specjalistyczne, włączając się przy tym aktywnie w wypracowanie założeń długofalowej strategii i taktyki polityki energetycznej dla Niem iec do 2020 r.
Syntetyczną ocenę w yników szczytów energetycznych m o ż n a u jąć n a stępująco:
• Przygotow anie w ciągu 2006 r. przez trzy grupy robocze szczytu (1. M ię dzynarodow e aspekty polityki energetycznej, 2. N arodow e aspekty p o lityki energetycznej, 3. B adania i efektywność) - Całościow ą N arodow ą
Koncepcję P olityczno-Energetyczną (nationaler energiepolitisches G e sam tkonzept). Stawiał on sobie następujące cele: 1) ograniczenie im p o rtu energetycznego, 2) dążenie do obniżenia cen surow ców energetycznych oraz stopniow ego ich zastępow ania biopaliw am i, 3) sprostanie w zrastają cym w yzw aniom w zakresie ochrony środow iska naturalnego). D o roku 2012 n a budow ę now ych elektrow ni i sieci paliw ow o-energetycznych przeznaczono 30 m ld euro (o10 m ld więcej niż przew idyw ano wcześniej), na rozbudow ę b ranży energii odnaw ialnej zam ierza się przeznaczyć 33 -4 0 m ld euro, a n a b ad an ia w zakresie rozw oju energetyki 2 m ld eu ro9 .
• N ajw ażniejszy do tej p o ry szczyt energetyczny od b y ł się 3 lip ca 2007 r. - bezpośrednio po zakończeniu przew odnictw a N iem iec w Radzie E u ropejskiej oraz G-8 w H eillieg en d am m w pierw szej p ołow ie 2007 r., doprow adzając, w rezultacie w spom inanych wyżej obrad trzech grup roboczych, do w ypracow ania zasadniczych założeń - P odstaw z in te grow anego p ro g ra m u en ergety czno-klim atyczneg o N iem iec do 2020 r. (G ru n d la g e n fu e r das in te g rie rte E n e rg ie -u n d K lim ap ro g ra m m ). P o d stawy zintegrow anego p rogram u były bardziej precyzyjne od całościow ej koncepcji z 2006 r., zakładający bow iem szczegółową realizację trzech długofalow ych celów energetyczno-politycznych przy przestrzeganiu następujących zasad i wymogów: 1) bezpieczeństw a za o p a trz e n ia e n e r getycznego, 2) g o sp o d arn o śc i o ra z 3) o ch ro n y środow iska n a tu ra ln e g o N iem iec10. Zarów no szczegóły rozw iązania, jak też in stru m en ty i m ech a
nizm y w drażania powyższych celów przedstaw ione zostaną w końcowej części rozdziału.
Niezwykle istotne w w spółkształtow aniu polityki energetycznej Niem iec są główne koncerny energetyczne, ściśle powiązane z politycznym i kręgami decyzyjnymi n a szczeblu federalnym oraz krajowym. Syntetycznie ich rolę i funkcje w powyższym zakresie m ożna wyspecyfikować następująco:
• w noszenie szczegółowych projektów rozw iązań aktów ustawodawczych, a zwłaszcza wykonawczych poprzez bezpośrednie kontakty z U rzędem Kanclerskim oraz adm inistracją i ekspertam i resortów energetycznych, • szukanie w sparcia politycznego dla realizowanych transakcji z p artn e ra
m i zagranicznym i (np. w trakcie negocjacji n ad kontraktem z G azprom em przy przygotow aniu projekty Gazociągu Północnego w latach 2003-2005),
9 Por. Energiegipfel: Die Ergebnisse im Überblick, www.dw.world.de/popup_printcontent/0,,1953429,00... oraz D er Prozess der Energiegipfels und seine Teilnehmer, bmu.de/erneubare_energien/aktuell/doc. print/3787.ph.
10 Zob. Startschuss f ü r Energie und Klimaschutzkonzept, REGIERUNGonline-ww w.bundesregie- rung.denn_C onrent/D E/A rticel/2007/0.
• zabieganie o n adanie swoim projektom inw estycyjnym rangi europejskiej oraz szukanie poparcia u Komisji Europejskiej w Brukseli, rów nież przy zabieganiu o kredyty ze strony EBOR,
• składanie do re so rtu gospodarki w niosków o udzielenie gw arancji H er m esa n a eksport urządzeń i dóbr inwestycyjnych za granicę11.
Należy zarazem pam iętać, iż rząd federalny w tok u rozw iązyw ania złożonych problem ów polityki energetycznej jest niejako skazany n a ści słą w spółpracę z grupam i koncernów , zajm ujących się zarów no p ro d u k cją, h andlem , jak i dystrybucją energii. Największe koncerny energetyczne Niem iec, takie ja k RWE, R uhrgas E.ON, Vttenfall Europe, BASEF, EnB W 12 oraz zw iązane z nim i spółki i filie dysponują nie tylko stosow nym kapi tałem , ale m ają ogrom ny wpływ zarów no n a kształtow anie się w N iem czech cen rynkow ych energii, jak też w yrafinow ane m eto dy oddziaływ ania na politykę, adm inistrację federalna i krajow ą oraz m edia. Ich działalność hobbystyczna jest intensyw na i obejm uje m iędzy innym i:
• pow oływ anie znanych polityków (byłych m inistrów , sekretarzy stan u rz ą du federalnego i rządów krajow ych, deputow anych B undestagu i L and ta gów itp.) n a dobrze płatne funkcje doradców lub członków w zarządach lub rad ach nadzorczych,
• pozyskiwanie n a p o dobnie płatne stanow iska w swoich spółkach tere n o w ych b urm istrzów i radnych,
• dotow anie budżetów kom unalnych,
• sponsorow anie czołowych partii politycznych,
• tw orzenie sprzyjającego klim atu w m ediach lokalnych i o zasięgu ogól- noniem ieckim 13.
Powyższe dane dow odzą, że koncerny energetyczne, działając w ścisłym pow iązaniu i kooperacji z rządem federalnym , wyw ierają istotny w pływ tak na program ow anie, jak i n a realizację polityki energetycznej Niem iec.
B adania naukow e n ad polityką energetyczną N iem iec m ają charakter interdyscyplinarny, poniew aż uczestniczą w n ich zarów no przedstawiciele nauk przyrodniczych, ekonom icznych, technicznych, jak też społecznych,
11 Zob. M acht der Konzerne, w w w ://anstageslicht.w ordpress.com /2007/09/10/m acht-und-energie- konzerne/.
12 K oncerny energetyczne E.0N( +6,15), RW E(+1,60)), VATTENFALL(1,35),EnBW(1,32) oraz związane z nim i spółki kontrolują całkowicie dystrybucję prądu w Niem czech, uzyskując w 2006 r. znaczne nadwyżki finansowe, zwiększając swoje wpływy (podane w m ld euro w nawiasach) w stosun ku do 2002 r. Dzięki dobrej kondycji finansowej angażują się m ocno w inwestycje energetyczne za g ra nicą. Ich szefowie uczestniczyli we w szystkich szczytach energetycznych w latach 2 0 06-2007- zob. Die
Gewinne der Energiekonzerne, w w w .spiergel.de/wirtschaft/0,1518,492055,00.htm l.
w tym zwłaszcza politycznych o profilu m iędzynarodow ym . Polityka ener getyczna jest rozpatryw ana tak w aspekcie teoretycznym , jak i praktycz nym , zm ierzając do rzetelnego określenia aktualnych i przyszłych potrzeb energetycznych dla zrów now ażonego rozw oju społeczno-gospodarczego N iem iec w XXI w. B adania powyższe są realizow ane przez wyspecjalizow a ne instytuty naukow e, fundacje i tow arzystw a naukow e oraz zespoły in ter dyscyplinarne w głównych ośrodkach uniw ersyteckich. W iele opracow ań 0 charakterze studyjnym i ekspertyz zlecają zarów no reso rty rząd u fede ralnego i rządów krajow ych, jak też koncerny poszczególnych b ra n ż go spodarczych. O pierają się one n a analizie bogatych m ateriałów źródłow ych 1 po dają szereg ciekawych ocen stanu aktualnego oraz w niosków w o d n ie sieniu do przyszłości polityki energetycznej różnych zakresów i dziedzin społeczno-gospodarczych i ekologicznych N iem iec 14.
Polityczno-strategicznym i b adan iam i n a bezpieczeństw em energetycz nym N iem iec w szerokich uw arunkow aniach i aspektach globalnych oraz europejskich zajm uje się szereg instytutów, jak też innych placów ek n a u k o wo-badawczych. Zaangażow ani w nich są eksperci różnych specjalności z zakresu: nau k społecznych, politycznych, ekonom icznych, w schodnich, bad ań pokoju oraz polityki rozwojowej oraz in n y ch 15.
W szesnastu placów kach (w ym ienionych w przypisie 15) oraz w wielu innych ośrodkach akadem ickich, instytutach i zespołach n aukow o-badaw czych pow staje szereg ciekawych analiz i ekspertyz naukow ych, które koncentrują się n a globalnych, regionalnych, europejskich, w tym rów nież niem ieckich, aspektach bezpieczeństw a energetycznego. Jest ono ro z p atry wane w szerokim kontekście podaży i p opytu n a energię z p u n k tu w idzenia dostępu do jej źródeł oraz tru d n o ści ich pozyskiwania. Bezpieczeństwo e n
14 Por. Nachhaltige Energiepolitik fü r den Standort Deutschland. Anforderungen an die zukünftige . Hrsg. Bundesverband d er D eutschen Industrie, Berlin 2005.
15 Zob. adresy internetow e- Forschungsinstitute-Links D eutschland, www .hsfk.de/index. php?id=38.
D o najbardziej znanych ośrodków i zespołów badawczych w tym zakresie należą m iędzy innymi: Deutsches Institut für W irtschaftsforschung (Niem iecki Instytut Badań G ospodarczych - D IW ), D eu tsche Gesellschaft für Auswaertige Politik (Niem ieckie Towarzystwo Polityki Zagranicznej - DGAP), Deutsches Institut für Internationale Politik u n d Sicherheit-Stiftung W issenschaft u n d Politik (N iem ie cki Instytut Polityki i Bezpieczeństwa M iędzynarodow ego-Fundacji N auka i Polityka - SWP), Institut für Europäische Politik (Instytut Polityki Europejskiej - IEP) w Berlinie, C e n tru m für angew andte P o litikforschung (C en tru m Stosowanych N auk Społecznych - CAP) oraz O steuropa-Institut (Instytut Eu ropy W schodniej - OEI) w M onachium , Hessische Stiftung für Frieden u n d Konfliktforschung (H e ska Fundacja Badań Pokoju i Konfliktów - HSKF) we Frakfurcie n ad M enem , Institut für Frieden u n d Entw icklung (Instytut Pokój i Rozwój - FFR ) w D uisburgu oraz fundacje zbliżone do CD U - K onrad A denauer Stiftung (Fundacja im. K onrada A denauera) w Sainkt A ugustin i Berlinie oraz SPD - Frie drich E bert Stiftung (Fundacja im Friedricha E berta - FES) z siedzibami w Bonn i Berlinie.
