FOLIA PHILOSOPHICA. ETHICA AESTHETICA PRACTICA 35, 2020 http://dx.doi.org/10.18778/0208-6107.35.03 Wi le a Ka imie ka-Je k https://orcid.org/0000-0003-1871-7897 Uni e e d ki In Filo ofii, Ka ed a E ki iole a.ka imie ka@ ni.lod . l
J ZYK KRYTYKI ARTYSTYCZNEJ A POJ CIA ESTETYKI
MIECZYS AWA WALLISA
Abstrakt
A k o i con je d ia alno ci Miec a a Walli a jako k ka ki, a no jego tekstom publikowanym w gazetach codziennych, jak i czasopismach kulturalnych lub naukowych. U gl dnione o a recenzje wystaw i blikacji o i con ch ce, ek okolic no cio e, jubileuszowe oraz k kie omnienia. Naj ie ed a iono ech onn ed kacj i interdyscyplinarne zainteresowania filo ofa. Na nie om iono jego teksty z zakresu krytyki artystycznej z podziaem na k ad c jn i no oc e n . Wa n m hi o c n m nk em o n m je aj II ojna ia o a, k ej Walli aci ca j do obek. W i k m bo a od o iele ac, co nie o oli o m aj i kim, c m i ak alnie in e e o a . Ponad o a k le odk e lono elemen niaj ce Walli a jako k ka, o: od a ne dec je e minologic ne i ak jologic ne, ob e n ka alog a o ci estetycznych, rehabilitacja pogardzan ch ja i k, ob ona ki c e nej, m o o i edmio . Z cono ak e ag na o, jak d ied in emio ki i chologii a iane doj a ej fa ie c o ci n na jego k k a c n . O a nia c tekstu jest o i cona eflek ji metakrytycznej.
S a kl c e
Miec a Walli , e e ka, pluralizm estetyczny, pluralizm artystyczny, krytyka artystyczna, ka ol ka d d ie olecia mi d ojennego, a o ci e e c ne
Miec a Wallis w zapiskach a o an ch Do siebie samego ano o a :
Kocham o, co najba d iej ab akc jne i o, co najba d iej konk e ne [ ] nie ma o aci d iejo ej, k a b mnie [ ] nie in e e o a a; nie ma k aj , k b mnie nie oci ga , nie ma ki, k b m i nie ach ca
[podkr. W.K-J.], nie ma na ki, k a b mnie nie n ci a1
.
1 Miec a Walli , Dzienniki i wspomnienia osobiste [Do siebie samego, Oflag Woldenberg
1944, sygn. AMW-08-003], A chi m Miec a a Walli a. S ci na Miec a a Walli a. Kaalog ko i PTF 04 38, oprac. Teresa D. Woyciechowska, Po c one Biblio eki W d
Akade-To wyznanie jest rzecz jasna bie ne e ano i kiem l alistycznym, k e badac kon ek en nie manife o a i propago a a no obec
a o ci estetycznych, jak i artystycznych2
. Dobrze koresponduje ono nie o leg o ci jego ain e e o a na ko ch, nakomi najomo ci j k obcych3, obfi o ci ek o i conych sztuce i estetyce (ponad dzie i e prac drukowanych4), zaanga o aniem bie ce cie k l alne, a ak e o o-bi afi macj cia c ego. Ten o a ni a ek nabie a c eg lnego
nac enia biog afii Walli a, k do iadc d ojen, aci iel bli kich, ca a n do obek, a o ojennej ec i o ci nie m g i ado alaj co odnale . Z o o jego biog afia mo e chod i a cio ominen nej o ob . Walli o a bo iem a o on do od i e Tade a Ko a bi kiego, b d c nac elnikiem W d ia Zag anic nego Departamencie Sztuk Plastycznych Ministerstwa Kultury i Sztuki. W Uniwersytecie d kim mia d na b do anie od od a W d ia H manistycznego, gdzie o o ginaln Ka ed E e ki i Na k o S ce (do c ego c ), -o Wac awem Husarskim d k histori sztuki, podczas jego choroby b k a o em Ka ed Hi o ii S ki, a o jego mie ci jej kie o nikiem (1951). W k ada Pa o ej W ej S kole Teatralnej (1946 49) i Pa -stwo ej W szej Szkole Filmowej (1949 50). Utwo e d ki Odd ia Stowarzy enia Hi o k S ki i o a b an jego e e em (1953 1964) o a e odnic c m ekcji na ko ej. Legi mo a i e dok men ami rzeczoznawcy historii sztuki5. W istocie jednak w czasach stalinowskich krok po kroku nie a niano jego o i gni cia obj cie kie o nictwa Katedry Historii Sztuki oznac a o o i anie ak a nej dla niego Katedry Estetyki i Na k o S ce, na omia kie nek hi o ii ki ac o lik ido a od rocznika 1952/1953. Z aca e ag , jaki o b Walli odbie a o-li c nienie hi o ii i k ki ki, o c m m g o a cie na i a 1959 ok :
mii Nauk oraz Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Warszawa 1997, http://www.archiwum.wfis. uw.edu.pl/archiwum/archiwum-mieczyslawa- alli a [do 25.02.2018]. Pi o ni c e ni am.
2 W echobecn i mach Walli a l ali m b d em od a n ch, o a ch o ied i.
B mo e o o n i k m i a a em in e e j c dla c e nego c elnika b d ie jego ogl d na ema d i o ied ielib m e fo ma ci, a k o an i k badaniem c nnik bio c n ch h mani ce, ob. Miec a Walli , Koncepcje
bio-logiczne w humanistyce, w: Fragmenty filozoficzne. Seria 2. Ksi ga pami tkowa ku uczczeniu 40-lecia pracy nauczycielskiej w UW prof. Tadeusza Kotarbi skiego, ed. Janina Ko a bi ka i in.,
PWN, Warszawa 1959, s. 317 318.
3
Wanda Nowakowska, Profesor Mieczys aw Wallis, w: Sylwetki uczonych polskich. Profesor
Mie-czys aw Wallis, Z. 59, ed. eadem, d kie To a o Na ko e, d 2001, . 9.
4
Krzysztof Rutkowski, Bibliografia prac prof. Mieczys awa Wallisa, w: Sylwetki uczonych , s. 19 60.
5 Zob. o o anie na c onka Ze o R ec o na c Hi o ii S ki e P e odnic cego
Sekcji S di Uni e eckich Rad G nej S kolnic a W ego Ka imie a Ajd kie i-cza, 18.04.1957, A chi m Miec a a Walli a, sygn. AMW=04=240. O innych funkcjach
e nion ch e Walli a mniej i an ch ema em a k ob. Wanda Nowakowska,
W pierwszych latach istnienia Polski Ludowej, w latach 1948 55, sztuka polska dwudziestolecia mi d ojennego o a a niemal c amb o iona i ska-zana na zapomnienie. Mniemano bo iem c a , e oj ocjali c -n m ma acj b lko jede-n ki sztuka niezmiernie ciasno oj ego realizmu, ca nie cia no oj m adaniom o ec n m i zwalczano
elk inn k jako fo mali c n 6
.
W konsekwencji po wojnie Wallis w zasadzie wycofa i a iania krytyki artystycznej. Wprawdzie o mu na i a o c ej eje acji
e o o ec nego i k l o ego Chi kiej Re blice L do ej 7
przy oka ji a nk And eja S mi , je jednak ja ne, e jego ob a enie o oli k ka ki (co bli ej ja ni o a niej c ci ek o i conej me ak ce) nie mog o c a i e ni .
6 Miec a Walli , Sztuka polska dwudziestolecia. Wybór pism z lat 1921–1957, Arkady,
War-szawa 1959, s. 12.
7
Idem, Rysunki chi skie Andrzeja Strumi y, K onika: d godnik o ec no-k l aln 1955, nr 2, s. 44. Chodzi o K onik odd ia d kiego Z i k Li e a Pol kich [1949 1983], Wydawnictwo RSW P a a . S i bibliog afic n R ko kiego odaje lko na K onika . Il. 1. Ka a c onko ka Z i k Za odo ego Li e a Pol kich Miec a a Walli a, dana 15.10.1945 roku w Warszawie, A chi m Miec a a Walli a, Po c one Biblio eki W d ia Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk oraz Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, sygn. AMW 04 0 35. Fotografia
BADACZ HUMANISTYKI
S ka b a od inie Walli adomo iona, gd ojciec b mala em. Ale ie e ain e e o ania niej ego hi o ka ki, k ka i e e ka i ane b biologi i chologi . Walli dio a odo na o i filo ofi Heidelbe g [1913 1914] m.in. Wilhelma Windelbanda, k
a a i ede kim odg anic na ki odnic e od h mani -c n -ch (na k o k l e). Te ie e, jako nomo e c ne , j. o i j ce
edmio a omoc a og ln ch, od nia od d gich, idiog afic n ch , badaj c ch o, co jedno a o e, ind id alne i jedno ko e8
.
Tymc a em Walli , k niej i a o obie, e je jakim o o em, c m na odobie o chime l b fink a, o kochan m bogac ie i alno ci, kolo ach, k a ach, d giej l bi c m og lnienia 9, nie m g
ogod i i ani m n m o g anic eniem, ani dom ln deg adacj na ko h mani ki ( a c a do c o chologii, k ej a ob bie ej d cho omii nigd nie b ja n , o a agadnienia ab ol m a o ci, k ego nie o b b oni i k jedno ko m do iadc eniem ztuki). Na nie dio a a nie h mani k (1916 1921) w Uniwersytecie War-szaw kim m.in. Jana ka ie ic a, Tade a Ko a bi kiego, W ad a a Ta a kie ic a, W ad a a Wi ickiego, J li a Kleine a, Z gm n a Ba o
-kiego. Nic d i nego, e ok e di akich o obi o ci, nie adko c c ch ne na a ienia bada c e i o obion ch l ali c nie, nie a i jego ain e e o a . Kon ek en nie dok o a . Obrona humanistyki
w metodologii wspó czesnej, obroniony pod kierunkiem Tatarkiewicza (1921),
o i ci Wallis a g men o ani na ec jej na ko o ci.
Zadanie o a a e a ak alne e ca e cie. Jego najba d iej o ocn o b eali acji id ia jako d og o ek i niej c ch d c lin. W od bnia bo iem a Ma em De oi em og ln na k o ce10. Wa ne
jednak je , b odno o a , jaka e ja allgemeine Kunstwissenschaft b a Wallisowi bliska. Dessoir ca ej no ej d ied in odd iela j nie lko od historii sztuki i historii literatury, ale ak e od e e ki. U a a , e jedynie og lna na ka o ce obejm je eflek j akie a ek , jak oce c , d o i f nkcje ki i e na obecn m e a ie o oj h mani ki lko filo of jest zdolny je teoretyzo a 11. Inn jej e j , b d c o o cj efo m hi
-o ii ki, oda natomiast Richa d Hamann. Walli na go ie nie,
8
Katarzyna Rosner, Pogl dy estetyczne Mieczys awa Wallisa, w: Studia z dziejów estetyki polskiej
1918–1939, ed. S a K emie -Ojak, Witold Kalinowski, PWN, Warszawa 1975, s. 160. 9 Miec a Walli , Dzienniki i wspomnienia osobiste, zapis z dnia 24.04.1945.
10 Miec a Walli , Prze ycie i warto . Pisma z estetyki i nauki o sztuce, Wydawnictwo
Li e ackie, K ak 1968, s. 9.
11
Mariusz Bryl, Suwerenno dyscypliny: polemiczna historia historii sztuki od 1970 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Po na 2008, . 69 70.
e mac bo iem jego hi o i ki j ok o jej ka ani i 12
. Hamann miej ce hi o ii o i gni a c n ch i obiek ma e ialn ch o ono a systematische Kunstwissenschaft, k a mia ab b ied o l , n. ja nia ab , jaki o b naoc ne dane c i d iele ki, o c ec fic n , a c n e . Pod a a nie a o ci ogl do e ki, a o inno ci badac a alenie elacji omi d o c eg ln mi elemen ami w ich aspekcie wizualn m i oj cio m. To je a a em o d, k dla Hamanna o nac a o anie i e mianko an m j od ia em na na ki odnic e i og lne (h mani tyczne) i poszukiwanie systemu, k o o-li b j logic ne elacje achod ce d iele sztuki13. Dla Walli a a o nac a
o in e d c lina n o b bada , k m jak i daje chod na ie lan a g d ied in: chologia ona biologi (najciekawiej widoczne w badaniach nad wyrazem, czynnikami biotycznymi,
kami ge on ologic nymi14
), semiotyka (obecna w autorskiej teorii znaku i innych pismach semiotycznych15) i estetyka aksjologiczna (przede wszystkim jako eo ia e i a o ci16
).
Nie dziwi pr m fak , e obec Walli a c o a ia i anie, k d ied in mo na na niego a iod c . Ka a na Ro ne a a, e je ni historia sztuki17, Te e a P kala e e e ka18. Obie a o ki odejm j ce b rekonstrukcji Wallisowskiej e e ki godne co do ego, e agadnienia a c ne b d il j , b d de e min j jego idee e e c ne. Obie e g-n j jedg-nak bada g-nad k k a c n agi na a enie o ki ch
ain e e o a bada c ch. A mo e o do iadc enie krytyce artystycznej je kl c o e? Mo e o ono a nie a i o, e Walli o odzi Ka ed E e ki i Na ki o S ce, ie Pol ce i d g E o ie ( o So bonie)? Chod i o o na k o ce o mian przypomnijmy za Hamannem, a i c nie eci ko hi o ii ki, a oddaj c a iedli o i estetyce, i historii sztuki.
12
Richard Hamann, Dzieje sztuki od epoki starochrze cija skiej do czasów obecnych, m. Miec a Walli , W da nic o M. A c a, Wa a a 1934.
13
Mariusz Bryl, Suwerenno dyscypliny , . 72.
14 Zob. m.in.: Miec a Walli , Koncepcje biologiczne ; idem, Wyraz i ycie psychiczne,
w: idem, Prze ycie i warto , idem, Pó na twórczo wielkich artystów, PIW, Warszawa 1975.
15 Zob. ede kim: Miec a Walli , Prze ycie i warto
; idem, Sztuki i znaki. Pisma
semiotyczne, PIW, Warszawa 1983.
16 Zob. Miec a Walli , O zdaniach estetycznych, Prawdziwo i wa no zda estetycznych, Warto ci estetyczne agodne i ostre oraz dziesi drobniejszych szkiców estetyczno-aksjolo-gicznych, w: idem, Prze ycie i warto …, s. 31 58, 182 209, 237 310.
17
Katarzyna Rosner, Pogl dy estetyczne…, s. 157.
KRYTYKA ARTYSTYCZNA PROPORCJE ZAGADNIE
T eba od a a a , co boha e ego ek am odk e la , e do ie o o latach 1921 1931, kied o ajmo a i g nie k k ( ac j c P egl dem Wa a kim , a ede kim Robo nikiem ) i hi o i ki, a a c a mala em ol kim, ci i k e etyce i teorii sztuki. Gene alnie d ia alno mi d ojni ok e li niej Walli jako
o a anie i na ecen je i no a ki do Thieme-Becke a 19
. Niemniej jednak decyzja o opublikowaniu wyboru krytyk w formie (c o anej ej) antologii k i ko ej ka je na i anie do nich d ej wagi.
Ob a Walli a jako k ka je ba d o niek a con . led c jego teksty o ce mo na i a ana ia , jak ma o miej ca en ech onn i o a badac o i ci a anga d ie. W daje i , e efe o a k da n , ac ej
ad c jn , ed a iaj c i ek e jn o a deko ac jn . iadc mog b o m k i ko e monog afie a 20
, pro o cje agadnie ki ed i o e omie iek XIX i XX monografiach tematycznych21
oraz zapewne ilejo ana ilo cio o jego pismach z zakresu krytyki artystycznej pozy-cja R mo c i ado c 22 (Il. 2, 3), wreszcie k i ka o ece ji23. Bar-d o nieko nie o o cje e ed a iaj i dokonan m e Walli a k i ko m bo e k k, k m na o i d ie i c e ek lko d ie i jedno nac nie do c a anga d (nie alic am n . n ch e b Zamoyskiego) 24. Warto od razu ne ali o a ge i , ac naj c od spraw biog afic n ch. Po ie e, Walli jako a o i k ch o a ede
kim a a i od o i e ni do obek cia ed ojn , k ca o ci aci . Nie o b ak o a tych k i ek jako obrazu jego zain e e o a .
19 Miec a Walli , Dzienniki i wspomnienia osobiste [rps 10 12, Dzienniczki 9/86], Do siebie
samego, Oflag Woldenberg 1944, w: A chi m Miec a a Walli a, sygn. AMW=10-12=009.
Do Allgemeine Le ikon de bildenden K n le on de An ike bi Gegen a na i a onad 120 ha e , Wanda Nowakowska, Profesor , . 9.
20 Czyli takich, jak: Leonardo da Vinci, Canale o, A G o ge , J lian Fa a , Jan Pankie ic ,
A b e Bea d le , Hen k K na, Magdalena G o i S ani a Noako ki.
21 Nale do nich: Dzieje zwierciad a i jego rola w ró nych dziedzinach kultury, O oline m, d
1956 (wyd. 2 uzup. 1973); Malarze i miasta. Studia i szkice, WAiF, Warszawa 1961; Autoportret, WAiF, Warszawa 1964; Autoportrety artystów polskich, WAiF, Warszawa 1966; Pó na
twór-czo … W g ncie ec , lko k i ka Malarze i miasta… zawiera obszerniejszy fragment
o i con ek e jonizmowi.
22 Walli c i do g o ach nad ol kim d ia em Mi d na odo ej W a ie
S k Deko ac jn ch i No oc e nego P em Pa u w 1925 roku i faktyczne wielokrotnie i a o em o jego cach.
23 Miec a Walli , Secesja, Arkady, Warszawa 1967 (oraz 1974, 1984). 24
Idem, Sztuka polska dwudziestolecia: Zbigniew Pronaszko, s. 133 134; T C e ski, s. 140 141; Miec a S c ka, s. 216 217; Jankiel Adler, s. 218 219; Karol Hiller, s. 220; W ad a Z ch, . 221 222; Fo mi ci, s. 304 306; Blok, s. 310; Artes, s. 326 327; W ad a S emi ki, . 368 369.
Po d gie, Walli a e ba d o in en nie bie c k l , ja i kami rodzimymi i europejskimi. Szybko i z aanga o aniem eago a na no e, kl c o e agadnienia a c ne, da ane k i ki i da enia naukowe.
Il. 2, 3. Mi d na odo a W a a S k Deko ac jn ch i No oc e nego P em , Pa 1925, Pa ilon Pol ki. Z le ej: e ba Hen ka K n Rytm (1921 1925), w tle podcienia atrium, architektura pawilonu ed g ojek J efa C ajkowskiego, sgraffita autorstwa Wojciecha Ja bo kiego. Z a ej: stolik z salonu ak e ojek Ja bo kiego. Zbiory Muzeum Narodowego w Warszawie ( dj cia studio fotograficzne REP, Pa ), CC0.
Oto kilka k ad jego c cia na no o ci. I tak, rekomenduj c aim-o aim-o an daim-o Paim-olski przez g P ae en a Mieszkanie najmniejsze, Wallis akcen o a nie lko jej znaczenie artystyczne, ale i o ec ne o a eko-nomiczne, ja nia m a ad no oc e nego b do nic a, ol ma e-ria i in o a , jak c a lan 25. Niemal na chmia doceni Estetyk
y-cia codziennego S ani a a Machnie ic a. Ten o la n d i d k
estetyczny nie o a ed ojn przez nikogo w takim stopniu do e on 26
. 25Miec a Walli , Wystawa Mieszkanie najmniejsze”, s. 5.
26 Idem, Estetyka ycia codziennego, Wiadomo ci Li e ackie 1934, n 46, . 4. Konce cj
Mach-niewicza aj o i nieda no, ob. S ani a Machnie ic , Estetyka ycia codziennego. Zarysy
estetyczne i zagadnienia sztuki wspó czesnej, Pa o e W da nic o K i ek S koln ch, L 1934; idem, Wybór pism estetycznych, b. S a K emie -Ojak, Towarzystwo Auto i Wyda c P ac Na ko ch Uni e i a , K ak 2012; dok o a Seba iana Kocha ca
Este-tyka ycia codziennego”. Biografia, my l estetyczna i sztuka pisarska Stanis awa Machniewicza,
Bia ok 2017, http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/6118/1/S_Kochaniec_Est etyka_z cia_cod iennego. df [do 30.11.2017].
Il. 4. Strona nr 5 d iennika Robo nik o i cona ca o ci a ie Mieszkanie najmniejsze, 1930, nr 67. Pomi d ek Walli a kom ono an je ed k a k Teodora Toeplitza
Ch al c ma e fo m ce amiki An oniego Starczewskiego wyra i Walli ekonanie, e owinien on aj i ac a chitektami i monumen-aln deko acj n , k od i ia mo na od i od la e d ie i ch XX w. m.in. w Bibliotece Uni e e d kiego i Teatrze im. Stefana Jaracza od i27. Je e cieka e, e odno o a a i anie i Mi d narodowego
Stowarzyszenia Estetyki Empiryc nej, k ego m o j m a o ciel kim am i d ia28
. Estetyka empiryczna, znana u nas niej z koncepcji Marii Go a e kiej, a adnic o nie ek ac a a d c lin e e ki filo ofic nej,
mc a em Walli ek ndo a a nie jej in e d c lina nemu poszerzeniu. Te najlic niej e ecen je a amie c a na omia niemal na bie-co. O i a i komen o a o, co dane b o m obac , o, co a iano. A ka no oc e na nie cie a i o echn m naniem ani o I ojnie ia o ej, ani w latach trzydziestych XX w. T eba mie na ad e og lne o o cje ain e e o a c e n ch odbio c ki Pol ce. Pod c niki do hi o ii ki nie oddaj ch g . Wiele na omia m i o nich o o anie In P o agand S ki (1930), k mia o ago a
k no oc e n i ano i eci ag dla kon e a nego To a a Zach S k Pi kn ch (k e Walli c o k ko a , a c a em na e k i z organizowanych tam wystaw29). Warto ami a o ej og lnie an j cej anty-nowoczesnej atmosferze. Jej d a adki c eg lnie namienne. Gdy Walli i a 1924 ok o a ach Blok i Be le iego odb aj c ch i w salonach automobilowych Laurin i Clement (przy ul. Mazowieckiej 11) i Austro-Daimler (przy ul. Wierzbowej 6), oja i i Robo nik na -j c do i ek od edakc-ji:
Na i a o da c a c ni ko aj [ ] e nej a onomii. W dan m jednak adk Redakcja m i i a ec, e go a nie od iela c li o ci i ain e e o ania ano nego ego aco nika dla o ego Blok , k oc ach na ch je d i ac em be a o ci30
.
Kied na omia og o ono e d k e i o m konk ie na Nag od Miasa od i 1932 ok , na Walli a jako c onka ego gremium
rep-e rep-en an a od c a o rep-ec nrep-ego odo i ka k k ad g om . We omnieni go o an m na o kanie o gani o ane k i ga ni Pega d ie i la o mie ci W ad a a S emi kiego, ak ekon o a te wydarzenia:
27 Miec a Walli , Ceramika Starczewskiego, K onika: d godnik o ec no-kulturaln
1956, nr 12, s. 4 (zob. przypis nr 7).
28
Idem, Mi dzynarodowe Stowarzyszenie Estetyki Empirycznej, R ch Filo ofic n 1967, t. XXV, nr 3 4, s. 5 6. Por. aktualne informacje o International Association of Empirical Aesthetics (IAEA), http://www.science‑of‑aesthetics.org/organization.html [dostęp 25.02.2018].
29
Zob. np. Idem, Najpi kniejszy portret kobiecy, Wiadomo ci Li e ackie 1934, n 9, . 5.
30
[ ] ci em do Wa a , j na aj od amego ana elefon : Co cie obili, nali cie nag od c o ieko i e nie nie nanem , k do-da k a ci ie nie je mala em . Ba, i a ie, d k jach a n ch nie chanie a ako ano nie lko S emi kiego, a ako ano nie J , og le nie o ien o ano i e nie m, co i a o. U a ano, e o je jakie nie o o mienie, jaka om ka31
.
W Robo nik a o ech dniach od nania nag od e liko a :
W b S emi kiego nale na od ieloma gl dami a c li . [ ] nale o i a ado ci o, e nag od nano ed a icielo i no ch d ce [ ], k e je c e do nieda na o ka i na d inami l b niedo ie aniem. Na nie dob e i a o, e nag od d ie-lono a cie m odem , c ni c en o b om ad cji do chc a o ej [ ] o ile jednej on daje i ec n nag ad anie [ ] ielkich a on ch, k ok e ie nie oli, a nkach najci ch, be adnej omoc e on a a, aco ali dla dob a k l ol kiej, o le d giej
on o dane je nie d ielanie [ ] nag d l d iom m od m, k mog je c e iele da iebie, a k c o aj e najle e i
ni c aj cej fi c nie i chic ne alce o eg encj . [ ] W daje i nie , e c o o ed a iciel kie nk , k ielbi logik , ec j i ma n , k i je i a e ob k c e n i echnik c e n , nie je la ea em nieodpowiednim dla wielkiego miasta em o ego, jakim je d 32
.
Przeciwstawienie Wallisa/historyka i krytyka sztuki, Wallisowi/estetykowi je o c eniem, mo e na e od ceniem o o cji, je li chod i o ainte-resowanie tym, co najnowsze. Nie mo na bo iem od mo a , e jako k k
ki b kon e a n przeciwnie, no k ba d o ceni , da a obie a i c ch ed ni dno ci, a a anga d ci b li na li cie jego l bion ch a . S d na e , e oj enie a nie na skromniej lic bo o c ek i an ch a c n a anga d o oli le iej o mie i ek mi d k k i e e k , jaki idoc n je jego pisarstwie o sztuce.
Ten, odk adan e alli olog na inn oka j , a ek c o ci a o a
Secesji daje i oc k agadnieniem ob e n m, n c m, nawet
a iaj c m e ne k o o . Po ie e, nie o b dolic i ch ek . Je ich onad iedem e . G o ane c a em o d a, . Na ga e o ch al ach, k ch k ad d i oimi a ami, od ielone b aj na ne f agmen (Il. 4). Ale a mnogo mo e je najmniej m oblemem dla badac a Walli o kiej ci n . S o bowiem ek na og k kie, ja ne, b ka ic ne lek e. T dno ac ej olega na m, e nie ne jedne 31 Idem, Dzienniki i wspomnienia osobiste [mops 101/583], w: A chi m Miec a a Walli a. 32
Idem, Nagroda Artystyczna M. odzi. Laureatem W adys aw Strzemi ski, Robo nik 1932, nr 151, s. 3.
da ko e, inne ba d iej c eg o e; jedne o ad one e ch hi o-ryczno-artystycznych kontekstach, inne zdecydowanie biograficzne i informa-c jne, niek e a na a ione na e informa-ce informa-cj jako informa-ci e e informa-c n informa-ch. S nie o-n alo-ne, do-ne do oc i ego akla fiko ania, a c a, e ecen je e la aj i ek ami okolic no cio mi, j bile o mi, edmo ami, om ieniami k i ek, c a em ka j i ek adach i .
Wiadomo jednak, e b oni a anga d od kied lko aj i eg la n k k . Jako jedne ie ch ema dla Robo nika afi d ch c ciach Nowe pr dy w malarstwie33. S one a ne. Zagadnienia e m
lo-a e eg ek o aco j c ch k emio c nego nk id e-nia. Walli ied ia , e ia k i ia nak i k j , e emio ka nie o em dolnego obj ca k . Ale na a , e je dob m na d iem, b ja ni kon o e je ok mala a be edmio owego, b d ce na og nie o o mieniem34. Do agadnie ch ci ob e
niej-ch a k aniej-ch la aniej-ch e d ie i niej-ch i iedemd ie i niej-ch35
, ale obserwo-a je j 1922 ok c o ci Zbignie a P ona ki. Z naniem o i a , jak en o ginalnie omija im e joni c n i k bi c n de kcj przedstawienio o ci, fli je akademi mem, ale daje folg m linio o- -konturowym upodobaniom ch ak ach okolo o an ch 36 . Kied
eko-mendo a nne stawy Bloku i Henryka Be le iego, nie a a a , e cech je ich d enie do go ania la ki edmio [ ] b l b fig nie maj nic ego ed a ia 37. Cho aha i niej, c
Robert Delaunay lub Piet Mond ian do n j Leonardo da Vinciemu lub Rembrandtowi38, a a a lg , e ab akcjonizm ma ledwie kilkadzie i la i nie iadomo, jakie b d jego o i gni cia ( ak cho b minimal a mia do ie o nadej ). Co a niej e, e gno a e kla fikacji k na eman c ne i a eman c ne, jak nie niefo nnego na e nic a nak edsta iaj c ch i nie ed a iaj c ch (na ec amo-dzielnych i nie amod ieln ch 39
).
33
Idem, Nowe pr dy w malarstwie. I Impresjonizm wczoraj i dzi , Robo nik 1919, n 184, . 3; idem, Nowe pr dy w malarstwie. II Ekspresjonizm, Robo nik 1919, n 192, . 2.
34
Idem, Sztuki i znaki…, s. 164.
35 Idem, Geneza malarstwa bezprzedmiotowego, E e ka 1960, . 169 188; idem, Impresjonizm i geneza malarstwa bezprzedmiotowego 2 po owy XIX wieku, w: Materia y Sesji SHS. ód listopad 1971, Warszawa 1977, s. 215 222.
36
Idem, Wystawa obrazów Zbigniewa Pronaszki, Robo nik 1922, n 166, . 2.
37
Idem, Wystawy Pro Arte i Bloku”, s. 3.
38
Ibidem, s. 168 169.
KRYTYKA ARTYSTYCZNA JAKO INSPIRACJA ESTETYKI
Mo na be adnego ka a o , e o a nie emian achod ce ce k oni Walli a do o ki a ak e ie e e ki i teorii sztuki, a na nie do rewidowania o c eg ln ch elemen jego konce cji. Jak iem , enika-nie i e e ki i na ki o ce b o jego dec j me odologic n . Na domia
ego mo em ob e o a , c i jak jego aca jako k ka ki a a na ag bianie i d ied in e e ki emio c nej i ak jologic nej. Do Robo -nika bo iem i a ecen je je c e 1933 ok , kied o, kolei, obj edak-cj kol mn o i conej kom la c n m Wiadomo ciach Literac-kich i o ad i j do ko ca i nienia i ma 1939 ok 40. Po ojnie k k
ajmo a i ba d o adko, nie o ad i , jak da niej, b ki adn m i mie. P bliko a na omia ak n ch ach, jak K onika: dwutygo-dnik o ec no-kulturalny 41, ie lica , P egl d A
tyczny , P egl d Kulturalny , Wiedza i cie , P egl d H manistyczny . P c m do ech o a nich nac nie c ciej afia nolegle jego i ma ak jologic ne i semiotyczne, cho nadal a nie o i ane ob e o an mi ja i kami artystycznymi42.
W o ad aj c i c eg a iaj c no e ob a eflek ji Wallis chcia ede kim ja o mieni ego, co d ieje i ce i god i oce o mienia e ciem e e c n m, k e b o dla niego a nkiem koniec n m do iadc enia ki. Chcia mie en in ic jn ach nad no a o ami, ielbicielami maszyny mi cieleniami logiki, do kona o ci i mak malnej ekonomii 43 a i e niej. C a em c , e zwyczajnie nie
o afi im o a . W akim d ch ch ba i a e omnieni o mie n m o i con m Miec a o i S c ce o ielkich a gach
l d i, k na m olnic m, abo em o ion m k aj , ie i oc li m i o i knie ma n [ ], k na , gd ie le i daje na na chnienie i gd ie niemal ko i im o i je, ac li odno i donio o oli, d c lin , me od c nej ac jako c nnika c ego, a li na na d i c no , na e gd b kie o o a e ich eo ie i d ie a b be a o ci44
.
40 R b k ej o Ma ii i J efie C a kich, nie a , jak odaje Te e a P kala, o Wac a ie
H a kim ( o nim obj kie o nic o d kiej Ka ed Hi o ii S ki, H a ki a odeg a ol Wiadomo ciach Li e ackich , ale nie jako edak o kol mn k i kn ch), o . Ma go-rzata Szpakowska, Wiadomo ci Literackie” prawie dla wszystkich, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2012, s. 312; Te e a P kala, Estetyka…, s. 8; Wanda Nowakowska, Profesor…, s. 10.
41
Zob. przypis nr 7.
42 Na Walli o kie c enie ied o la nona ko ej i ecjali c nej aca ag Wi old
Kalinowski w recenzji Prze ycia i warto ci, ob. S dia E e c ne 1970, . VII, . 364 369.
43 Miec a Walli , Wystawy Pro Arte i Bloku”, s. 3. 44
Idem, Mieczys aw Szczuka, Robo nik 1927, n 225, . 3. Podobnie je , gd ch ali k Ka ola Hille a i gani Ma iana Minicha a nie b ja n ek do ka alog , ob. Miec a Walli ,
Pisanie o nowej sztuce la ach mi d ojenn ch, jak podkre la am, nie b o a e. W maga o podejmowania odwa n ch dec ji e minologic n ch i aksjologicznych, no ego o ob a g men o ania na ec ki. Wi a o i o rozbudowaniem ka alog a o ci e e c n ch. Nade wszystko jednak olega o o o na obronie ki bie cej przed nieuzasadnionymi uprzedzeniami i nie rzadko na rehabilitowaniu zjawisk bezpardonowo pogardzanych. Dodatkowo a anga d o ega Walli nie jako kolejn kie nek, ale no d ied in ki a iaj c ed k kami i eo e kami od bne, ielokon ek o e magania. ie nie ilustruje to jego bardzo wczes-n ek o i cowczes-n fo mi om. Nak ada wczes-nim wczes-na odbio c d a obo i ki:
o mienia in encji a i aj cia od o iedniej o a obec d ie a. J ec am in encjonaln i eleologic n konce cj nak , k o inie
niej, oraz konce cj postawy semantycznej45
. Wallis przytacza czas analogi rozumienia sztuki ze najomo ci j ka obcego:
j ka ego m im i do ie o c : cho ani ad cjach ki odmiennej, c ajeni do a enia na o ac aj c ec i o o e ma ej ki, m im i ie a a ia do no ego o ob a enia [ ]46
.
Je li Walli o i ca mniej miejsca ce a anga do ej k i kach (pisanych czy rekonstruowanych w dojrza m okresie ej c o ci), o ak e dla ego, e gene alnie adanie o mienia ki ak o a nie mie nie o a nie. Zak ada , e eba gl dni c e jego c nniki: odc a naki, ich k ad, o na d enia a c ne, ch ci a i cie chic ne przedsa ione ob a ie (a c i obo i an do gl dniania ich kich). S k a anga d c a adko, i gaj c do o aci naj i k-ego fo ma . O o, co i a o S emi kim k i ce o a o o ecie:
niespokojny poszukiwacz nowych form [...] namalo a o e olejn l k bi m anali c nego, k a i i g o o a o o one na o c eg lne a c n , amkni e liniami o mi i kami. Zgodnie a adami b do ob a , o on mi e a jego o a ie Unizm w malarstwie (1928), linie iono e i o iome o a aj ce mic nie linie iono e i o iome o ok nej am ob a , najd j i odk obj e kami, odd ielaj -c mi je od ej am . Ob a je i -c e n kon kcj fo m, od o dko an
a adom m i kon a . Za a em jednak b a b do ana m ob a ie ion , o iom , ko i k ma odobie o nie li e do g o a . Je o i c i o nie a o o e 47
.
45
Idem, Prze ycie i warto , s. 80 85.
46
Idem, Wystawa Formistów Polskich, Robo nik 1921, n 127, . 2.
47
Za a m , e autor najpierw ed a ia a i zaryso- wuje jego konce cj eo
e-c n , potem a analizuje autoportret d kiego a , ale dokon j c j ego k ok zgodnie z a o eniami a -nej perspektywy badawczej. Tutaj, w monografii o i -conej sztuce autoportretu, Walli c odej cia. Obok podejmowania oczy-wistych zagadnie formalno--artystycznych, uw gl dnia tak e podstawowe cechy his-toryczno-artystyczne oraz wa-lory psychologiczne obrazu. W konsekwencji opis ten re-konstruuje przemiany gatun-ku portretowego, obja nia ro-l razu psychicznego i cia a o b portretowa-nych. Na ako c enie c ci
o i conej autoportretowi S emi skiego Wallis uzgad-nia obydwa punkty widzeuzgad-nia
j i a . Warto zau-wa , e dostoso je i jakby do S emi skiego, od-no i i z respektem do jego postawy c ej, nie e ad a afi macj , nie rozbudowuje oceny estetycznej. Cho b b ie m, k b o o i zachwyca ( moje ach ak m g b , jak i a , b mie innej jego k i ki Malarze i miasta48). L bi e Wallis obion na mod c e nego
ku-bi m 49a o o e Miec a a S c ki (Il. 5) i ak e o m d iele
mian-ko a ec o o i ne alnie.
Nie odm i j sobie natomiast tej emfazy w opisie kompozycji Karola Hillera (Il. 6, 7). W ek cie o innej jednak funkcji bo b d c m komentarzem do bie cej wystawy i a o ob a ach ach caj c ch a nie o
mai-o ci k a i o c e ba n ch, boga m nico aniem fak o m,
48
Idem, Malarze i miasta…, s. 5.
49
Idem, Autoportrety artystów…, s. 221.
Il. 5. Miec a S c ka, Autoportret z palet , 1920, olej na nie, 134,5 x 91 cm, Muzeum Narodowe w War-szawie, CC0.
pomy o o ci , b elno ci i smakiem [ ] 50. A a k o ani ego zachwytu nie przeszkad a fak , e nie do ko ca Wallis d ie a e o mia , co na a wprost. Jest to ciekawy i od a n a a em rys stylu krytyki artystycznej, k
olega oc i cie na o a o ci, ale b mo e najcenniej e je nim ach canie do ki, omimo ba ie , jakie a a mo e ona nawet wyrobionemu odbiorcy.
Il. 6, 7. Karol Hiller, Deska ze spiral (Kompozycja ze spiral ), 1928, farby olejne, lakier, metal, gips, deska, 120 x 47 cm, M e m S ki, d ; Karol Hiller, Promie , 1933, olej,
no, 120,5 x 60 cm, Muzeum Sztuki w odzi.
50
W podobnym szkicu, tym ra- zem o Jankielu Adlerze Wallis i a o , e niek ch d ie ego a nie ojm je cale (do c o o a c a prac z lat trzydziestych (zob. Il. 9). Da a przy tym do o mienia, e od i ia (zob. Il. 8) jego iadome nikanie ego, co
adne, eleganckie, o abne, jego a-dykalizm, suro o , be kom omi-so o 51. In ic jnie o g a od-bno c eg lnego ok prac Adlera i jak i a uroku zako-rzenionego w:
o obli m iecie, j c m jeszc e e kami edniowiecza [ ], j m fo m nej sztuki zachodniej, poddanym li acji i defo macjom, k e wynikiem przesytu formami ad c jn mi, eakcj eci kanonom [ ]52
.
Wraz z komentarzem do Aldlera k ac am ia l ali m ak-sjologiczno-estetycznego wraz z jego
a o ciami agodn mi i o mi, o k ch Walli i a j od roku 193153. W a nie cie i -no od-no ci a o ci artystycznych i ka dla nich od o iadaj cej im nomenkla ob bie estetyki, a co a ne nie o a ni . a o zauwa i c, e an e e m nie jest najbardziej fortunnym termi-nem, wszak w odrzuceni jako ci ha monijn ch chod i ak e o e
e-k . Mo na bo iem e-kon o a
51 Miec a Walli , Wystawa Jankla Adlera, Wiadomo ci Li e ackie 1935, nr 10, s. 7. 52
Ibidem.
53 Pod mo aniem na omia ego k b ek 1949 ok : Miec a Walli , Warto ci estetyczne agodne i ostre, w: idem, Prze ycie i warto , s. 185 209.
Il. 8. Jankiel Adler, Moi rodzice, 1921, olej, deska, 136 x 54 cm, Muzeum Sztuki w odzi.
ologi a o ci e e c n ch agi na in en no e cia estetycz-nego, a nie tylko e gl d na utrwalone normy lub ich brak. Ponadto w o anie eci i kn nie je k e iono aniem e e c no ci en globe, a opowiedzeniem i a e ciem inn m jako cio o: ilniej m, g a -towniejszym. Doceniaj c ego od aj odmian e , o ad i Wallis
oj cie antykallizmu, a g men j c doda ko o, e b d ie ono bardziej od o iednie dla iel c e n ch fo m ki54
.
Il. 9. Jankiel Adler, Kompozycja nadrealistyczna, 1933, olej, piasek, biel cynkowa i li a on, no naklejone na drewno, 45 x 63 cm, Muzeum Sztuki od i.
Wallis id ia , e mieniaj i na e odobania, ich na e nic o i kon-ek . Nie kle ceni i k m o j miast i ich przemiany wizualne o a b do iadc ania konkretnych miejsc, led i odg aj ce nich i o n ol formy sztuki popularnej o a ko ej. Je i c d i ne, e ak ce c -nie odni i do a A e 1931 ok 55
. Mia a n k o o ol-kimi ada acjami eali m . J i k obrazami Adlera (Il. 8, 9) i a o oe ce eali c nej, e ok j cej dn do ch cenia na j,
m kaj c i elkiej in e e acji bli ej 56
.
54 Wa o i a ano i nad a adno ci o ad enia ego e min . W daje i w
perspekty-ie oj e e ki c e nej e niek e najmniej ka ego ie e e c ne chod ce a przerysowane, ok o ne, nie j i eci i kn .
55
Generalnie wysta a a o a a j a ch odno, Pio ka e ic , Zrzeszenie Artystów
Plastyków Artes 1929–1945, O oline m, W oc a 1975, . 48. 56 Miec a Walli , Wystawa Jankla Adlera, s. 7.
U A e o c (Il. 10, 11) Wallis afnie o o na a nad eali c nej proweniencji eksperymenty z kadrowaniem, wprowadzaniem nowych technik a c n ch, a ak e anek o aniem ob a od iadomo ci i ob a ni57
. Nie do ie a na omia , ak oc i m k din d, om L ge a ( c ci ma n [ ] mo e a k adem L ge a 58) i go ko kon a o a :
nie kie d ie a [ ] ema iaj do mnie. Dla ego, e a ci nie o afili ich c ni ge n mi, c e dla ego, e moja a li o e e c na
o iada oje g anice? Na anie o nie miem da od o ied i59
.
Il. 10, 11 (z lewej) Otto Hahn, Pie drzewa i li cie, 1930, farba graficzna, papier, 35 x 22 cm, I Teka G afic na Z e enia A Pla k A e , M -zeum Sztuki w od i; ( o ej) Henryk Streng (Ma ek W oda ki), Martwa natura, 1930, o ek, kredka, papier czerpany 24,5 x 31,5 cm, Muzeum Sztuki od i.
Z e nie nie do eg ego, co a k o a a o c o ci c onk A e a a M e m S ki od i o i cona filozofce i krytyczce Deborze Vogel60. Przede wszystkim mkn a jego ad e fak o o ego mala a, a nie jego bli ko mia i cod iennej banalno ci, an fo mo anie ej
57 O o ien acji a o eniach eali m iadc e ch cona e niego ak a nie fa a
c o ci W ad a a Z cha, Miec a Walli , W adys aw Zych i zagadnienia nadrealizmu, Robo nik 1931, n 350, . 2.
58
Idem, Wystawa Zrzeszenia Artystów Plastyków Artes”, Robo nik 1935, n 47, . 4.
59
Ibidem.
60 Monta e. Debora Vogel i nowa legenda miasta, 27.10.2017 4.02.2018, kuratorzy: Andrij
miej ko ci na fo m ec fic nego kiele ec 61. Te e min ac e ni
-e -e o nika Vog-el oddaj dial-ek c n-e na i ci-e omi d od mi-ej ki-ej chli o ci i cod ienno ci, a jej no m ciem: omi d e kaliko nad iej a ma e i od k 62. B mo e, gd b a Wallis
zoba-c , b b dla jej boha e a ka am ob a li o ci , jak k onn b obda a o, co odka e, e od one, li ane, ka melko e, ckli e, md e, m d ko a e, ma e, male kie, mal ie, c e, d obne, k che, io kie, delika ne, nik e, blade, abe, lekkie, g abne, e ne d i k , kokie e jne, o abne, ie ci e... Ten in en a lic no ci ochod i tekstu z 1932 roku63
, jak e bli kiego c asowo recenzji z wystawy Artesu. W nim postuluje Wallis ak e na i anie hi o ii kic , k odobaniem led i cho b
main-eamo ej od c a Zach cie i jej l ach o m ( ic!), doln m ema naj i kniej ego o e kobiecego obi o e kobie najle iej
iel gno anej , a land nek i m de ek 64
.
C o o a a i kon a acj Walli a o obie jako k k a c n m :
[ ] a em a e na ano i k l ali m a c nego, n. chod i em a o enia, e mog i nie o acie ki, le, kie nki a c ne a adnic o ne, lec no a o cio e. Mi d [ ] [nimi] nie m im bie a . [ ] jako k k a c n d em e o do o enia obie a li o ci o mo li ie o leg ej kali i mo li ie e okiego o mienia
n ch o aci ki, d i kie nk 65
.
P oc one o ej cio e credo naj i cej jednak m i o nim jako estetyku i aksjologu. Natomiast ed g niek ch komen a o pism Wallisa z zakresu krytyki artystycznej, badac nie chod i a a o a ak obodnego ch wyborach i ocenach. Akcen je i , e asadniczo reprezen o a na ko i d dak c n komen a a, o ien o anego na ec o info macj oraz mo li ie e oki komen a do c o ci (Wallis be ienia mo na o ied ie m ia mie co komen o a , ci m o inie do c ce ja i k, k mi nie m g i jakich o od a fakcjon j co a o na ). Diana Wasilewska a a a, e id ia iebie oli o ednika dbaj cego o p bli enie c elniko i d ie i a ci ich odbi 66
. Sytuuje go 61 Pa e Poli , Ruch poj w estetyce Debory Vogel i jego zwi zek z praktykami awangardowymi,
w: Monta e. Debora Vogel i nowa legenda miasta, ed. And ij Boja o , Pa e Poli , Ka olina S maniak, M e m S ki od i, d 2017, . 162.
62
Ibidem, s. 166.
63 Miec a Walli , O przedmiotach pi knych i licznych, w: idem, Prze ycie i warto ,
s. 261 269.
64
Idem, Najpi kniejszy portret kobiecy, s. 5.
65
Idem, Sztuka polska dwudziestolecia, s. 13 14.
66
Diana Wasilewska, Prze om czy kontynuacja? Polska krytyka artystyczna 1917–1930 wobec
tradycji m odopolskiej, To a o A o i W da c P ac Na ko ch Uni e i a ,
e bli ko . e onali m k c nego, k fo mo a i la ach trzydziestych XX wieku i c elemen biog afi m o a gene m socjologic nego, ek on j ce d kie nko cha ak e mi d a i jego odo i kiem67
.
Co cieka e, fak , i Walli a ia na c eg o o i , e nian ele-men ami anali i ako c on kle ocen , cale nie o m miana autora opinio c ego. Nie m g ej oli e ni w i mie akim, jak Robo -nik , na omia Ma go a a S ako ka bole aniem i e, e d ia ki
Wiadomo ci Li e ackich aci od jego kierownictwem charakter trybuny, a on am be mie n c li o ci oga nia od koniec j na e Siemiradz-kiego 68. In e e j c ge i , ja niaj c og lne a enie kon e atyzmu
Walli a odaje na omia Ro ne . Za a a, e, a adok alnie, o najomo o ono ci ki hamo a a jego eflek j na ko . Walc ela wizmem, ale i oba ia i no ma i m , i c ogl d eo e c ne o aj ce od a kon ol no ch fak a c n ch 69 lega ci g m mianom. Na
o-mia o, e b bli ko ak aln ch oblem odo i ka c ego, c ni o go c onkiem eli legi mi j cej i ede kim ied , nie a do a nie aplikowanymi emocjami70.
METAKRYTYKA
Na Wallisowskie drobne pisma o sztuce mo na oj e nie z innej strony, in e e o a i on bowiem ak e me ak k .
Reflek ja a b a, co jest oczywiste, skorelowana z ok e lon mi a o eniami estetyki aksjologicznej, a co za tym idzie, z a nie a o an o a e c n . Krytyk, zdaniem Wallisa, mia b c ci i od a n , gd ocen e e c ne c nnikiem kon kc jn m na k hi o c n ch o ce. Nawet je li nie b d iem otwarcie ch ali l b gani a a to samo pisanie o c m je j ocenianiem, onie a je de facto na aniem a a ne, godne komentarza71. W c eg lno ci in e e o a go rozmaite eniewie-enia k ka (jak nie estetyka e ). Nale a do nich nie a ci e
ola o ane do nania e e c ne: (1) e cone, c li nadmie na c li-o li-o a kli-o ne ch ilowe dyspozycje psychofizjologic ne ( c li na j, jemne odniecenie c cio e a nki e n rzne (czar
67
Ibidem, s. 203 205.
68 Ma go a a S ako ka, Wiadomo ci Literackie”…, s. 312 314. 69
Katarzyna Rosner, Pogl dy estetyczne , s. 161 162.
70
Ibidem, s. 162
71 Miec a Walli , Oceny estetyczne jako czynnik konstrukcyjny nauk historycznych o sztuce,
o oc enia) 72
; (2) niedosycone, czyli defek na d m o ch, nie a -li o , b ak obienia e n m ak e ie, nie o mienie, nie c li o , nieko ne ch ilo e d o cje chofi jologic ne ( n enie, e , ej cio e ienie a li o ci, iln b l) i a nki e n ne (ha a , b
oka l b b ni ka em e a a, k e a ach ) 73
. Ten katalog wadliwych e fo m o a 1933 ok , a i c o c a ie d giej ac cha ak e e krytyka.
Krytyk, ed g Walli a, ak e nie powinien b dogma c n , onie a jego zadanie polega na uchwyceniu ki jej bogac ie i o ono ci. Pl a-lizm ia a a o ci, o k tu chodzi, nale y do ega n ch j ciach. W omnia am ej o ologi acji a o ci agi na in en no e . Walli oc i cie gl dnia e ologi o a na cha ak e e edmio e e c n ch, k e g b a d ieli na ha monijne i dysharmonijne74
. Ale plu-ralizm w jego koncepcji obejmuje ak e ie ia ki o ae e c ne. Krytyk powinien b c na wszystkie odmian a o ci, onie a e ni ed g Wallisa dwie nadzwyczaj zobo i j ce f nkcje: iadka e oki o a autorytetu o inio c ego75
. Wszelki dogmatyzm je natomiast wypacza. Wallis ob e o a krytyka nie tylko w sobie (a ch nie, jak j mian-ko a am, oda a oje e cia jako k ad n ch agadnie teo-retycznych), ale i a e o innym krytyku Ludwiku Buszardzie76. W b na niego ad a e ne a o ednic em fa c nacji o aci S ani a a Noako -skiego, k b jego c niem. Niemniej jednak ma o nan a o b bardzo ciekaw postaci , a i anie o niej a a o dobr okazj do odj cia d k ji o oli k ka, onie a Buszard b nie malarzem. Wallis spraw-d i , c mia o o na jego i ma i lg jako e B a d chod i a
abego a odno o a , e lko o ad c nie. Nie odj jednak przy tym Wallis problem , k e o ala y i a od O ca a Wilde a o T. S. Elio a, a k e e ci mo na na j c ch ajemnie e niaj c ch i
-li o ciach: czy aby artysta nie jest najlepszym lub najgorszym krytykiem i c k ka o inna a i o a do a zmu77. A iadomo, e ek Wilde a
pt. Krytyk jako artysta ( mac on Pol ce j 1898 ok , a d ie nie -mia o i o czeniami78) god inami anali o a Walli na o eminarium
72 Miec a Wali , O niewra liwo ci estetycznej, w: idem, Prze ycie i warto , s. 306. 73
Ibidem, s. 307.
74
W lic ank ch d gich amie ci am ej, o . . 50.
75 Miec a Walli , Sztuka polska dwudziestolecia, s. 6 13.
76 Idem, Ludwik Buszard jako malarz, pisarz o sztuce i pedagog, Ze Na ko e Uni e e
d kiego 1960, seria I, z. 15, s. 227 255.
77 Zob. Krystyna Wilkoszewska, O krytyce krytycznie, S dia E e c ne 1983 84, t. XX/XXI,
s. 267 276.
78
Wanda Krajewska, Oskar Wilde w literaturze M odej Polski, Pami nik Li e acki 1968, nr 5 (91), s. 262 (Oscar Wilde, Krytyk jako artysta, m. R.W. [NN], cie 1898, n 7 8, 10, 12 13, 19, 20).
z estetyki79. B e omo o em dok o a Wand No ako kiej o S ani a ie Witkiewiczu jako krytyku80. Mo na o ied ie , e k k mia ale na a -tacie, je li nie ak ce, o eo ii.
Tek o B a d ie o o m i o o ale ach i adach ego boha e a, k ch mo na de lo a e ien efe o an model krytyka. Wallis ceni hi o c ne go o anie, e d cj i o ien acj d iejach ki nie tylko polskiej, ale co najmniej europejskiej, a B a d nia i mi ale ami na le c e n ch m k k li e a , blic i filozo-f . U a a a obo i j ce b cie na bie co ka j c mi i blikacjami. S ano a a n og am k ki ego o ednika ( na odo ) i am e aki mia , ale innego rodzaju: i a o kim, ek ono a o, co j ko e, o o a d og no o ciom. U na a tak e, e eba ale a g men o a a donio o ci ki i jej o ki aniami: im boga a je e a niej o , tym
i cej mo e jej da e o 81
. Wreszcie, b e ien, e k k o inien mie nie a odne oc cie jako ci. Tego a , dla odmiany, w opinii Wallisa Buszardowi a nie brako a o. Ten a ek iadomo ci i ak ki k ka sztuki, och chod c jakb d og l ali mo i, je o eniencji
nie-kle ideali c nej, je c e o iemna o iec nej, kied o od i o i do iero ekonanie, e eba o od aj ema c nej i a o ci j cej o inii na ema ak aln ch d ie , k a jednako o b ab o mia a i a na dla inn ch, dla szerokiego grona odbiorc . Chod i i c o takiego krytyka, k ego o b i ania i a li o ja b o i gani e blic no samo iado-mo ci, o kogo , k o b b jej [ blic no ci] c onkiem, ale i ec nikiem,
a a em kim e bio o o ci, jak i na jej c ele, a no niej, jak i o a 82
. Owo marzenie o kompetentnym, ale i empatycznym, napisanym zrozumia-m j kiem komentarzu nie je a o e ni . W polskiej refleksji o krytyce artystycznej d i ki a o e o i Miec a a Po b kiego ali i dwa modele krytyka: o a cego i eksperta83. Niuanse w rozumieniu obu postaw dec d j o m, c mog i one enika , c e nie. Zdaniem Po b kiego ie ej o o ie XX iek domino a en ie od aj krytyki, zwanej e k k oe 84
, w k m d b arunkowane przez najbardziej 79 Miec a Walli , Papiery i materia y zwi zane z dzia alno ci naukow w U , w: Archiwum
Miec a a Walli a, sygn. AMW 07=001-2.
80
Wanda Nowakowska, Stanis aw Witkiewicz: teoretyk sztuki, Ossolineum, W oc a 1970.
81 Miec a Walli , Ludwik Buszard , s. 251.
82 Piotr Juszkiewicz, Od salonu do galerii. Krytyka artystyczna i historyczna zmiana, A i m
Q ae ione 2002, n 13, . 229 255.
83 Zob. np. Miec a Po b ki, Krytyka poetów a krytyka ekspertów. Zagajenie dyskusji,
w: Materia y z krajowej sesji krytyki artystycznej Go uchów 1966, red. Andrzej Matuszewski, Jacek Jaroszyk, Gale ia Od no a, Rada Ok go a Z e enia S den Pol kich, Po na Go ch 1966.
84 Wc e n m o cem ego od aj k ki b Cha le Ba delai e, a n m And B e on,
natomia oj cie k And Salmon, o . Miec a Po b ki, Wst p do metakrytyki, w: idem, Po egnanie z krytyk , W da nic o Li e ackie, K ak 1966, s. 222.
o obi e ja nie, ak a a i ia o, co o i ano. A o ci, cho b li be o ednimi ob e a o ami konk e nego ja i ka i jego autora, nie-rzadko przypisywali c jakie ec , o a , ogl d , o k ch m i nie ni o 85
, w dodatku jeszcze mitologizowali obraz sztuki i epoki, a ak e ob-raz ojego niej d ia . K a e Pi ocki e ega o , e nie nale
ecenia ego i a a, k e i ocie eklamo a o a c n o a i b o b ok e lonego kie nk 86
. Obaj cytowani ej badacze preferowali ten drugi typ ekspercki, czyli facho ca, k nie lko na b dob e edmio swej uwagi, ale n e o a b ja i ka a c ne87 o a o afi b
-o -o a i d-o c-o a -o n-o ch a nk f nkcj-on-o ania ki, ak e spo ec no-ekonomicznych88
. Cho a ali, e oba stanowiska nie musz i kl c a , o do egali, e krytyka zawodowa dwudziestolecia w znacznej mierze rekruo a a i d le an (dob e i c, ich zdaniem, e a o ali ich poeci)89.
Specyficznie oj ej onnic o ci krytyka nie ba i na omia S efan Mo a ki, k otwarcie akcen o a , e nie ale no , za no od mijaj c ch m d, jak i ia o ogl dowa, jest w tej profesji koniec na. W ob a a obie bo iem, e obie o a mog o a (nie kolido a e ob ). M i , e am o afi b og o a oje ek ob nk id enia, tj. k ka aanga o anego i eksperta. W osobie krytyka id ia jednak kogo nac nie ba d iej nac cego ni m ch o a k ea o a epoki aj cego na o j ki, a nie lko hi o ii ki. W praktyce o nac a o o, e k k o inien c alc o ok e lone o a c e,
ka a ich en , o a cie a o cio a i o o iada i a l b eci 90
. To aanga o anie, cho ci le me o c ne, da a o i jednako o Morawskiemu bliskie postawie dawnych k k - oe 91. Inac ej i c ni Po b ki c Pi ocki o k ada on akcenty w charakteryzowaniu obu krytyka sztuki. O aanga o anem ek e o i, dolnem fe o a estetyczne i artystyczne oki, eci a ia bie nego ob e a o a daj cego a bie cej an fo macji ia a ki, ale o m j cego i od a o cio ania92
.
85
Ibidem, s. 221 222.
86 Ksawery Pi ocki [g o d k ji], w: Wspó czesne problemy krytyki artystycznej, red. Alicja
Helman, Zak ad Na odo im. O oli kich, W oc a 1973, s. 143 144.
87
Ibidem, s. 143.
88 Miec a Po b ki, Krytyka poetów a krytyka ekspertów, s. 52 53. 89
Ibidem, s. 52.
90
Stefan Morawski. Wobec gilotyny warto ci [ iad], : Wie a a Wie cho ka, S d
nieo-cenzurowany, czyli 23 wywiady z krytykami sztuki, wyd. Film i Li e a a, d 1989, s. 121 123. 91 Tam e, . 123.
Po a a Walli a nie i je i ani en pierwszy (uchwycony najpierw e Po b kiego) od ia l, ani b ich ogod enia. Nie da i e jej od o dko a k ajn m modelom Mo a kiego. Pi c do ga e cod iennej Wallis nie da a i o o na jako dok o filo ofii. Nie e ada e a n e o aniem ja i k c e a ianiem ich: W elka hi o ia sztuki jm je o, co ind id alne 93. Akcen o a o a mi o nika ki, i a , e
eba k kocha , o mie i e a . Wallis ufa ojem e ci , a je li c ego nie o mia , a ana ia i , dlac ego o co go jednak ci ga. Znac n cz jego wypowiedzi ano i o eka anie c eg o ego ad nk ied , k ego do d nie nano. Jako e ak nie c e nic ci a c n m, na iel c i lic ne o e enia fo m o a na ba ie o obi ch kon ak nimi. Ka a na Ro ne odk e la, e b to eli a n i ba d o ilejo an kon ak e k 94
. Ale onie a Wallis do o o a j eka do o iom c elnika (gd jako krytyk zawsze aco a mi j o echniania ki), adko daje i o odc . I o jego ek b o mo anie naj a niej ch c nnik kon ek o ch, k a
-j c ch dane z-jawisko l b o a c ch m . Z kle oda a info macje biograficzne, o i a c eg ach ej cia cio e a (czasem
d ad aj c bli k nimi a o )95
. Rekon j c rozmaite przemiany na polu edukacyjnym danego c ( a no samodoskonalenie, jak i oficjalne k a cenie), l bi ja nia ca d og a c n 96
. Wallis stara i e odno-o a mian odobaniach opisywanego bohatera. Na og yja nia wszelkie inspiracje, refero a o o ec ne, olityczne i religijne. Umieszcza oma iane ja i ka kon ek cie e o ej kim, i gaj c do naj a niejszych nazwisk, czasem co mu przypominao Rembrandta albo Chardina. Wreszcie, o c m i a am ej odnie ieni do ki no oc e nej, iele
o i ca o i o i jako ci e e c n ch.
Mo na od mo a , e Wallis od rekonstrukcji fak echod i do do niania czytelnikowi a nk a nego do iadc enia. S to teksty, k e mo li ie ge nie ob a j kon ek tego do iadc enia, d iel i a n m e ciem i a a aj do c e nic enia w nim. P o on j na a-ko c enie ci do do n cego a k o B a dzie i oj e na niemal
93 Miec a Walli , Sztuka polska dwudziestolecia, s. 14. 94
Katarzyna Rosner, Pogl dy estetyczne , s. 162.
95 Na k ad, info m j c o dotkliwej n d i dno ciach la denckich J liana Fa a a, i a ,
e artysta i i nie a ch an m i a no c nie iec on m ko em . Miec a Walli ,
Julian Fa at (z powodu wystawy jubileuszowej w Towarzystwie Zach ty Sztuk Pi knych),
Robo nik 1926, n 314, . 2.
96
I tak, na k ad w przypadku Ferdynanda Ruszczyca czytamy, jak od Bohadanowa, przez Petersburg, R gi , Bo holm, Pa , Belgi , Niemc , W och , S ajca i , Wiede , n Bohdan , Wa a , Wilno, K ak , Bohdan doj e a on jako a a. Miec a Wallis, Ferdynand Ruszczyc, Wiadomo ci Li e ackie 1937, n 2, . 6.
onico ad , b d c ca o ci c a em e omnie jaci ki B a d , o i con gl do i alonik ich dom . Nie iele no i ona do e ci i ak na b ob e nego tekstu, za to ilustruje, gdzie je c e loko a i mog ach magaj cego na ko ca i kone e a ki na k ad na
nie o k i m, go cej ba , o m kak ie 97
.
BIBLIOGRAFIA
A chi m Miec a a Walli a. S ci na Miec a a Walli a. Ka alog ko i PTF 04-38, o ac. Te e a Dan a Wo ciecho ka, Po c one Biblio eki W d ia Filo ofii i Socjo-logii UW, Instytutu Filozofii i SocjoSocjo-logii PAN oraz Polskiego Towarzystwa Filozoficz-nego, Warszawa 1997, http://www.archiwum.wfis.uw.edu.pl/archiwum/archiwum-mie czyslawa- alli a [do 25.02.2018].
Bryl Mariusz, Suwerenno dyscypliny: polemiczna historia historii sztuki od 1970 roku, W da nic o Uni e e im. A. Mickie ic a, Po na 2008.
Hamann Richard, Dzieje sztuki od epoki starochrze cija skiej do czasów obecnych, m. Miec a Wallis, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1934.
Juszkiewicz Piotr, Od salonu do galerii. Krytyka artystyczna i historyczna zmiana, A i m Q ae ione 2002, n 13, s. 229 256.
Kalinowski Witold, Prze ycie i warto [ ecen ja], S dia E e c ne 1970, . VII.
Kochaniec Sebastian, Estetyka ycia codziennego”. Biografia, my l estetyczna i sztuka pisarska
Stanis awa Machniewicza, Bia ok 2017 [dok o a ], http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui /bitstream/11320/6118/1/S_Kochaniec_E e ka_ cia_cod iennego. df [do 30.11.2017]. Krajewska Wanda, Oskar Wilde w literaturze M odej Polski, Pami nik Li e acki 1968, n 5/91,
s. 257 281.
ka e ic Pio , Zrzeszenia Artystów Plastyków Artes 1929 1945, Ossolineum, W oc a 1975. Machnie ic S ani a , Estetyka ycia codziennego. Zarysy estetyczne i zagadnienia sztuki
wspó czesnej, Pa o e W da nic o K i ek S koln ch, L 1934.
Machnie ic S ani a , Wybór pism estetycznych, o ac. i S a K emie -Ojak, Towa o A o i W da c P ac Na ko ch Uni e i a , K ak 2012. Nowakowska Wanda, Stanis aw Witkiewicz: teoretyk sztuki, O oline m, W oc a 1970. P kala Te e a, Estetyka otwarta Mieczys awa Wallisa, Instytut Kultury, Warszawa 1997.
Piwocki Ksawery [go d k ji], : Wspó czesne problemy krytyki artystycznej, red. Alicja Helman, Zak ad Na odo im. O oli kich, W oc a 1973, . 143 144.
Poli Pa e , Ruch poj w estetyce Debory Vogel i jego zwi zek z praktykami awangardowymi, w: Monta e. Debora Vogel i nowa legenda miasta, red. Andrij Bojarov, Pa e Poli , Karolina S maniak, M e m S ki od i, d 2017.
Po b ki Miec a , Krytyka poetów a krytyka ekspertów Zagajenie dyskusji, w: Materia y
z krajowej sesji krytyki artystycznej Go uchów 1966, red. Andrzej Matuszewski, Jacek
Jaroszyk, Galeria Od No a, Rada Ok go a Z e enia S den Pol kich, Po na Go-ch 1966, . 52 53.
Po b ki Miec a , Po egnanie z krytyk , W da nic o Li e ackie, K ak 1966.
Rosner Katarzyna, Pogl dy estetyczne Mieczys awa Wallisa, w: Studia z dziejów estetyki polskiej
1918–1939, red. S a K emie -Ojak, Witold Kalinowski, PWN, Warszawa 1975.
97
Stefan Morawski. Wobec gilotyny warto ci [ iad], : Wie a a Wie cho ka, S d
nieocenzurowany, czyli 23 wywiady z krytykami sztuki, Film i Li e a a, d 1989,
s. 121 130.
Sylwetki uczonych polskich. Profesor Mieczys aw Wallis, z. 59, red. Wanda Nowakowska,
d kie To a o Na ko e, d 2001.
S ako ka Ma go a a, Wiadomo ci Literackie” prawie dla wszystkich, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2012.
Walli Miec a , Autoportret, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1964.
Walli Miec a , Autoportrety artystów polskich, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1966.
Walli Miec a , Ceramika Starczewskiego, K onika: d godnik o ec no-k l aln 1956, nr 12, s. 4.
Walli Miec a , Dzieje zwierciad a i jego rola w ró nych dziedzinach kultury, Ossolineum, d 1956 (wyd. 2 uzup. 1973).
Walli Miec a , Estetyka ycia codziennego, Wiadomo ci Li e ackie 1934, n 46, s. 4. Walli Miec a , Ferdynand Ruszczyc, Wiadomo ci Li e ackie 1937, n 2, . 6.
Walli Miec a , Geneza malarstwa bezprzedmiotowego, E e ka 1960, s. 169 188, 215 222.
Walli Miec a , Impresjonizm i geneza malarstwa bezprzedmiotowego 2 po owy XIX wieku, w: Materia y Sesji SHS. ód listopad 1971, Warszawa 1977, s. 215 222.
Walli Miec a , Julian Fa at (z powodu wystawy jubileuszowej w Towarzystwie Zach ty Sztuk
Pi knych), Robo nik 1926, n 314, . 2.
Walli Miec a , Karol Hiller, Wiadomo ci Li e ackie 1938, n 4, s. 7.
Walli Miec a , Koncepcje biologiczne w humanistyce, w: Fragmenty filozoficzne. Seria 2.
Ksi ga pami tkowa ku uczczeniu 40-lecia pracy nauczycielskiej w UW prof. Tadeusza Kotarbi skiego, red. Janina Ko a bi ka i in., PWN, Wa a a 1959, s. 307 330.
Walli Miec a , Ludwik Buszard jako malarz, pisarz o sztuce i pedagog, Ze Na ko e Uni e e d kiego 1960, seria I, z. 15, s. 227 255.
Walli Miec a , Malarze i miasta. Studia i szkice, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1961.
Walli Miec a , Mieczys aw Szczuka, Robo nik 1927, n 225, s. 3.
Walli Miec a , Mi dzynarodowe Stowarzyszenie Estetyki Empirycznej, R ch Filo ofic n 1967, t. XV, nr 3 4, s. 5 6.
Wallis Miec a , Nagroda Artystyczna M. odzi. Laureatem W adys aw Strzemi ski, Robo nik 1932, n 151, s. 3.
Walli Miec a , Najpi kniejszy portret kobiecy, Wiadomo ci Li e ackie 1934, n 19, . 5. Walli Miec a , Nowe pr dy w malarstwie. I Impresjonizm wczoraj i dzi , Robo nik 1919,
nr 184, s. 3.
Walli Miec a , Nowe pr dy w malarstwie. II Ekspresjonizm, Robo nik 1919, n 192, s. 2. Walli Miec a , Pó na twórczo wielkich artystów, PIW, Warszawa 1975.
Walli Miec a , Prze ycie i warto . Pisma z estetyki i nauki o sztuce, Wydawnictwo Li e ackie, K ak 1968.
Walli Miec a , Rysunki chi skie Andrzeja Strumi y, K onika: d godnik o ec no- -kulturalny 1955, n 2, s. 44.
Walli Miec a , Secesja, Arkady, Warszawa 1967.
Wallis Miecz a , Sztuka polska dwudziestolecia. Wybór pism z lat 1921–1957, Arkady, Warszawa 1959.
Walli Miec a , Sztuki i znaki. Pisma semiotyczne, PIW, Warszawa 1983.
Walli Miec a , W adys aw Zych i zagadnienia nadrealizmu, Robo nik 1931, n 350, s. 2. Walli Miec a , Wystawa Mieszkanie najmniejsze”, Robo nik 1930, n 67, s. 5.
Walli Miec a , Wystawa Formistów Polskich, Robo nik 1921, n 127, s. 2. Walli Miec a , Wystawa Jankla Adlera, Wiadomo ci Li e ackie 1935, n 10, s. 7. Walli Miec a , Wystawa obrazów Zbigniewa Pronaszki, Robo nik 1992, n 166, s. 2. Walli Miec a , Wystawa Zrzeszenia Artystów Plastyków Artes”, Robo nik 1935, n 47,
s. 4.
Walli Miec a , Wystawy Pro Arte” i Bloku”, Robo nik 1924, n 97, s. 3.
Wasilewska Diana, Prze om czy kontynuacja? Polska krytyka artystyczna 1917–1930 wobec
tradycji m odopolskiej, To a o A o i W da c P ac Na ko ch Uni e i a ,
K ak 2013.
Wilkoszewska Krystyna, O krytyce krytycznie, S dia E e c ne 1983 1984, t. XX/XXI, s. 267 276.
THE LANGUAGE OF ART CRITICISM AND THE MIECZYS AW WALLIS CONCEPT OF AESTHETICS
Thi a icle di c e he ac i i ie of Miec a Wallis as an art critic, published both in daily newspapers and in cultural or philosophical magazines. It also takes into account exhibition reviews, discussions of publications devoted to art, various occasional, jubilee texts, and short memories. First, the comprehensive education and interdisciplinary interests of the philosopher are presented. Then, his critical articles are discussed. This part of the paper considers the division into traditional and modern art. An important historical turning point is World War II, when Walli legac a lo . He ied o ec ea e man o k , hich made i im o ible o ake ca e of everything he was currently interested in. The article highlights the distinguishing features of Walli c i ici m, hich a e: bold erminological and axiological decisions, an extensive cata-logue of aesthetic values, rehabilitation of despised phenomena, defence of modern art, sensual description of objects. Attention is also paid to how the fields of semiotics and psychology cultivated in he ma e ha e of he a ho o k infl enced hi a i ic c i ici m. The la a of
he a icle i de o ed o me ac i ical a ec of Walli ae he ic ho gh . Keywords
aesthetics, art criticism, Polish art of the interwar period, aesthetic values, aesthetic pluralism, artistic pluralism
