A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA SOCIOLOGIC A 4, 1982
K u r t Ducke *
KOLEKTYW PRACY W SPO ŁECZEŃSTW IE SOCJALISTYCZNYM **
Na etapie dalszego um acniania rozw iniętego społeczeństw a socjali-stycznego do najistotniejszych zadań partii klasy robotniczej należy kształtow anie osobowości socjalistycznej. Czynnikam i, które w tym względzie posiadają szczególne znaczenie, są przede w szystkim k o lekty-w y pracolekty-w nicze lekty-w przem yśle, rolnictlekty-w ie i innych działach gospodarki narodow ej *.
W śród innych typów grup (np.: zespoły uczące się, spędzające wspól-nie w olny czas czy kółka zainteresow ań) k o lektyw y pracow nicze
posia-* Dr ekonomii, Zakład Socjologii Uniwersytetu im Martina Luthera w Halle - -Wittenberg.
** Tłumaczenia dokonał T. Pruba.
1 W literturze socjologicznej pojęcie „grupa społeczna” i jej m iejsce w syste-mie stosunków społecznych interpretowane są rozmaicie. Charakterystyczne dla burżuazyjnej socjologii jest pominięcie lub niedostateczne uwzględnienie uwarun-kowania klasowego grupy, jej rozwoju i stosunków wewnątrzgrupowych. Socjolo-gia m arksistowsko-leninowska kładzie nacisk w łaśnie na ten aspekt. Tak więc
Słownik socjologii marksistowsko-leninowskie j (Berlin 1977, s. 228) definiuje grupę
jako „względnie trwałe zrzeszenie ludzi, którzy zjednoczeni są przez wspólne cele, interesy, przez różnorodne stosunki materialne i ideowe jak również przez wspólne działanie w celu osiągnięcia tych celów i interesów ”. Grupy społeczne są po-średnimi członami między społeczeństwem , klasą a jednostką. Są one jednostka-mi struktury społecznej, istniejącym i w każdym ustroju i mającyjednostka-mi w pływ na m yślenie oraz zachowanie ludzi wyznaczając wzorce, wartości, normy współżycia. Kolektyw oznacza historycznie nowy stopień stosunków społecznych między ludź-mi, charakterystyczny dla społeczeństwa socjalistycznego. Mówimy o kolektywie, mając na myśli grupę społeczną na wyższym poziomie rozwoju społecznego. Ko-lektyw jest historycznie określonym typem grupy społecznej w społeczeństwie socjalistycznym . Kolektyw rozwija się na bazię socjalistycznych stosunków pro-dukcji i charakteryzuje się zasadniczą zgodnością interesów jednostkowych i spo- bcznych. Należy przy tym oczywiście uwzględnić zróżnicowany stopień dojrzałości stosunków społecznych w kolektywach. Proces przetwarzania celów społecznych w kolektyw ie i indywidualne działanie charakteryzuje się określonymi sprzecz- noji iami. Socjalistyczne stosunki w sam ych kolektywach nie są rozwinięte w tym samym stopniu i na tym samym poziomie.
d ają znaczenie nadrzędne. Są one bowiem społeczną form ą organizacji pracow ników w m iejscu pracy. To w łaśnie w zespole pracow niczym do-konuje się decydujący proces rozw ojow y pracow nika. W zespole n a jb a rdziej widocznym s ta je się zerw anie z kapitalistycznym i stosunkam i w y -zysku. T utaj pracow nicy odczuw ają w yraźnie uw olnienie się od widma konkurencji i strach u przed niepew nością egzystencji. W zespołach, w so -cjalistycznej wspólnocie pracy, k sz ta łtu je się poczucie więzi i radości ze w spólnej, tw órczej pracy. We w spólnym działaniu i w spólnej realizacji zadań planow ych pow staje więź m iędzy interesam i osobistymi i społecz-nym i. Pracow nicy uczestniczą w kierow aniu i planow aniu wszelkich procesów społecznych, odczuw ając ciężar w spólnej odpowiedzialności za całokształt pracy przedsiębiorstw a i interesów społeczeństwa. W zespo-łach pracow niczych znajdują ich członkowie w spólną płaszczyznę i p a rt-nerów do d yskusji nad zagadnieniam i politycznym i, gospodarczym i i k u l-tu ralnym i. Tam też k sz ta łl-tu ją i um acniają się nowe w artości i norm y zachow ania, przezw yciężane są sta re w zory m yślenia i postępow ania 2.
Dzięki aktyw ności zespołów pracow niczych jednostka odczuwa szcze-gólnie dobitnie sw ą przynależność do k lasy robotniczej w zględnie do społeczeństw a socjalistycznego, „przeżyw a we w spólnym , kolektyw nym działaniu (opartym na podziale pracy) fu nkcje sw ej klasy jako zasadni-czego składnika sił w ytw órczych społeczeństw a socjalistycznego i w łaści-ciela socjalistycznych środków pro d u k cji” 3.
K olektyw y pracow nicze, jako w yraz historycznie określonego typu grup roboczych, odzw ierciedlają zasadnicze stosunki społeczne społeczeń-stw a socjalistycznego — rzecz zrozum iała — w zróżnicow any sposób We w zajem nym oddziaływ aniu: społeczeństw o—klasa—osobowość — ko-lek ty w pracow niczy stanow i istotne ogniwo m iędzy jednostką i społe-czeństw em , a zarazem specyficzną płaszczyznę społecznego determ ino w ania procesu rozw oju osobowości.
Społeczne funkcje kolektyw u pracow niczego w społeczeństw ie socja-listycznym należy ro zpatryw ać w dwóch aspektach:
— Zespoły pracow nicze przekazują sobie rozum ienie celów, wartości, norm i sposobów postępow ania w łaściw ych społeczeństw u socjalistycz-nem u. K lim at w zespole, jak i panujące w nim postaw y i norm y zacho-w ania oddziałują m otyzacho-w ująco i m obilizująco na rozzacho-w ój osobozacho-wości. W kolektyw ach pracow niczych k o n frontuje pracow nik k o nkretne cele,
* W. L a m b e r z , Die wachsende Rolle der sozialistischen Ideologie bei der
weiteren Gestaltung der entw ickelten sozialistischen Gesellschaft. Aktuelle P roble-me des ideologischen K am pfes der SED, Berlin 1972, s. 38.
8 H. J e t z s c h m a n n , Arbeitskollektiv, Arbeitsproduktivität und Persönlich
zadania i wym ogi procesu kształtow ania rozw iniętego społeczeństw a so- cjalistycznego. Zespoły pracow nicze uczestniczą w skutecznej realizacji polityki gospodarczej oraz socjalnej partii i rządu, w rozw ijaniu wyso-kiego poziomu w ydajności pracy i szybwyso-kiego tem pa rozw oju produkcji, w walce o w drażanie postępu naukow o-technicznego. W nich rozw ijają się ponadto — w procesie realizacji fu n k cji produkcyjnych zespołów — w sposób szczególnie intensyw ny stosunki społeczne, któ ry ch treść w arunkow ana jest coraz bardziej św iatopoglądem naukow ym , ideologią so -cjalistyczną i m oralnością klasy robotniczej.
— P racow nicy sami są ak ty w n y m i i św iadom ym i tw órcam i stosun-ków społecznych. Poprzez sw oją aktyw ność uczestniczą oni bezpośrednio w dalszym rozw oju społeczeństw a socjalistycznego, w rozw oju przed -siębiorstw a i w kształtow aniu w arunków życia i pracy.
K olektyw pracow niczy określa aktyw ność pracow ników m ającą na celu term inow e i jakościowe w ykonanie planu, ich aktyw ność w in te n -syfikacji produkcji, w spółdziałanie w ru ch u now atorskim , jak i w róż-norodnych inicjatyw ach socjalistycznego w spółzaw odnictw a. W zespołach rozw ija się uczestnictw o w zarządzaniu i planow aniu procesów pracy oraz w rozw ijaniu naukow ej organizacji pracy. Rosnące wym ogi postępu ekonomicznego i społecznego realizuje się nie poprzez bierne „dopaso-w y„dopaso-w anie się” do stanu istniejącego, lecz poprzez akty„dopaso-w ne „dopaso-w spółkształto-wanie procesów społecznych przez w szystkich członków kolektyw u. W tej ak ty w n ej konfrontacji z w ym aganiam i społecznym i k sz ta łtu ją się, dzięki św iadom em u działaniu członków zespołów, takie postaw y i sposo-by zachow ania, jak dążenie do osiągania lepszych w yników , poczucie odpowiedzialności za całość, poczucie socjalistycznej w spólnoty, w zajem -ne zaufanie i gotowość niesienia pomocy, inicjatyw a i „duch” tw órczy, pęd do kształcenia się, niegodzenie się z brakam i, samozadowoleniem i przedstaw ianiem w szystkiego w nadm iernie b arw nych kolorach.
Stosunki społeczne w zespołach pracow niczych w ynikają zatem za-wsze z realizacji dwóch zasadniczych, ściśle ze sobą pow iązanych zadań: 1) z realizacji specyficznych zadań i funkcji pow ierzonych zespołowi w procesie pracy,
2) z rozw ijania socjalistycznej osobowości św iatopoglądu, przekonań, wiedzy, zdolności i um iejętności, kw alifikacji zawodowych itp.
Rozwój stosunków społecznych w kolektyw ie pracow niczym nie do-konuje się jednakże sam oczynnie. Stopień dojrzałości kolektyw u zależy w istotny sposób od tego, jak dalece n ajbardziej postępow a i świadoma część kolektyw u pod kierow nictw em organizacji p a rty jn e j celowo i pla-nowo k ieru je społecznym rozw ojem zespołu. Podstaw ow a organizacja p a rty jn a p a rtii klasy robotniczej stanow i bowiem trzon kolektyw u, jego
najw ażniejszą, um acniającą i zdolną do zespalania i zachęcającą do dzia-łania silę napędow ą 4.
S tosunki społeczne w kolektyw ach m ają kom pleksow y charakter. Poniżej om ów im y niektóre w ybrane problem y z tego zakresu.
1. Badania socjologiczne przeprow adzone w różnych zakładach NRD przekonują, że u zdecydow anej większości pracow ników w ystępuje
po-trzeba więzi i stosunków typu socjalistycznego w zespołach.
Pogłębione w yw iady z robotnikam i produkcyjnym i, przeprow adzone w różnych przedsiębiorstw ach potw ierdzają, że w śród czynników znaj-dujących, ogólnie rzecz biorąc, dość w ysoką ocenę zespoły pracow nicze zajm ują m iejsce czołowe. Sam opoczucie w pracy uzależnione jest dość silnie od zespołu i kierow nictw a tegoż zespołu pracowniczego. Je st rzeczą ważną, aby w brygadzie panow ał k lim at koleżeński i aby istniało poczucie więzi. A tm osfera w zespole uw ażana jest przez ankietow anych r o -botników produkcyjnych za jedną z w ażniejszych przesłanek dla chęci
i gotowości niesienia pom ocy kolegom.
Na p ytanie o nieodzowne w aru n k i dla uzyskania zadowolenia z p ra -cy odpowiedzi 342 robotników produk-cyjnych kształtow ały się n astę-pująco s:
1) dobre stosunki m iędzy kolegam i w brygadzie 95,9% 2) dobry k o n tak t z przełożonym i 89,9%
W p rzypadku działalności tw órczej, a także i w odniesieniu do ruchu now atorskiego, coraz większą rolę odgryw a sam opoczucie w zespole. Spośród 255 ankietow anych 66,7% now atorów określiło potrzebę kole-żeńskiej w spółpracy jako przesłankę w spółuczestniczenia w t^i form ie d z iałaln o ści8. Badania rekonw alescentów potw ierdzają także, że decy-dującą rolę dla społecznej integracji posiadają zespoły pracy. Spośród 95 ankietow anych rekonw alescentów 76,8% czuje się dobrze w nowym kolektyw ie, a 85,3i% podaje, że ich bezpośredni przełożony jest zawsze gotow y im pomóc 7.
4 Por. A. K l i m ó w , N. T s c h e r n y c h , Leiter und K o llek tiv, „Horizont” 1973, nr 5, dodatek, s. 2.
5 Por. I. H a f t , U. S t a r o s t i k , K. D. S t e i n ä c k e r , Di? Einstellung der Produktionsarbeiter zu Formen und Methoden der P r ä m i e r u n gPraca dyplom ow a. In stytu t S ocjologii, M artin L u th er-U n iv ersitä t H alle-W itten b erg, 1974, s. 62.
8 Por. H. H. G r i m m , Die Motive zu r Teilnahme an der Neuer?rb?wegung. Praca dyplom ow a, In stytu t S ocjologii, M artin L u th er-U n iv ersitä t H alle-W ittenberg, 1977; zał. 3. s. 13.
7 H. E z o l d , G. G e s e r i c h , Die Rehabilitation berufsbedingt Geschädigt :r als sozial-politische und sozial-ökonomische Aufgabenstellung im Hinblick auf die gleichberechtigte Eingliederung in den Arbeitsprozeß, dargestellt am Beispiel des
Stosunki społeczne w zespole są zatem bardzo w ażne dla samopo-czucia pracow ników zarów no w zakładzie pracy, jak i poza nim. Na pozytyw ną ocenę m iejsca pracy isto tn y w pływ m iała jakość stosunków koleżeńskich. Na pytanie: „Co jest zgodne z P a n i/P a n a osobistym odczu-ciem ?” 752 robotników produkcyjnych przem ysłu chemicznego NRD w yraziło sw oją opinię 8:
1) praca jest dobra, jeśli pan u ją dobre stosunki m
iędzyludz-kie i gdy m a się przyjaciół 36%
2) najw ażniejsza spraw a to dobre stosunki z kolegam i, ale
praca m usi być dobrze p łatn a 4 lK1/o
3) najw ażniejszą spraw ą jest zarobek, ale m uszą panować
także dobre stosunki w pracy 161%
4) każda praca jest dobra, jeśli jest tylko dobrze płatn a T% N ajw iększe uznanie znalazł zatem pogląd łączący dobre stosunki ko-leżeńskie z dobrym zarobkiem . N ajm niejsze uznanie znalazła opinia, że dobra praca to wyłącznie ta, k tó ra jest dobrze opłacana.
Dla 771% ankietow anych dobre stosunki koleżeńskie zajm ują naczelne m iejsce w ocenie pracy. Ale także w w ypadku osób, dla k tó ry ch spraw ą podstaw ow ą jest zarobek, stosunki koleżeńskie stanow ią w ażny czynnik dobrego samopoczucia w pracy.
Dobre stosunki koleżeńskie w ykraczają poza m iejsce pracy i nie koń-czą się bynajm niej za bram ą fabryczną. Uw idacznia się to m. in. w określonych form ach życia kolektyw ów w czasie wolnym od pracy. Członkowie zespołu biorą udział w w ydarzeniach osobistych i rodzinnych (urodziny, wesele, rocznice, w yróżnienia, a także w w ypadku tr u d -nych sy tu acji życiowych, np.: choroba, śm ierć członków rodziny). W większości w ypadków do osobistego kręgu przyjaciół należą koledzy z pracy.
Na pytanie an k iety przeprow adzonej wśród robotników przem ysłu chemicznego NRD: „Proszę powiedzieć, czy członkowie P a n i/P a n a zespo-łu pracow niczego należą do P an i/P an a osobistego k ręg u przyjaciół?” uzy-skano w yniki, które zw arto w tab. 1.
O ile w roku 1967 tw ierdząco na powyższe pytanie odpowiedziało 33!%, o tyle w 1977 r. odpowiedzi pozytyw ne uzyskano od 44% ankie-tow anych. Znaczne różnice m iędzy obiem a ankietam i stw ierdzić można szczególnie u m ężczyzn w grupie w iekow ej 26— 40 la t i ponad 40 lat.
' tarnmbetriebes des VEB Mansfeld Kombinat Wilhelm Pieck. Praca dyplomowa,
Instytut Socjologii, Martin Luther-Universität Hałle-W ittenberg, 1974, zał. 2. 8 Wyniki badań socjologicznych Instytutu Socjologii Martin Luther-Universi-tät Halle-W ittenberg przeprowadzonych w różnych zakładach chemicznych okręgu Halle. Dane zebrano w 1977 r.
T a b e l a \ Wyniki ankiety (w %)
1967 r. 1977 r.
Odpowiedzi ogółem mężczyźni kobiety ogółem mężczyźni kobiety
N =731 N =481 N = 250 N = 750 N = 505 N = 243
Tak 33 36 28 44 48 35
N ie 67 64 72 56 52 65
O kazuje się więc, że coraz częściej pow stają przyjaźnie m iędzy bezpo-średnim i kolegam i z p r a c y 9.
Socjologowie bu rżu azy jn i stw ierdzają, że w społeczeństw ie k a p ita li-stycznym dom inuje dążenie do unikania kontaktów m iędzy pracow nika-mi w czasie wolnym od pracy I0. Pozycja społeczna w zakładzie pracy decyduje w znacznym stopniu o tym , kogo zalicza się do kręgu p rzy ja -ciół. W a rty k u le Spojrzenie poza drzw i mieszkania opublikow anym w „Tagesspiegel” z dnia 25 XI 1966 r. przedstaw iono robotnika z a tru d -nionego przy m aszynach przędzalniczych. Człowiek ten czasowo zastę-pował brygadzistę i w ankiecie protestow ał przeciw ko tem u, aby zasze-regow ać go do g rupy przędzarzy. U zasadniał to tym , że uzyskał już praw o w stąpienia do klubu gry w kręgle zrzeszającego brygadzistów . „Jest niem al w ykluczone, żeby być w p ry w atn y ch k o ntaktach z ludźm i należącym i do kręgów stojących w yżej w h ierarchii zawodowej. K on-taktów tow arzyskich z nim i nie u trzy m u je się praw ie w ogóle [...] Na zew nątrz u trz y m u je się dystans [...] N ajlepiej pozostać we w łasnym krę-gu — jest to pogląd w ielu” n .
2. Jakość stosunków społecznych w zespołach pracow niczych uw idacz-nia się przede w szystkim w poziomie rozw oju „kolektyw ności” 12 jako jednym z istotnych znam ion stosunków społecznych w socjalizm ie i jako jednej z podstaw ow ych cech socjalistycznego sposobu życia.
R adziecki socjolog L. К o g a n stw ierdza: „W ew nętrzne interp erso -nalne stosunki określają w sposób zasadniczy »klim at społeczny« grupy.
8 Por. R. S t o l l b e r g , Soziologie-lhrbrief, Arbeitssoziologie, cz. III, Martin Luther-Universität Halle-W ittenberg 1973, s. 8 (por. tamże przypisy 13, s. 40).
10 Por. R. M a y n t z, Die soziale Organisation des Industriebetriebes, Stuttgart 1958, s. 64.
11 Por. G. W e i s e , Hinter dis Wohnungstiir gesehen, „Der Tagesspiegel” 38 XI 1966.
Niem. Kolektivitaet. Mimo pewnej niezręczności sform ułowania zachowujemy tłumaczenie literalne terminu, nie mającego odpowiednika w naszej literaturze socjologicznej (przypis red.).
K lim at ten jest niezadow alający, jeśli b rak jedności pom iędzy członka-mi kolektyw u, a brygada rozczłonkow ana jest na szereg zam kniętych grup, lub gdy nie jest zadowolona ze swego przełożonego. N iezadow a-lający jest także »klim at społeczny« w zespole, gdzie ukryw a się niedo-skonałości i b łęd y ” 13.
Poczucie kolektyw ności w ym aga zatem określonego klim atu w ze-spole, opartego na w łaściw ych sprzężeniach zw rotnych m iędzy osobo-wością i zespołem. K olektyw ność polega z jednej stro n y na w łaściwym podporządkow aniu interesów indyw idualnych w spólnym zadaniom ze-społu, z drugiej zaś stro n y uw zględnia wielość i różnorodność interesów członków kolektyw u. Nie odpowiada praw dzie rozpow szechniany przez propagandę b u rżuazyjną pogląd, że kolektyw izm jest „system em całko-witego bezw yjątkow ego podporządkow ania jednostki [...] w celu zagar-nięcia w ładzy przez grupę w iodącą” i że istnieje sprzeczność nie do prze-zwyciężenia m iędzy zespołem a osobowością 14.
Za tą antykom unistyczną propagandą k ry je się obraz społeczeństwa przesiąkniętego indyw idualizm em ty p u kapitalistycznego i określona po-staw a życiowa w yznająca zasadę: „K ażdy jest sam dla siebie najbliższą osobą”.
K olektyw ność natom iast jest w yrazem historycznie nowego stopnia rozw oju stosunków społecznych. „K olektyw jest w łaściw ą so cjalistycz-nej dem okracji i socjalistycznem u społeczeństw u form ą organizacji, dzięki k tó rej i w któ rej pracow nicy urzeczyw istniają wspólnie, pod dziękierow -nictw em partii klasy robotniczej ich in teresy społeczne oraz rozw ijają szeroko ich w zajem ne więzi, niezbędne dla rozw oju osobowości” iS.
K olektyw ność zaw iera zatem w sobie:
— zgodność interesów osobistych i społecznych w ytw órców ;
— rozw ijanie takich w arunków i stosunków społecznych, które sp rzy -jają pełnem u rozw ojow i fizycznych i duchow ych predyspozycji czło-wieka ie;
— koleżeńską w spółpracę i w zajem ną pomoc, szacunek i wspom aga-nie się w k o ntaktach ze w spółpracow nikam i;
— godną zaufania, rzeczową, krytyczną i o tw a rtą atm osferę, jak i gotowość do usuw ania niedom agań i błędnych postaw ;
13 L. N. К o g a n, Soziale Planung — Arbeit — Bildung — Lebensw eise, Berlin 1971, s. 94.
11 Por. H. S с h о e с к, Kleinses soziologisches Wörterbuch, „H erderbücherei'’ 1947, t. 312, s. 193; L. E r h a r d , Der Flach des Kollektivismus, „Rheinischer Mer-kur” 10 IX 1965. s. 3.
15 J. S с h m о 11 а с к, W. Р i 11 u к a t, Kollektivität — ein Wesenszug sozialisti-scher gesellschaftlicher Beziehungen, „E in h eit” 1976, z. 7, s. 765.
— rosnące w ym agania zespołu co do odpowiedzialności osobistej, i inicjatyw ę jednostki;
— rozw ijanie poczucia więzi z kolektyw em , rozszerzanie i wzboga-canie świadom ości socjalistycznej, jak i poczucia zabezpieczenia so c ja l-nego na przyszłość.
Badania socjologiczne potw ierdzają, że różne aspekty kolektyw ności rozw inęły się w zględnie silnie. Jednocześnie o d najdujem y objaw y sprzeczne z duchem kolektyw ności. Są to m. in. obojętność, egoizm, w strzem ięźliw ość w k ry ty ce i sam okrytyce, m ała gotowość do przejm o-w ania odpoo-wiedzialności osobistej, uchybienia o-w dyscyplinie pracy itp.
Ja k oceniano problem kolektyw ności w zakładzie? P racow nicy pro -duk cy jn i pewnego przedsiębiorstw a kolejowego na pytanie: „Jakie sto-sunki istnieją w P an i/P an a zespole?” dali odpowiedzi, które zaw arto w tab. 2 17.
T a b e l a 2 Ocena kolektywności w przedsiębiorstwie kolejowym
(N = 251, w %)
Typ stosunków
Częstotliwość
ich występowania Brak
odpo-wiedzi Ogółem prze-ważnie mniej silnie w ogóle nie Koleżeńskie 64,1 26,7 9,2 _ 100,0 Rzeczowe i krytyczne 47,0 38,6 12,7 1,7 100,0 Przyjacielskie 45,4 35,5 18,7 0,4 100,0 Wzajemna obojętność Wiele kłótni, niezbyt dobre
10,8 31,5 57,4 0,3 100,0
stosunki 5,2 39,4 55,4 — 100,0
Tylko kontakty związane z pracą 24,7 34,7 37,5 3,1 100,0
M łodzi pracow nicy w ykw alifikow ani (do 25 roku życia) kom binatu chemicznego na pytanie: „Jak P a n /P a n i sądzi, które z poniższych ocen odnieść m ożna do P ani/P ana zespołu (brygady)?” w ypow iadają opinie zaw arte w tab. 3 18.
17 Por. M. H e i с h 1 e r, Einstellung von Leitern und Produktionsarbeitern zu
positiven und negativen Sanktionen im Arbeitsprozeß. Praca dyplomowa, Instytut
Socjologii, Martin Luther-Universität Halle-W ittenberg, zał. 4, s. 4.
18 Por. K. D e 1 1 1 e r, Soziologische Probleme junger Facharbeiter im u nm
ittel-baren Produktionsprozeß unter dem A sp ekt der Herausbildung und Festigung einer Berujsverbundenheit. Praca dyplomowa, Instytut Socjologii, Martin
T a b e l a 3 Ocena kolektyw ności w kombinacie chemicznym (N = 279, w %)
Typ stosunków Częstotliwość ich występowania
przeważają mniej silnie nie dotyczą
Koleżeńskie 58,4 35,1 6,5
Krytyczne i rzeczowe 45,5 43,4 11,1
Tylko kontakty wynikające
bezpo-średnio z miejsca pracy 26,5 29,7 43,8
Dobre stosunki wzajem ne także
poza pracą 36,6 44,8 18,6
S tw ierdzić zatem można, że:
— dom inują stosunki koleżeńskie i są one silnie rozw inięte;
— tylko niew ielka część ankietow anych sądzi, że stosunki w zespole są m niej niż dobre;
— w ystępow anie „stosunków rzeczowych i k ry ty c z n y ch ” potw ierdzi-ła praw ie połowa ankietow anych. Uw idacznia to jednoznacznie, że w ierdzi- łaś-nie tę stro n ę kolektyw ności należy rozw ijać w dalszym ciągu. Tam, gdzie nie popiera się w ystarczająco silnie o tw a rtej i krytyczno-rzeczo- wej atm osfery rodzi się niezadowolenie ze stosunków panujących w ze-spole.
Z oczekiw aniam i pracow ników wobec kolektyw ności łączy się ściśle koleżeńskość i gotowość otw artej k ry tyki. P ozytyw na ocena stosunków w zespole jest zatem silnie uzależniona od poziomu koleżeńskości oraz od w ykrystalizow ania się otw artych, uczciwych, rzeczow ych i k ry ty cz-nych stosunków . W ynika to także z tab. 4 1B.
T a b e l a 4 Porównanie otwartej i krytycznej atmosfery z oceną stosunków istniejących
m iędzy pracownikami (N = 299, w Vo) Istnienie otwartej
i rzeczowej atmosfery
Zakres stosunków z kolegam i ze wszystkimi dobre N =165 z większością dobre N = 110 z kilkoma dobre N = 20 z większością złe N = 2 Tak 77,6 50,0 20,0 50,0 Nie 10,9 26,2 60,0 50,0
Nie potrafię ocenio 11,5 21,8 20,0 •—
P rz y pomocy w spółczynnika udziału 0,43 stw ierdzono jednoznaczny związek m iędzy koleżeńskością a o tw artą, kry ty czn ą atm osferą w zespole
19 Por. R. K r ä m e r , Zum Entwicklungsniveau der sozialen Bezialen
Beziehun-gen in Aroeitskollektiven. Praca dyplomowa, Instytut Socjologii, Martin Luther-
pracow niczym . Większość pracow ników rozum ie kolektyw ność nie jako „poklepyw anie po ram ien iu ” i „niezauw ażanie błędów ”. W tym k o ntek-ście kom petentne są w ypow iedzi robotników produkcyjnych na pytanie: „Jak P a n /P a n i sobie w yobraża dobrego robotnika?” 20, przy czym N = 250.
1) jeśli dobrze w ykonuje sw oją pracę i jest obojętny wobec
uchybień w zakładzie 4,0%
2) jeśli osiąga bardzo dobre w yniki pracy, k ry ty k u je błędy i braki, pom aga je usunąć, ale nie przestrzega zbytnio
dyscypli-ny pracy 3,2%
3) jeśli dobrze p racuje, k ry ty k u je uchybienia i współdziała
w ich usuw aniu 88,4%
4) jeśli dobrze p racuje i nie w yraża sw ych opinii,
niezgod-nych z opinią zespołu lub m istrza 3,6%
5) b ra k własnego zdania 0,8%
W w ielu kolektyw ach natknąć się m ożna na zjaw iska, pozw alające wnioskować, że nie m a tam zadow alającej atm osfery dla rozw oju k ry -tyki i sam okry-tyki, jak i właściwego k lim atu we w zajem nych stosun-kach. W ynika to także z odpowiedzi na pytanie:
„W jaki sposób przeprow adza się najczęściej k ry ty k ę w P an i/P an a brygadzie?” 21, przy czym N = 251.
1) rzeczowo i otw arcie p rzy w szystkich pracow nikach 64,9ю/o
2) rzeczowo, „w cztery oczy” 6,8%
3) nierzeczowo przy w szystkich pracow nikach 5,0% 4) m ów i się poza plecam i w spółpracow ników 22,7% Spośród ankietow anych 71,7% rep re z en tu je pogląd, że k ry ty k u je się rzeczowo; 28,5% respondentów sądzi, że k ry ty k u je się albo niezbyt rzeczowo, albo też mówi się poza plecam i w spółpracow ników . Opinia, że „mówi się poza plecam i kolegów ” w ystępuje częściej w takich zespo-łach, k tó re nie zdobyły jeszcze ty tu łu „K olektyw pracy socjalistycznej”
P rzyczyny niezbyt otw artej i k rytycznej atm osfery są w ielorakiej natu ry . Szukać ich m ożna w tym , że kierow nik zespołu nie dość su -m iennie ustosunkow uje się do propozycji i k ry ty k i ze stro n y członków zespołu, a naw et reag u je na nie w sposób nierzeczowy. W tym przy-padku ch arakterystyczne jest nadm ierne podkreślanie adm inistracyjnego aspektu kierow ania. W skazać należy także na ham ulce n a tu ry subiek-tyw nej, które nie sp rzy jają o tw artej i krytycznej atm osferze. W ynikają
“ Por. W. H a s s , H. S c h m i d t , Analyse der Faktoren, die auf die
soziali-stische Arbeitsdisziplin einwirken. Praca dyplomowa, Martin Luther-Universität
Halle-W ittenberg, 1975, s. 10.
one z błędnego i przestarzałego podejścia do k ry ty k i — zgodnie z a rg u -m enta-m i: „chcę -mieć św ięty spokój’', „ k ry ty k a złości tylko innych kole-gów ”, „ k ry ty k a to wyłącznie spraw a k ierow nika” itp.
3. Na stosunki społeczne w zespole w yw iera isto tn y w pływ pom yślna realizacja fu n k cji w ychow aw czej przez jego kierow nika.
L enin charakteryzow ał istotę socjalistycznego kierow nictw a w sposób następujący: „[...] k ieru je się nie na m ocy u p raw nień z ty tu łu władzy, lecz dzięki uznaniu, energii, większego doświadczenia, większej wielo-stronności poczynań, w iększych uzdolnień” 22. A u to ry tet, jaki socjali-styczny kierow nik posiada dzięki pełnieniu fu n k cji kierow niczej należy uzupełnić a u to ry tete m osobistym , tzn. dzięki osobistem u przykładnem u kierow aniu kolektyw em . W ysokim szacunkiem cieszy się przede w szy-stkim ten przełożony, k tó ry potrafi, w oparciu o centralizm dem okra-tyczny, powiązać zasadę jednoosobowego kierow nictw a z rozw ojem de-m okracji socjalistycznej i szerokide-m angażow aniede-m w szystkich w spółpra-cowników w proces kierow ania i podejm ow ania decyzji, k tó ry w sw ych decyzjach i działaniach k ieru je się zaufaniem do k o lektyw u i w ierzy w jego um iejętności.
L and i M äde w skazują na trz y asp ek ty spraw ow ania funkcji w y-chowawczej przez socjalistycznego przełożonego23:
1. Pom yślna realizacja fu n k cji w ychow aw czej w ynika z przy k ład -nego działania przełożo-nego. Tylko w tedy, gdy przełożony sam pracuje, uczy się i żyje zgodnie z wzorem socjalistycznej osobowości może on pom yślnie w ypełniać fu n k cję w ychow aw czą w zespole.
2. Funkcję w ychow aw czą realizow ać może kierow nik tylko w pow ią-zaniu z tym i zadaniam i, k tó re postaw iono do w ykonania przed danym zespołem. Dla przełożonego codzienna w alka o w ykonanie zadań m usi stać się elem entem procesu rozw ijania socjalistycznej kolektyw ności osobowości.
3. Przełożony w inien łączyć wysokie w ym agania wobec członków ze-społu z dużą dozą szacunku, zaufania i pom ocy koleżeńskiej.
Szczególny w pływ na realizację fu n k cji w ychow aw czej socjalistycz- nego przełożonego m ają poniższe cechy:
—• polityczno-ideow e i zawodowe kw alifikacje przełożonego;
— cechy przyw ódcze (naukow y sty l pracy, zdolność podejm ow ania decyzji, m yślenie perspektyw iczne, planow anie zadań, koncentracja na spraw ach zasadniczych, kontrola itp.);
22 Por. W. I. L e n i n, Werke, t. 6, Berlin 1956, s. 234.
is Por. W. L a n d , W. M ä d e , Persönlichkeitsentwicklung Fördert Leistungsbe-reitschaft, „Die W irtschaft” 1977, nr 20, s. 19.
— cechy zapew niające przyjęcie w łaściwej postaw y (rozw ijanie praw dziw ego zaufania m iędzy przełożonym i w spółpracow nikam i, po-staw a szacunku dla danej jednostki, właściwa ocena i uznanie dla osiąg-nięć członków zespołu, zaangażow anie i postępow anie zgodne z m oral-nością klasow ą itp. — ogólnie zdolność do społecznego w spółdziałania, świadom e i celowe oddziaływ anie na kształow anie stosunków społecz-nych w zespole);
— cechy c h a ra k te ru (szczerość, uczciwość, sum ienność, n ieprzekup-ność, ufieprzekup-ność, poczucie w łasnej w artości, otw artość, zgodność słowa i czynu).
E lem enty te nie działają n a tu ra ln ie w sposób w yizolow any od siebie. W ystępuje m iędzy nim i sprzężenie zw rotne i oddziałują one na siebie szczególnie poprzez w zajem ne uzupełnianie się. W kierow aniu stycznym zespołem zasadnicza jest postaw a polityczno-ideow a socjalstycznego przełożonego. Jej skuteczność byłaby jednak istotnie o g ra n i-czona, gdyby nie znalazła konkretnego w yrazu w odpow iednich posta-w ach i cechach przyposta-w ódczych danego przełożonego. K ieroposta-w nik posta-w inien zatem stale i obiektyw nie kontrolow ać jak realizuje funkcję w ychow aw -czą w zespole i zw racać uw agę na odpowiedni w ybór form w yrażania uznania, pochw ały czy k ry tyki. N iejeden kierow nik nie stosuje też w ła-ściw ych sankcji pozytyw nych. Tym sam ym nie w ykorzystuje on w ielu możliwości wychowawczego oddziaływ ania na sw ych pracow ników .
Ja k ą w artość m a stosow anie pochw ały dla przeżyw ania sukcesów i optym istycznej atm osfery w pracy św iadczą w ypow iedzi (tab. 5) ro b o t-ników produkcyjnych na pytanie: „ Jak re a g u ją koledzy z P an i/P an a brygady na pochw ałę bezpośredniego przełożonego?” 24.
T a b e l a 5 Znaczenie pochwal kierownictwa dla atm osfery w pracy
(N = 251, w "/o) Opinie Zgadzam się w zupeł-ności Zgadzam się czę-ściowo Nie zgadzam się Brak odpo-w iedzi Ogółem
Pochwała zachęca do lepszych
wyników 49,8 46,6 2,8 0,8 100,0
Pochwała zwiększa zadowolenie
z wykonywanej pracy 45,0 46,6 7,2 1,2 100,0
Pochwała oddziałuje pozytywnie na dyscyplinę pracy w
bryga-dzie 37,8 53,8 7,2 1,2 100,0
— Ponad 90i% ankietow anych podaje, że uznanie i pochw ała oddzia-łuje zachęcająco na w yniki i zadowolenie z w ykonyw anej pracy oraz na dyscyplinę.
— Tylko niew ielki procent ankietow anych neguje pozytyw ne od-działyw anie pochwały.
— Uznanie i pochw ala m uszą być n a tu ra ln ie uzasadnione i oddzia-łu ją silniej, jeśli się je w ypow iada w obecności całego zespooddzia-łu.
— Rzeczowa i spraw iedliw a k ry ty k a jest nieodzowna, bo np.: 66,2°/o respondentów uważa k ry ty k ę za skuteczny środek w ychow aw czy, jeśli jest w yrażona przy całej brygadzie, a 55,2% ak cep tu je ją, jeśli przeło-żony czyni to „w cztery oczy”.
W odróżnieniu od oceny i m ierzenia w ykonania zadań planow ych tru d n iej jest znaleźć i zastosować w łaściw e k ry te ria dla oceny społecz-nego rozw oju kolektyw u.
Dojrzałość społeczna danego kolektyw u daje się ocenić wg następ u -jących kryteriów :
— Św iadom e podporządkow anie aktyw ności g ru p y i trak to w an ie jej w kontekście potrzeb ogólnospołecznych oraz ocena jakości realizacji wymogów społecznych przez dany kolektyw .
— Zgodność m iędzy interesam i społecznym i, grupow ym i i osobisty-m i przejaw iająca się w osobisty-m yśleniu i działaniu poszczególnych członków zespołu.
— W ysoki poziom świadomości politycznej członków kolektyw u (w duchu socjalizm u); w spólne, zw arte i celowe działanie dla realizacji zadań pow ierzonych zespołowi.
— O kreślony poziom aktyw ności społecznej członków zespołu jako w yraz dem okracji socjalistycznej; udział w zarządzaniu i planow aniu procesu pracy oraz udział w życiu politycznym i k u ltu raln y m .
— K ształtow anie i um acnianie w artości zgodnych z celami społe-czeństwa socjalistycznego oraz zasadam i m oralności socjalistycznej.
— Istnienie k lim atu zespołowości, w k tó ry m łączą się ze sobą: zau fa-nie, koleżeńskość, pomoc w zajem na, rzeczow krytyczna i o tw a rta atm o-sfera.
— Socjalistyczne stosunki m iędzy przełożonym i i pracow nikam i, przy czym kierow nik m usi przejąć osobistą odpowiedzialność i jednocześnie mieć pełne zaufanie do swego zespołu, a tym sam ym poprzez wysokie w ym agania przyczynić się do rozw oju zespołu.
— W łaściw y stosunek danego kolektyw u do innych zespołów w sen-sie przejm ow ania pozytyw nych doświadczeń i sam okrytycznej oceny w łasnych osiągnięć.
K u rt Ducke
COLLECTIVE WORKING GROUP IN SOCIALIST SOCIETY
The author begins his article with general discussion of the importance and role of collective working groups in the socialist society. There is especially emphasized the thesis that „collectivity” is a historical process of developm ent of groups of em ployees taking place in the socialist society. By means of sociological studies carried out in different enterprises in the GDR the author is trying to define factors determining it and degree of im plementation in practice of collecti-vity features in the analyzed working groups. These studies prove that in the German Democratic Republic there is w ell advanced implem entation of the model character of socialist relations of working people. To prove this statem ent the author quotes among others opinions of workers that good relations between colleagues are indispensable to achieve satisfaction in work and positive appraisal of the place of work. The assessm ent of these relations depends on the degree of friendliness and m atter-of-fact as w ell as critical clim ate in the working group An important role in this process is also played by the socialist superior and the political organization — the core of collectivity.
When summing up the article, the author presents a list of eight criteria being components of social m aturity of the working group.
