A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O E C O N O M IC A 28, 1983
III. PRODUKCJA SUROWA ŻYWNOŚCI W ROLNICTWIE W STREFIE ŻYWICIELSKIEJ
A ndrzej N iepsuj*
PRODUKCJA ROŚLINNA
1. W STĘP
Istnienie dużego ośrodka m iejskiego w yw iera znaczny wpływ na strukturę społeczno-gospodarczą teirenów go otaczających. Dotyczy to także sfery rolnictwa, pow iązanego z organizmem miejskim głównie przez rynek żywnościowy. Chłonne rynki konsum pcyjne miast w pły-wają przez mechanizmy rynkow e na strukturę produkcji rolniczej w kierunku uipraw tych roślin, które w najw iększym stopniu party cy -pują w żyw ieniu ludności.
Strefy oddziaływ ania m iasta na rolnictw o terenów sąsiednich kształ-tują się różnorodnie w przestrzeni. Różny jest także stopień natężenia tycih wpływów.
O bszary zaspokajające potrzeby żywnościowe ludności m iejskiej dzielą się na:
a) podm iejskie strefy żywicielskie, których zadaniem jest produkcja artykułów żywnościowych nie znoszących długiego transportu;
b) obszary żywieiełskie, bardziej rozległe, dostarczające produkty trw alsze z dalszych odległości (1).
Przedmiotem rozważań jest obszar żywicielski łódzkiego woj. m iej-skiego, wyznaczony teoretycznie na podstawie analizy ciążeń społecz-nych i gospodarczych1. Zajmuje on powierzchnię 2381,3 tys. ha, w skład której wchodzą teren y rolnicze kilkudziesięciu m iast w raz z ich strefa-mi podstrefa-miejskistrefa-mi oraz rolnicze obszary w iejskie w chodzące w granice ośmiu jednostek wojewódzkich. Znaczne zróżnicowanie środowiska przyrodniczego oraz uw arunkow ań społecznych i gospodarczych
spo-* M gr, ~st. a s y s te n t w Z ak ład zie G o sp o d ark i P rz e strz e n n e j, In s ty tu t P o lity k i R eg io n aln ej UŁ.
1 P ro b lem aty k * d elim itacji o b szaru o m aw ia szczegółow o w sw oim a rty k u le J. B ernacka-B aranow a.
w odowało w ykształcenie się w ielu typów gospodarki rolnej jak rów -nież powiązań rynkow ych z aglom eracją łódzką.
Celem opracow ania jest zaprezentow anie i ocena przestrzeni rolni-czej omawianego obszaru pod kątem produkcji roślin m ających n a j-większe znaczenie w żyw ieniu ludności, na tle potrzeb konsum pcyj-nych w 1976 r. i w perspektyw ie 1990 r. Dokonano tego w oparciu o analizę struktury użytkow ania ziemi, rejonizacji zasiewów i produk-tywności podstaw ow ych g rup roślin alim entacyjnych, tj. żbóż, ziem nia-ków, warzyw, owoców i buraków cukrowych, ^ e względu na szczup-łość informacji statystycznych pominięto w analizie rośliny strączko-we i oleiste.
2. U ŻYTKOW AN IE TERENÓ W ROLNICZYCH
O m aw iany obszar cechuje w yraźna dominacja funkcji rolniczej. Przejawia się to m. in. w wysokim odsetku użytków rolnych w ogól-nej powierzchni w ynoszącym 72,6% (średnia krajow a 61,2%). W częś-ciach woj. płockiego i skierniewickiego, w chodzących do obszaru ży- wicielskiego, odsetek użytków rolnych przekracza naw et 80% po-wierzchni ogólnej.
Uprawa roślin konsum pcyjnych związana jest bezpośrednio z area-łem gruntów ornych. Ta forma użytków zajmuje w strefie duży obszar 1436,4 tys. ha, co stanowi 60,4% powierzchni ogólnej i 83,2% użytków rolnych. Tak wysoki stopień rolniczego w ykorzystania ziemi znajduje swoje uzasadnienie w sprzyjających na ogół w arunkach ekologicznych, długiej tradycji rolnictwa polowego jak również w istnieniu na tym obszarze lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie w ielkich zespołów m iejskich Łodzi, W arszaw y i Śląska. Istnienie tych rynków konsum p-cyjnych stym uluje rozwój określonych działów w ysokotow arow ej pro-dukcji rolnej z przeznaczeniem na te rynki, np. ziemniaki z południo-w ej części strefy na Śląsk, południo-w arzypołudnio-w a i opołudnio-w oce z części północnej do Łodzi i W arszaw y.
W strefie żywicielskiej, podobnie jak w całym kraju, zaznacza się pow olny ubytek terenów upraw nych. W latach 1965— 1976 n a obszarze ośmiu w ojewództw środkow ej Polski2 ubyło 43,3 tys. ha gruntów o r-nych. W stosunku do roku w yjściow ego wskaźnik zmian w ynosił 98,1, przy analogicznym w skaźniku dla kraju 97,2, co oznacza, że tempo tego
* O b sz a r s tre fy ż y w ic ie lsk ie j o b e jm u je całe w o jew ó d ztw a: m ie jsk ie łódzkie, p io tk o w stk ie, sie ra d z tk ie o raz części w o jew ó d ztw : tk a listk ie g o , tk o n iń stk ie g o , p ło ctk ieg o , stk ie r-n ie w ic k ie g o i w ło cław sk ieg o . Je ż e li w a rto ś ć liczbow a lub zja w isk o o d r-n o si się do części w o jew ó d ztw a, p rzy jeg o n azw ie u ż y to z n ak u „ + " .
W y sz c z e g ó ln ie n ie P o w ierz-ch n ia o g ó ln a (w ty s. ha) O b sz a r (w ty s. ha) razem u ż y tk i ro ln e g ru n ty o rn e s a d y łąk i p a stw isk a la s y p o z o sta łe g ru n ty P o lsk a 31 267,7 1 951,0 14 763,9 274,4 2 555,9 1 557,4 8 631,1 3 485,4 S trefa ż y w ic ie lsk a 2 381,3 1 727,7 1 436,4 27,2 169,3 94,8 432,6 221,0 w ty m w oj. k a lisk ie 0 226,5 161,3 134,4 2.7 16,6 7,6 43,7 21,5 k o n iń s k ie 3 393,1 298,6 240,0 3,9 34,6 20,1 55,2 39,3 m ie js k ie łó d zk ie 152,0 103,7 86,6 2,9 9,3 4,9 21,8 26,5 p io trk o w sk ie 626,1 403,7 333,9 ł,6 42,4 223 170,0 52,4 p ło c k ie 0 200,7 165,7 144,6 2,4 13,6 5,1 17,6 17,4 sie ra d z k ie 487,0 355,4 287,2 5,0 39,1 24,1 9 3 3 38,0 s k ie rn ie w ic k ie 0 171,3 138,8 120,0 3,4 8,9 6,5 19,7 12,8 w ło c ła w sk ie 0 124,6 100,5 89,7 2.3 4 3 3.7 11,0 13,1 P o zo stała część P olski 28 886,4 17 423,2 13 326,5 247,2 2 386,6 1 462,6 8 198,7 3 264,4
U dział s tre fy ż y w ic ie lsk ie j w c a ło ś c i
k r a j u (w •/•) 7,6 9.0 9,7 9,9 6,6 6,1 5,0 5,3
g — c z ę ś ć w o j e w ó d z t w a n a l e ż ą c a d o s t r e f y ż y w i c i e l s k i e j .
2 r ó d 1 o : O bliczenia w łasn e na p o d staw ie : R o czn ik s ta ty s ty c z n y 1976, W arsz a w a 1977; R ocznik
s ta ty s ty c z n y w o je w ó d z tw GUS, W arsstaw a 1977! m a te ria ły s ta ty sty c z n e w o jew ó d zk ich urzędów sta tys-
ty czn y ch . P ro d u k c ja ro ś li n n a
niekorzystnego dla rolnictw a procesu jest na omawianym obszarze nie-co w olniejsze niż w innycih rejonach kraju. N ajw iększe ubytki terenów upraw nych zanotow ano w woj. piotrkow skim (wskaźnik 96,5), co nie-w ątplinie-w ie znie-wiązane jest z roznie-wojem innie-w estycji bełchatonie-w skiej oraz w woj. miejskim łódzkim (96,7), gdzie nadal w ystępują procesy przej-mowania gruntów rolniczych pod nowe inw estycje przem ysłowe i m iej-skie.
W poszczególnych częściach strefy w ystępują znaczne dysproporcje w udziale gruntów om y ah w powierzchni ogólnej, co jest wynikiem zróżnicow anych w arunków glebowych, lesistości oraz stopnia zurbani-zowania. N ajw iększy udział gruntów ornych w ystępuje w woj. włoc- ław skim +, płockim+, skierniew ickim +.
Specyficzną część gruntów ornych stanow ią miejskie teren y upraw -ne, których łączna powierzchnia wynosi ok. 50 tiys. ha. Tereny te cechuje w ysoka intensywność produkcji ukierunkow ana głównie na upraw ę warzyw, kwiatów i ziemniaków.
Na pozostałym obszarze najpopularniejszą upraw ą są zboża, zajmu-jące pow ierzchnię 785,2 tys. ha, tj. 55% terenów przeznaczonych pod zasiewy. W latach 1965— 1975 w ystąpił spadek zasiewów zbóż, zazna-czony najw yraźniej w woj. piotrkowskim i skierniew ickim + . Jedynym rejonem, gdzie nastąpił wzrost powierzchni upraw zbożowych, głównie pszenicy i jęczmienia, jest woj. p łockie+ .
Zdecydowana większość upraw zbożowych (95,9% powierzchni za-siewów) koncentruje się w sektorze gospodarki nie uspołecznionej.
W rozmieszczeniu przestrzennym upraw y zbóż w yróżnia się rejon Grabowa n/Prosną i M ikstatu (woj. kaliskie), środkow ej części woj. sieradzkiego i w schodniej części woj. piotrkowskiego, gdzie zboża stanowią ponad 60% powierzchni pod zasiewami. W północnej części stre -fy, posiadającej zdecydowanie korzystniejsze w arunki glebowe, upra-wia się znacznie mniej zbóż (z w yjątkiem pszenicy), które nie są w sta-nie konkurow ać z roślinami intensyfikującym i, główsta-nie okopowymi i przemysłowymi. W bezpośrednim sąsiedztwie miast zboża w ypierane są przez ziemniaki i rośliny ogrodnicze.
Najpospolitszym zbożem strefy żyw icielskiej jest żyto, zajmujące blisko 1/3 powierzchni zasiewów. W ystępujące tu natężenie upraw y jest niemal dw ukrotnie wyższe niż przeciętnie w kraju. D ysproporcje te nadal się pogłębiają w w yniku istniejących -trendów zmniejszania się powierzchni upraw zbóż w skali kraju w znacznie szybszym tempie niż w obrębie strefy żywicielskiej.
Zyto jest upraw ą tolerancyjną dającą dobre plony naw et na słab-szych glebach, co w ynika z łatwości przysw ajania składników pokar-mowych z gleby, większej odporności na w ym arzanie i choroby. Z tych
Z asiew y (w ty s. ha) p o d za - zb o ża p rz e m y sło w e W y sz c z e g ó ln ie n ie siew am i o g ó łem (w ty s. ha) ziem - w ty m ogółem
razem p rz e n ic a ż y to jęcz m ień ow ies n ia k i razem b u r a
k i c u -k ro w e rz e p a k w a rz y w a P o lsk a 14 654,0 7 768,6 7 091,1 1 832,2 2 934,1 1 210,0 1 114,8 2 466,0 1 130,2 55,0 397,6 252,6 S tre fa ż y w ic ie lsk a 1 424,8 785,2 758,4 111,9 458,9 95,5 92,1 307,0 83,8 52,1 25,5 25,3 w ty m w o j. k a lisk ie " 132,9 75,6 74,5 11,4 47,1 5,2 10,8 25,9 7 8 6,0 1.5 2,8 k o n iń s k ie 0 233,4 131,1 125,3 17,4 79,4 16,7 11,8 52,3 18,3 11,1 5,0 3,5 m ie js k ie łó d zk ie 87,3 44,8 43,3 3,7 30,6 3,2 5,8 18,3 1,7 1,1 0,5 3,2 p io trk o w sk ie 331,2 187,6 181,6 17,4 122,2 15,6 26,4 82,2 2,5 0,4 1,2 4,5 p ło c k ie 0 143,1 71,8 69,5 18,8 26,8 18,0 5,9 20,4 21,6 15,3 5,6 4,1 sie ra d z k ie 287,5 161,4 156,0 22,0 97,6 18,3 18,1 69,9 12,8 8,2 3.8 4,1 s k ie rn ie w ic k ie 0 117,8 66,5 68,6 9,1 34,9 10,6 11,0 24,3 3,8 2,2 1,1 1,9 w ło c ła w sk ie 0 91,6 46,4 42,6 12,1 20,3 7,9 2,3 14,1 15,2 7,8 6,8 1,2 U d ział s tre fy ż y w i-c ie lsk ie j w i-cało śi-ci k r a j u (w •/») 9,7 10,1 10,7 6,1 15,6 7,9 8,3 12,4 7,4 9,4 6.4 10,0
a — część w o jew ó d ztw a n ale żą c a d o s tre fy ż y w icielsk ie j.
Ź r ó d ł o : O bliczenia w łasn e na p o d staw ie : R o czn ik s ta ty s ty c z n y 1976; R o czn ik s ta ty s ty c z n y w o je
też względów jest ono tak popularne w środkow ej i południowej części strefy na glebach bielicowych, w ytw orzonych na glinach i piaskach.
Przeciętne plony żyta w Polsce wynoszą 23,6 q/ha, a w strefie ży- w icielskiej w ahają się od 20,3 q (woj. piotrkowskie) do 26,2 q (woj. płockie+).
Drugim cennym zbożem upraw ianym w strefie jesit pszenica, zajmu-jąca powierzchnię 111,9 tys. ha, tj. 7,9% areału pod zasiewami. N atęże-nie zasiewów jest matęże-niejsze niż przeciętatęże-nie w kraju (12,5%), choć w la-tach 1965— 1976 nastąpiły w tym okresie korzystne zmiany (przybyło 74,8 tys. ha), głów nie w w oj. płockim*, konińskim *, w łocławskim +. Świadczy to zatem o korzystnych zmianach w racjonalnym w ykorzys-taniu lokalnych w arunków środow iskow ych. W północnej części strefy żyw icielskiej udział pszenicy w zasiewach ogółem w ynosi ok. 15%, natom iast w woj. miejskim łódzkim i piotrkowskim zaledw ie od 4 do 5%.
Plony pszenicy w województwach środkow ej Polski w ynosiły prze-ciętnie 29,5 q/ha, tj. niewiele m niej niż średnio w kraju (31,4 q/ha). N ajw yższe plony w obrębie strefy uzyskuje się w woj. włocławskim* (34,1 q) i płockim+ (32,2 q), natom iast najniższe w woj. piotrkowskim (24,9 q).
Jęczm ień i ow ies są zbożami o mniejszym znaczeniu konsum pcyj-nym. Jęczm ień znajduje co praw da zastosow anie w przem yśle spożyw-czym (produkcja piwa, kasz), to jednak w ykorzystyw any jest głównie w celach pastewnych. Podobne przeznaczenie posiada także owies. Obie upraw y zajm ują łącznie ok. 15% powierzchni zasiewów strefy, co jest w skaźnikiem nieznacznie niższym od odsetka krajow ego (18%).
Drugą podstaw ow ą grupę upraw polowych stanow ią rośliny intensy-fikujące, w skład których zaliczamy okopowe, przem ysłowe i ogrodni-cze. Do gatunków posiadających najw iększe znaczenie konsum pcyjne należą ziemniaki, buraki cukrow e oraz w arzyw a gruntow e.
Ziemniaki zajm ują pow ierzchnię 307,0 tys. ha, stanow iąc ponad 20% powierzchni zasiewów. Ze w zględu na znaczną tolerancję glebową i wodną oraz zwiększoną w stosunku do innych roślin pracochłonność upraw y ziemniaki są jedną z najpopularniejszych upraw na obszarze strefy. Ponadto specyficzne położenie między największymi w k raju zespołami osadniczymi stanowi w ażny aspekt ekonom iczny tego kie-runku produkcji. N ajw ięcej ziemniaków upraw ia się w woj. miejskim łódzkim, piotrkowskim i sieradzkim, a więc na terenach gorszych kom-pleksów glebowych. W rejonach posiadających lepsze gleby zaznacza się ubytek upraw ziemniaczanych na rzecz innych roślin. N ajsilniej
W y sz c z e g ó ln ie n ie Zboża Ziem - B u rak i W a rz y - ■ O w o ce ra z e m p sz e n ic a ży to ję c z m ie ń o w ies n ia k i c u k ro w e w a P o lsk a 18 979 5 745 6922 3 617 2 695 49 951 15 107 3 783,1 1 864,8 S tre fa ż y w ic ie lsk ą 1 849 348 -1 008 273 220 5 798 1 446 384 151 U d ział s tre fy ż y w ic ie ls k ie j w k r a ju (w •/•) w ty m w o j. 9,7 6.1 15,6 7,5 8,2 11,6 9,6 10,2 8,1 k a lis k ie 0 187 36 118 16 17 546 160 37 18 k o n iń s k ie 0 317 53 183 51 30 1 017 319 55 26 m ie js k ie łó d zk ie 110 12 73 10 15 329 30 48 16 p io trk o w s k ie 385 43 249 39 54 1 472 6 70 31 p ło c k ie 0 230 80 61 51 34 383 382 61 14 s ie ra d z k ie 332 56 192 46 38 1 300 235 65 31 skierniew ickie® 168 27 83 32 36 480 61 31 19 w ło c ła w sk ie 0 120 41 49 24 6 271 253 17 6
o — c z ę ś ć w o jew ó d ztw a n a le żą c a do stre fy ż y w icielsk ie j.
Ź r ó d ł o : O b liczenia w ła sn e na p o d sta w ie : R o c zn ik s ta ty s ty c z n y 1976; R o czn ik s ta ty s ty c z n y w o je -' w órfztw ...; m a te ria ły s ta ty sty c z n e w o jew ó d zk ich urzęd ó w s ta ty sty c z n y c h .
p roces ten zaznaczył się w woj. włocławskim*, gdzie w ostatnim dzie-sięcioleciu ubyło ok. 40 tys. ha przeznaczanych dawniej pod ziemniaki. U zyskiwane plony ziemniaków nie są wysokie i w ynoszą 190 q/ha, lj. o 13 q mniej niż przeciętnie w kraju. Rejonem najw yższych plonów (220—230 q/ha) są gminy leżące między Piotrkowem Kuj. i Łęczycą.
Z grupy roślin przem ysłow ych najw iększy areał (52,1 tys. ha) zaj-m ują buraki cukrowe. W ciągu ostatnich kilkunastu lat uw idacznia się rozwój tej upraw y (wskaźnik przyrostu powierzchni upraw y w latadh 1965— 1976 = 127,9), przy czym najw iększy przyrost notuje się w woj. płockim +. Blisko 85% areału upraw znajduje się w sektorze gospodarki nie uspołecznionej. Przestrzenne rozmieszczenie pokryw a się w ogól-nym zarysie z w ystępow aniem pszenicy. N ajw ięcej buraków cukro-w ych upracukro-w ia się na pograniczu cukro-woj. konińskiego, cukro-włocłacukro-wskiego i płockiego, gdzie zajm ują one ponad 10% powierzchni zasiewów.
Buraki są rośliną w ym agającą dobrych w arunków środowiskowych, jak również w ysokiego naw ożenia i szczególnej pielęgnacji. Ze wzglę-du na zróżnicowanie tych czynników w obrębie strefy żyw icielskiej w ystępują znaczne dysproporcje w plonowaniu, w ahające się od 138 (woj. piotrkowskie) do 325 q (woj. włocławskie"). Średnie plony w stre-fie wynoszą 260 q i są nieco niższe od średniej krajow ej (272 q).
W arzywa zajm ują 25,5 tys. ha, tj. 1,8% ogółu powierzchni upraw -nej. Stanowią one dział produkcji roślinnej o najwyższej dynam ice roz-woju. Ciągle w zrastające potrzeby konsum pcyjne spowodowały ponad 8-krotny wzrost powierzchni upraw w o kresie pow ojennego trzydzie-stolecia. N ajw iększe natężenie upraw y w arzyw notuje się w woj. miejskim łódzkim (3,7% pow ierzchni zasiewów) oraz w woj. płockim* (2,9%). W pozostałych jednostkach adm inistracyjnych wskaźniki te oscy-lują od 1,3 do 1,7%. Ze względu na bliskość rynków zbytu oraz małą odporność na transport upraw a w arzyw cieszy się popularnością na terenach rolniczych miast. Udział w powierzchni zasiewów w iększych miast strefy żyw icielskiej kształtuje się następująco: Piotrków Tryb. — 24,0%, Zgierz — 18,9%, Łódź — 16,0%, Zduńska W o la — 15,0%, Kalisz — 12,6%, Tomaszów Maz. — 10,4%, Pabianice, Kutno — 9,0%. W o brę-bie strefy znajduje się 10% pow ierzchni krajow ego areału upraw w arzywnych.
W globalnej masie produkow anych warzyw coraz większego zna-czenia nabierają upraw y pod sztucznymi osłonami, bardziej w ydajne i w mniejszym stopniu uzależnione od niekorzystnych w arunków a t-m osferycznych. Problem ten został omówiony szerzej w innym artykule.
3. PROD UKTYW NOŚĆ U PRA W ROŚLINNYCH
Produkcja roślinna strefy żfywicielskiej stanowi ok. 10% globalnej produkcji kraju. Jest to zatem w skaźnik zbliżony do procentow ego udziału w krajow ym areale użytków rolnych i nieznacznie w yższy od odsetka ludności (8,6%).
O m aw iany obszar produkuje 1849 tys. t zbóż®, co stanow i 9,7% krajow ych zbiorów. W przekroju poszczególnych gatunków udział ten wynosił: pszenica — 6,1%, żyto — 14,6%, jęczm ień — 7,5%, ow ies — 8,2%. Liczby te zatem potw ierdzają dominację żyta w upraw ie zbóż w tym obszarze.
W skaźnik produktyw ności, o kreślający w ielkość produkcji uzyski-w anej ze 100 ha gruntóuzyski-w omtych, osiągnął uzyski-w przypadku 4 zbóż uzyski-w iel-kość 128,7 t, co jest w artością zbliżoną do średniej krajow ej. W śród w ojew ództw najlepsze efekity uzyskiw ały: płockie+ (191,1), iskiemiewic- kie+ (140 t), kaliskie+ (139,1 tt). W skaźniki produktyw ności nie w y k a-zują zatem ścisłych związków przestrzemniych z rozmieszczeniem zasiewów.
Zbiory ziemniaków w ynosiły 5798 tys. t, tj. 11,6% produkcji krajo-wej. Ze 100 ha gruntów ornych uzyskiw ano przeciętnie 403,6 t, a więc znacznie w ięcej niż przeciętnie w k raju (338,3 t).
Produkcja ziemniaków jest drugą obok żyta specjalizacją rolniczą obszaru środkow ej Polski. W poszczególnych częściach obszaru żywi- cielskiego produktyw ność jest zróżnicow ana i w aha się od 264,9 (woj. płockie*) do 452,6 t (woj. sieradzkie).
Podobne zróżnicow anie cechuje produkcję b u rak a cukrow ego (1446 tys. t), w czym dom inuje północna część strefy ze zbiorami prze-kraczającym i 260 q ze 100 ha gruntów ornych, zaś najniższe efekty pro-dukcyjne w ystępują w woj. miejskim • łódzkim (34,6 t) i piotrkowskim (1,8 t). D ysproporcje te w ynikają przede wszystkim z uw arunkow ań środow iskow ych (gleby) oraz ekonom icznych (upraw a w ielkoskalow a związana z istnieniem przem ysłu cukrowniczego, np. na Kujawach).
W obrębie strefy żyw icielskiej w ystępuje w ysoka produktyw ność upraw y w arzyw . O bszar ten dostarcza 10,2% krajow ej produkcji glo-balnej w arzyw .
N ieco gorzej przedstaw iają się te relacje w produkcji owoców. Mi-mo że w obszarze strefy znajduje się 10% pow ierzchni sadow niczej kraju, udział w globalnych zbiorach kształtuje się na poziomie 8,2%.
» W ielk o ść zb io ró w p o szczeg ó ln y ch ro ś lin w o b rę b ie stre fy o k reślo n o szacu n k o w o . P ro d u k c ję p o ch o d zącą z frag m en tó w w o jew ó d ztw w ch o d zący ch do s tre fy o k re ślo n o w o p a rc iu o u d ział w w o jew ó d zk im a re a le zasiew ó w d a n e j u p raw y .
N ajw yższą produktyw ność owoców posiadają w ojew ództw a: miejskie łódzkie i skierniew ickie.
T a b e l a 4
P ro d u k c ja ro ś lin n a stre fy ż y w ic ie lsk ie j ŁAM w jed n . zbożow ych (g o sp o d ark a c a łk o w ita , 1976 r.) O b szar P ro d u k c ja g lo b a ln a w y b ra n y c h ziem iopłodów P ro d u k c ja n a 1 h a UR w ty m jed n .
zbożow ych w*/* w Jedn. zbożow ych
P o lsk a 364 459,2 100,0 24,7 S trefa ży w ic ie lsk ą 37 705,8 10,3 26,3 w ty m w oj. k a lis k ie 0 3 752,5 1,0 27,9 k o n iń s k ie 0 6 682,7 1.0 27,8 m ie jsk ie łódzkie 2 127,4 0,6 24,6 p io trk o w sk ie 7 758,5 2.1 23,2 p ło c k ie 0 4 357,9 1,2 30,1 sie ra d z k ie 7 331,7 1 2,0 25,2 s k ie rn ie w ic k ie 0 3 142,2 0,0 26,2 w ło c ła w sk ie 0 2 556,9 0,7 28,5
o — c i ę i t w o jew ó d ztw a n ależąca do stre fy żyw icielsk iej,
2 r ó d ł o : O b l i c z e n i a w ł a s n e n a po d staw ie: R o c z n i k B t a t y t t y c m y 1»79, R o c t n l k s fa ty łly e in y wo/e- w ó d x t w . . . i m a te ria ły sta ty sty c z n e w ojew ódzkich u r z ę d ó w staty sty czn y ch .
W celu globalnego ujęcia produkcji płodów roślinnych oraz pro-duktyw ności w przekroju terytorialnym dokonano obliczenia uzyski-w anych zbioróuzyski-w na jednostki zbożouzyski-we. Z zestauzyski-w ienia tego uzyski-w ynika, że globalna produkcja płodów pochodzenia roślinnego stanow i niewiele ponad 10% zbioru krajow ego (tab. 4). Je st to zatem udziai zbliżony do odsetka terenów upraw nych leżących w obrębie strefy w stosunku do areału użytków rolnych kraju (9,7%). Produktyw ność rolnicza je st n a -tom iast nieznacznie w yższa od przeciętnej w kraju (o 1,6 jedn. zbożo-wych). N ajw yższym i wskaźnikam i produktyw ności w yróżnia się pół-nocna część analizow anego obszaru (powyżej 27 jedn. zbożowych ze 300 ha gruntów ornych), najniższymi zaś woj. piotrkow skie (23,2) i m iejskie łódzkie (24,6).
O bszar strefy żyw icielskiej w ykazuje także korzystne relacje w pro -dukcji roślinnej w przeliczeniu na 1 mieszkańca, co szczególnie uw i-dacznia się w upraw ie zbóż i ziemniaków. W śród jednostek adm inistra-cyjnych najw yższe wskaźniki produkcji osiąga woj. płockie+, przekra-czające przeciętne wskaźniki krajow e kilkakrotnie: zboża — 4,5 razy,
ziemniaki — 3,5, buraki cukrow e — 4, w arzyw a — 3. K orzystne w skaź-niki produkcji na 1 m ieszkańca posiadają także inne części strefy ży-w icielskiej np. ży-w produkcji zbóż (ży-włocłaży-wskie* i skiernieży-w ickie*), ziem-niaków (sieradzkie, w łocław skie+, skierniewickie*), buraków cukrow ych
(włocławskie4-), w arzyw (skierniew ickie+ i włocławskie*), owoców (skierniewickie* i konińskie*).
W tej sytuacji istnieją przesłanki do pełnego zaspokojenia potrzeb żywnościowych aglom eracji łódzkiej i terenów ją otaczających. W ys-tępujące procesy koncentracji poszczególnych upraw i zw iązany z tym w zrost stopnia tow arow ości umożliwiają dalszy rozwój produkcji z przeznaczeniem nadw yżek do innych rejonów.
4. PROG N O ZA R O Z W O JU U PRA W I PRO D UK CJI ROŚLIN N EJ
Celem zaprezentow anych ustaleń prognostycznych jest przybliżone określenie możliwości produkcyjnych obszaru w kontekście stale w zra-stających potrzeb żywnościowych. W analizie oparto się na istn ieją-cych uw arunkow aniach rolnictw a jak rów nież (tam gdzie było to moż-liwe) na istniejących trendach przemian. Zmiany adm inistracyjne spo-w odospo-w ały pespo-w ne trudności spo-w uzyskaniu inform acji o trendach prze-mian w zakresie cech społeczno-własnościowych, organizacyjno-tech-nicznych, jak i produkcyjnych, co w w ielu przypadkach czyni prognozę w ysoce szacunkową. Jest to szczególnie istotne dla om awianego ob-szaru, którego granice obejm ują fragm enty wielu jednostek w ojew ódz-kich. Toteż w przypadku prognoz dla części w ojew ództw szacunki opar-to na proporcjach udziału tych fragm entów w sopar-tosunku do wielkości województw, przyjm ując założenie, że w szelkie czynniki rozw oju ro l-nictw a oddziałują w obrębie całej jednostki w ojew ódzkiej jednakow o. Podstawowym m ateriałem w yjściowym biyło Studium planu
perspek-tyw icznego m akroregionu środkow ego [2, 3], którego założenia
rozsze-rzono także na woj. kaliskie i konińskie.
Jednym z podstaw ow ych elem entów w pływ ających na -produkcję roślinną jest areał gruntów przeznaczonych do użytkow ania rolniczego. W oparciu o istniejące trendy należy zakładać ciągły ubytek pow ierz-chni upraw ow ej, co związane jest z dalszym rozwojem inw estycji prze-m ysłow ych (Bełchatów) oraz terenów prze-m iejskich, głównie prze-m ieszkanio-w ych (np. Łódź). Przy praieszkanio-w idłoieszkanio-w ym kontroloieszkanio-w anym przebiegu nie jest to proces niebezpieczny, ale staw iający jednocześnie zwiększone w ym a-gania przed rolnictwem, giównie w kierunku jego intensyfikacji i w zro-stu produktyw ności.
T a b e l a 5
Prognoza u ż y tk o w a n ia ziem i w ro k u 1990
O bszar Razem G ru n ty orn e Sady Łąki i paistw iska
(w ty s. ha) S trefa ż y w icie lsk ą w tym w oj. 1 673,1 1 400,0 31,1 242,0 k a lis k ie 0 157,9 132,0 2,9 23,0 k o n iń s k ie 0 289,2 233,0 4,2 52,0 m ie js k ie łó d zk ie 97,1 82,0 3,1 12,0 p io trk o w sk ie 388,8 326,0 4,8 58,0 p ło ck ie0 161,5 139,0 3.5 19,0 sie ra d z k ie 345,5 282,0 5,5 58,0 s k ie rn ie w ic k ie 0 135,2 118,0 4,2 13,0 w ło c ła w sk ie 0 97,9 88,0 2,9 7,0 a — c z ę i ć w o j e w ó d z t w a n a l e ż ą c a d o s t r e f y ż y w i c i e l s k i e j
Ź r ó d ł o : O b l i c z e n i a w ł a s n e n a p o d s t a w i e : Rocznik s ta ty s ty c z n y 1976t Rocznik s ta ty sty c zn y w o -jew ó d ztw ... i m a t e r i a ł y s t a t y s t y c z n e w o j e w ó d z k i c h u r z ę d ó w s t a t y s t y c z n y c h o r a z S tudium planu p e rsp e k -ty w iczn e g o — m akroregion śro d ko w y. Podstaw ow e e le m e n -ty ro zw o ju . K om isja Planowania p rzy Radzie M in istró w , W a r t z a w a 1978.
Na podstaw ie przew idyw anych zmian .powierzchni zasiewów (tab. 6) oraz plonowania dokonano szacunku produkcji roślinnej w p ersp ek ty
-wie 1990 r. (tab. 7). Przyjm ując w ielkości produkcji z 1976 r. za 100 przew iduje się przy ro st określony następującym i w skaźnikam i : 4 zboża i ziemniaki — 150, buraki cukrow e — 190, w arzyw a — 180, owoce — — 137.
Przy założeniu utrzym ania się dotychczasow ego przyrostu natu raln e-go oraz imigracji z innych obszarów i(główniie w ,rejon Bełchatowa i Łodzii) liczba m ieszkańców strefy będzie w ynosić przypuszczalnie 3,5 min, przy obecnej liczbie 3,1 min. Daje to przyrost ludności określony w skaźni-kiem 113, a więc m niejszy niż zakładany wskaźnik przyrostu żywności pochodzenia roślinnego.
Stw arza to zatem korzystne perspektyw y ustalenia praw idłow ych r e -lacji między sferą produkcji i konsum pcji, a tym samym pełnego zas-pokojenia potrzeb żyw nościow ych n a produkty roślinne na omawianym obszarze.
C z te ry zboża
O b sz a r P sz e n ic a Ż yto Ję c z m ie ń O w ies Z iem n iak i
B uraki c u k ro w e W a rz y w a O w oce* 1976 1990 1976 1990 1976 1990 1976 1990 1976 1990 1976 1990 1976 1990 1976 1990 1990 S tre fa ż y w ic ie lsk a 758 723 112 180 459 272 85 156 92 115 307 316 52 69 25,3 27,0 33,0 w ty m w o j. k a lisk ie 0 74 73 11 21 47 33 5 9 11 11 26 23 6 7 2,8 3,1 4,3 k o n iń s k ie 0 125 120 17 35 79 45 17 25 12 15 52 47 11 13 3.5 3,8 3,9 m ie js k ie łó d zk ie 43 39 4 6 31 21 3 5 6 7 18 22 I 2 3,2 3.2 3,5 p io trk o w sk ie 182 164 17 22 122 75 16 31 26 36 82 94 0.4 2 4,5 4.5 5,5 p ło c k ie 0 69 73 19 30 27 13 18 25 6 5 20 19 15 21 4,1 4,6 2 6 s ie ra d z k ie 156 153 22 33 98 59 18 34 18 27 70 78 8 17 4.1 4.1 6 5 s k ie rn ie w ic k ie 0 66 61 9 14 35 16 U 19 11 12 24 24 2 3 1,9 2,2 4,1 w ło c ła w s k ie 0 43 40 12 19 20 11 8 8 2 2 14 8 8 9 U 1.5 2.5
• — c ią i i województwa należąca do strefy żywicielskiej.
b — b r a k d a n y c h o p o w i e r z c h n i u j ę t e j p o d u p r a w ę o w o c ó w m i ę k k i c h w 1976 r .
2 r ó d ł o : O bliczenia w ła sn e na p o d sta w ie : R o czn ik sta ty sty c z n y 7976; R o czn ik sta ty sty c z n y w oje-wództw...; materiały statystyczne wojewódzkich urzędów statystycznych oraz Stu d iu m planu peripek- ty wicznego...
T a b e l a 7
P lo n y i z b io ry p ło d ó w ro ln y c h w ro k u 1990
O b szar
C z te ry zboża Z iem niaki B uraki c u k ro w e W a rz y -wa (w ty s. t) O w o ce (w ty s. t) p lo n y w q zb io ry w tys. t p lo n y w q zb io ry w ty s. t plo n y w q zbiory w ty s. t
S tre fa ży w icie lsk ą 39 2 781 300 8 730 390 2 765 688 206
w ty m w oj. k a lis k ie 0 38 277 300 690 400 280 75 30 k o n iń s k ie 0 38 456 300 1 410 400 520 95 27 m ie js k ie łó d zk ie 35 137 230 500 340 70 80 15 p io trk o w sk ie 36 600 240 2 300 390 55 110 45 p ło c k ie 0 45 300 310 590 410 860 112 20 sie ra d z k ie 58 581 290 2 290 410 490 110 25 sk ie rn ie w ic k ie 0 37 220 290 700 390 120 68 25 w ło c ła w sk ie 0 45 180 310 250 410 370 38 19
a — część w ojew ództw a n ależąca do stre fy ż y w icielsk iej.
2 r ó d ł o : O bliczenia w łasn e na p o d staw ie dan y ch w y jścio w y ch tab. 5 i 6.
LITERATURA
[1] F a l k o w s k i J., S tru k tu ra p rzestrzen n a ro ln ictw a — m iasta i s tr e ly p o d m ie js k ie j T o ru n ia , „S tudia S o cietatis S c ie n tia ru m T o ru n e n sis" 1977, t. 9, n r 1.
[2] M a te ria ły do stu d iu m planu p e r s p e k ty w ic z n e g o m a kro reg io n u śr o d ko w eg o , K om i-sja P lanow ania p r z y R adzie M in istró w , W a rs z a w a 1976— 1977.
[3] S tudium planu p e r s p e k ty w ic z n e g o — m a kro reg io n ś r o d k o w y . P o d sta w o w e e le m e n -ty ro zw o ju . K o m isja P lanow ania p r z y R adzie M in istró w , W a rsz a w a 1978.
A n d r z e j N ie p su j YEGETABLE PROD UCTION
A b ig u rb a n c e n tre , as a n a b so rp tiv e co n su m er m a rk e t of foodstuffs, e x e rts a n in flu en ce o n th e pro file of th e a g ric u ltu ra l p ro d u ctio n in n e ig h b o u rin g a re a s th ro u g h m a rk e t m echanism s. T h e th e o re tic a lly d e lim ita te d a re a of th e food zone in the u rb a n a d m in is tra tiv e p ro v in c e of Łódź o ccu p ie s 2,381.3 th o u s a n d h e c ta re , a n d encom pas- ses e ig h t a d m in is tra tiv e u n its (provinces). T his a re a is c h a ra c te riz e d w ith a d istin ct p red o m in an ce of th e a g ric u ltu ra l fu n ctio n , w hich is reflected , am ong o th e rs, in a high
p e rc e n ta g e sh a re of a ra b ie la n d in th e o v e ra ll a re a c o n sid e ra b ly e x c e e d in g th e n a tio n a l a v e ra g e figures. T h e b ig g e st p a rt of a ie a s u n d e r cro p is u tiliz e d for g rain s (55 p.c.), in clu d ln g m ain ly ry e, w h ich is c u ltlv a te d alm ost tw ice as m uch inten- siv e ly th a n th e n a tio n a l a v e ra g e . P ro d u ctio n of g ra in s p re d o m in a te s in th e c e n tra l p a rt of S ieradz p ro v in c e a n d in th e e a s te rn p a rt of P io trk ó w p ro v in ce. A m ong the rem ain in g crops, p o ta to e s, su g a r b eets, a n d field c u ltu re s a re of th e b ig g est co n su m er im p o rtan ce. P ro d u ctio n of food of v e g e ta b le o rig in in th is zone acco u n ts fo r ca. 10 p er c e n t of th e o v e ra ll n a tio n a l p ro d u ctio n . In p a rtic u la r k in d s of c ro p s th is sh a re am o u n ts to: g ra in — 9.7 p er cen t, p o ta to e s — 11.6 p er cen t, v e g e ta b le s — 10.2 p e r cen t, fru it — 8.2 p e r cent. T he n o rth e rn a re a s of th e food zone b o a st th e h ig h est a g ric u ltu ra l p ro d u c tlv ity a n d th o se b e lo n g in g to P io trk ó w p ro v in c e — th e low est.
O n th e basis of th e a v a ila b le p la n n in g re p o rts a n d p re v a ilin g tren d s of c h a n g e s in th e la n d c u ltiv a tio n stru c tu re , th e a u th o r p erfo rm ed a ro u g h e stim a tio n of p ro d u -ctio n size (T able 7), w hich re v e a le d fa v o u ra b le p ro sp e c ts of fuli sa tisfa c tio n of fao d d em an d in Łódź a g g lo m e ra tio n in th e field of p ro d u cts of v e g e ta b le origin.
