Maria Teresa Lizisowa
Literackie przekodowanie tekstu
prawnego w "Panu Tadeuszu"
Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria 4,
21-34
Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis
Fo lia 20
Studia Historicolitteraria IV (200 4)
M aria T e re s a L izis o w a
Literackie przekodowanie tekstu prawnego
w
Panu Tadeuszu
W s p ó łc z e s n e te o rie lin g w is ty c z n e s k u p ia ją się n a m o d e lu k o m u n ik a c y jn y m in te n c jo n a ln y m , k tó r e g o k lu c z o w ą f a z ą j e s t o d k o d o w a n ie z n a c z e n ia p r z y z a ło ż e n iu , że u z e w - n ę tr z n io n a w te k ś c ie m y ś l n a d a w c y w y m a g a k a ż d o r a z o w o w y b o r u o d b io rc y . O d b io r c a ro z s trz y g a , k tó r e z e z n a c z e ń w n ie je d n o z n a c z n y m z n a tu ry p rz e k a z ie j ę z y k o w y m b y ło d e k la r o w a n ą in te n c ją k o m u n ik a c y jn ą . W ła ś c iw e d e k o d o w a n ie in te n c ji d e c y d u je b o w ie m o j a k o ś c i k o m u n ik a c ji, s z c z e g ó ln ie w ó w c z a s , g d y je j c e le m , p o z a p r z e k a z y w a n ie m in fo r-m a c ji, j e s t p e r lo k u c y jn y a k t o d d z ia ły w a n ia n a o d b io rc ę - ta k is to tn y w d z ie le lite ra c k im . T e k s t P a n a T a d e u s z a n ie j e s t j e d n o z n a c z n y . U m y s ł i e r u d y c j a p o e ty o g a r n ia ły w ie le p l a n ó w m y ś l o w y c h , k tó r e w i n te r p r e t a c j i o d b i o r c y d a j ą m o ż l i w o ś ć w i e lo k r o t n e g o , a p r z y t y m r ó ż n o r o d n e g o i c h o d c z y t y w a n i a 1 . T e k s t n a r z u c a o g r a n ic z e n ia , w y m a g a s p e c ja li s ty c z n y c h r e g u ł in te r p r e to w a n ia , w c h o d z e n i a w a n a liz ę k o n te k s tu , o d k r y c ia s tr u k tu r y g lo b a ln e j o r g a n iz a c j i t e k s t u ( s u p e r s tr u k tu r y ) o r a z g lo b a ln e g o t e m a t u ( m a k r o s tr u k tu r y ) p r z y w i e l u w ą tk a c h , e p iz o d a c h i d y g r e s ja c h . D o c z y t e l n i k a n a le ż y w y o d r ę b n i e n i e , r o z w i n ię c i e i z in te g r o w a n ie p o j ę ć t w o r z ą c y c h ś w ia t te k s tu , a u k r y t y c h g ł ę b o k o p o d w a r s t w ą p o w i e r z c h n io w ą 2 . I n t e r t e k s tu a l n e p o r ó w n a n i e z ja w i s k k o m u n ik a c y jn y c h o k r e ś l a s ię w lin g w is ty c e t e k s t u te r m i n a m i k o m p e t e n c j a t e k s to w a b ą d ź k o m p e t e n c j a d y s k u r s u . P o d ł o ż e m tej k o m p e t e n c j i j e s t z d o ln o ś ć d o o d b i o r u z d a r z e ń k o m u n ik a c y jn y c h w k r ę g u k u l tu r o w y m n a d a w c y . I n t e r t e k s tu a l n o ś ć o z n a c z a n a w i ą z a n i a m ię d z y te k s t o w e s k u p io n e n a p o j ę c i u p r e - t e k s t u i i n te r te k s tu , c z y li t e k s t u u s y t u o w a n e g o p o m ię d z y te k s ta m i, a t a k ż e n a p r z y w o ł y w a n i u in n y c h t e k s tó w w s p o s ó b m n ie j lu b b a r d z ie j o c z y w is ty i j e d n o z n a c z n y 3.
1 Na hermetyczność Pana Tadeusza zwracano wielokrotnie uwagę. Szczególnie głęboką warstwę narra cyjną odkrył Z. Kępiński w książce, Mickiewicz hermetyczny, Warszawa 1980, zob. też o interpretacji poematu według odmian języka, M. Zarębina, Mickiewicz wśród prawników, Kraków 1999: 19-20. 2 Definicja pojęć “struktury globalne”, superstruktura i makrostruktura według A. Duszak, Tekst, dyskurs,
komunikacja międzykulturowa, Warszawa 1998, s. 173-198.
3 O formach zapożyczeń międzytekstowych zob. W. Bolecki, Pre-teksty i teksty. Z zagadnień związków
W in te r p r e t a c j i M i c k ie w i c z o w s k ie g o p o e m a t u p r o p o n u j ę w y k o r z y s t a n i e z a ł o ż e ń r o m a n ty c z n e j f i lo z o f i i d z ie j ó w u p r a w ia n e j p r z e z a u t o r a 4. C e l k o m u n ik a c y jn y te k s tu c h c ę p r z e d s t a w i ć w k o n t e k ś c i e z a b y t k ó w n i e l i te r a c k i c h - p r a w n y c h i p r a w n i c z y c h - t e m a t y c z n i e k o r e s p o n d u j ą c y c h j e d n a k z d z ie ł e m l it e r a c k im w g l o b a l n y c h s t r u k t u r a c h d y s k u r s y w n y c h i w m o d e l u w y b r a n e g o ś w ia ta . O k a ż e s ię w ó w c z a s , ż e p u n k ty o d n i e s ie n i a p o m ię d z y o d l e g ł y m i n a p o z ó r te k s ta m i d o b r z e u z a s a d n i a j ą z a ło ż e n ia a r ty s ty c z n e i id e o w e P a n a T a d e u s z a . O p is i n te r te k s tu a ln e j in te r p r e t a c j i w k o n t e k ś c i e p r a w o d a w s t w a i p r a k ty k i p r a w n ic z e j m a p o d e jś c i e h e r m e n e u t y c z n e 5. W e d ł u g o g ó ln e j m e t a te o r ii h e r m e n e u ty k i, k t ó r a j e s t s z t u k ą r o z u m i e n i a i i n t e r p r e ta c j i w r a m a c h u s t a le n i a w s p ó ln e g o k o n t e k s tu i n te r p r e ta c y jn e g o , b a d a n i e te k s tu lite r a c k ie g o o p i e r a m n a p r z e k a z i e p r z e p i s ó w p r a w n y c h w S t a tu t a c h W ie l k ie g o K s i ę s tw a L it e w s k i e g o z X V I w i e k u ( S t a tu t a c h l ite w s k ic h ) i n a p r z e k a z i e te k s tó w p r a w n ic z y c h , o p a r ty c h n a p r a k ty c e s ą d ó w w k s i ę s t w i e b i r ż a ń s k i m R a d z i w i ł łó w z X V I - X V I I I w ie k u . Z a k ła d a m , ż e p r o c e s in te r p r e t a c j i r o z c i ą g a s ię p o m ię d z y i n te n c ją a u to r a a i n te n c j ą c z y te ln ik a . R e c e p c j a t e k s tó w p r a w n y c h w d z ie le M i c k ie w i c z a s t a n o w i r o d z a j a u to r s k ie j a k tu a l iz a c j i s z e s n a s to w ie c z n e g o u s t a w o d a w s t w a lite w s k ie - g o i o p a r te j n a n i m p r a k ty k i s ą d o w e j w c z a s y p o w s ta n i a d z ie ł a M i c k ie w ic z a .
C ią g a n ty c y p a c ji n a w ią z u ją c y c h , k tó r y c h k o le jn e e le m e n ty z b li ż a j ą się w n a s z y m k i e r u n k u i p o z w a l a ją z n a le ź ć p ła s z c z y z n ę o d n ie s ie n ia w t a k o d le g ły c h te k s ta c h , w y s n u w a m z k o n te k s tu m y ś li h is to r io z o f ic z n e j M ic k ie w ic z a . W m y ś l te o r ii h e r m e n e u - ty c z n e j H .- G . G a d a m e r a , k t ó r ą p r a g n ę t u p r z y w o ła ć :
K ażd y dialog z c u d z ą m y ślą, p ro w a d zo n y z in te n c ją zro zu m ie n ia drug ieg o czło w iek a, je s t sam w sobie ro z m o w ą n ig d y n ie m a ją c ą k ońca. Je st to p ra w d ziw a ro z m o w a, w trak cie której u siłu jem y od n aleźć “n a sz ” ję z y k - ja k o w spólny. [...] W ro z m o w ie tej usiłu
je-s. 199 i 219-220. Zjawiska intertekstowości ujmowane tradycyjnie w badaniach nawiązań międzytek- stowych w obrębie tekstów literackich, takie jak stylizacja, transformacje tekstów, pastisze, parodie, re miniscencje, cytaty czy trawestacje nie są przedmiotem niniejszej analizy.
4 W XIX wieku uczeni polscy (Józef Maria Hoene-Wroński, Józef Goluchowski, Bronisław Trentowski, Karol Libelt, Józef Kremer i August hr. Cieszkowski) opracowali systemy metafizyczne nawiązujące do filozofii Immanuela Kanta, Friedricha W.J. Schellinga i Georga W. Hegla. Przyjmując personalistyczny, teistyczny i spirytualistyczny pogląd na świat, rozwinęli na podłożu uczucia i woli, z naciskiem na czyn niki narodowe i społeczne, program kierowania przyszłymi losami narodów przez Kościół katolicki i naród polski. Do nich nawiązywali mistycy (Andrzej Towiański) i poeci (Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Zygmunt Krasinski) nadając metafizyce polskiej znaczenie mesjanistyczne. A. Mickiewicz cenił nade wszystko “prawdy żywe”, tj. te, które urzeczywistniają się w czynie, a których źródłem jest uczucie. Rolę sprawczą przypisywał czynnikowi moralnemu i wierzył w posłannictwo narodu polskiego przemienionego moralnie, zob. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 2, Warszawa 1970, s. 228-235). 5 W hermeneutyce wykorzystuje się zazwyczaj także tradycyjne metody humanistyczne genezy i rozwoju mowy w ujęciu historycznym, analizy funkcji elementów wypowiedzi w danym układzie według metod funkcjonalnych oraz strukturalne badanie zjawisk systemu języka, zob. A. Bronk, Rozumienie, dzieje,
Literackie przekodowanie tekstu prawnego w Panu Tadeuszu 23
m y o tw o rzy ć się n a p artn e ra, tzn. dotrzeć do tej w spólnej spraw y, w której ra ze m się z n ajd u je m y 6.
W in te r te k s to w y c h b a d a n i a c h h e r m e n e u ty c z n y c h c h o d z i o in te r p r e ta c ję a le g o ry c z n ą , p o l e g a j ą c ą n a n a d a w a n iu n o w e g o z n a c z e n ia w y r a ż e n i u a u to r a , k tó r e d l a c z y t e l n i k a s ta ło się o b c e z p o w o d u o d le g ło ś c i c z a s o w e j i p r z e s tr z e n n e j, a k tó r e m o ż e o n o d tw o r z y ć n a p o d s ta w ie in n y c h ź r ó d e ł h is to r y c z n y c h . T o z n a c z e n ie n ie n a le ż y j u ż d o ś w ia ta p r z e d s ta w io n e g o w te k ś c ie , le c z w y w o d z i się z e ś w ia ta o s o b y in te r p r e tu ją c e j. T e m a t o w i lit e r a c k ie g o p r z e k o d o w a n i a t e k s tu p r a w n e g o w P a n u T a d e u s z u p o ś w ię c ił a m k s i ą ż k ę , w k tó r e j n a w i ą z a ł a m d o b a d a ń p o d w z g l ę d e m a u te n t y c z n o ś c i w ą t k ó w p r a w n y c h 7 d o s tu d ió w te k s to l o g i c z n y c h o g a tu n k a c h l it e r a c k ic h o b e c n y c h w p o e m a c i e i d o t r a d y c ji k o m p o z y c y j n e j 8 o r a z d o b a d a ń o k s z t a ł c i e id e o w y m d z i e ł a 9 . W n a w i ą z a n i u d o n ie j p r z e d s t a w i ę w o g ó l n y m z a r y s i e m e c h a n i z m p r z e n i e s ie n i a w s f e r ę f i k c j i l ite r a c k ie j a u te n t y c z n y c h p r a w n y c h s t r u k t u r g lo b a ln y c h : w s u p e r - i m a k r o s tr u k t u r z e o r a z w s y s te m ie s e m io ty c z n y m . 1. S u p e r s tr u k tu r y s t a n o w i ą f o r m ę g lo b a ln e j o r g a n iz a c j i t e k s tu , s w e g o r o d z a j u r u s z to w a n ie , n a k t ó r y m w s p i e r a s ię k o n s t r u k c ja te k s tu . J e d n o ś ć k o n s t r u k c y jn a d a je s ię r o z p is a ć n a c z ę ś c i s k ła d o w e p o d d a n e r e g u ło m k o m p o z y c j i i p o s ia d a ją c e w ię z y s p ó jn o ś c io w e r ó ż n e w z a l e ż n o ś c i o d g a tu n k u t e k s tu 1.1. T e k s t- w z o r z e c , c z y l i t e k s t S ta tu tó w , j e s t z b io r e m w y p o w ie d z i p r a w n y c h , p o z a o p i s o w y c h , d y r e k ty w a l n y c h i p e r f o r m a ty w n y c h . S ta n o w ie n ie a k tu n o r m a t y w n e g o w i ą ż e u s t a w o d a w c ę i a d r e s a t a w u k ła d z ie s p o ł e c z n y m w ła d z y i p o d p o r z ą d k o w a n ia . J e s t n a k a z e m o b w a r o w a n y m w a r u n k a m i w a ż n o ś c i 10. N a k a z u j e c z y n ić w p r z y s z ł o ś c i to , c o u s t a w o d a w c a u w a ż a z a d o b r e z o k r e ś l o n e g o p u n k t u w id z e n ia , a ta k ż e z a k a z u j e c z y n ó w , k t ó r e u z n a j e z a z ł e 11. T e k s t u s ta w y s k ł a d a się z p r z e p i s ó w p r a w n y c h u j ę t y c h w p a r a g r a f y i r o z d z ia ły , f o r m u łu j ą c y c h n o r m y p r a w n e . D y r e k t y - w a l n y m w y k ł a d n ik i e m t e k s t u j e s t e le m e n t p o w in n o ś c i. S ta n o w i o n j ą d r o w y p o w ie d z i p r a w n e j w p o s t a c i f o r m u ły p o w i n n o ś c i o w e j ( P o w in n o b y ć R ) , c z y li d y s p o z y c ję n o r m y . D y s p o z y c j a , k t ó r a j e s t w ł a ś c iw ą n o r m ą , m o ż e b y ć u z a s a d n i o n a h i p o te z ą
6 Zob. H.-G. Gadamer, Philosophie in Selbstdarstellungen, Bd. III, Hamburg 1977, s. 94; według prze kładu A. Bronka, Rozumienie, dzieje,język... (motto).
7 O autentyczności wątków prawnych w Panu Tadeuszu pisali: P. Dąbkowski, Uwagi prawne w “Panu
Tadeuszu ”, “Gazeta Sądowa Warszawska” nr 4, 5, 6, 1899 [Przedruk w zbiorze: Pokłosie z dwudziestu lat pracy naukowej zebrane 1897—1916, Lwów 1917, s. 22-38; S. Estreicher, Większy Pan Bóg niż pan Rymsza, Kraków 1934 (odbitka z “Czasu”); S. Breyer, Spór Horeszków z Soplicami. Studium z dziedziny problematyki prawnej “Pana Tadeusza”, Warszawa1955; M. Zarębina, Tekst prawny wewnątrz tekstu
artystycznego, [w:] Studia nad językiem Adama Mickiewicza. M ateriały z konferencji zorganizowanej w Szczecinie (10-12 czerwca 1996 roku), pod red. M. Białoskórskiej i L. Mariak, Szczecin 1998, s. 11-24.
8 Zob. K. Wyka, O form ie prawdziwej Pana Tadeusza, Warszawa 1955; tenże, “Pan Tadeusz”. 1. Studia
o tekście, 2. Studia o poemacie, Warszawa 1963.
9 Zob. S. Pigoń, Sąd nad Polską w “Panu Tadeuszu”, Kraków 1934.
10 Zob. charakterystyka wypowiedzi normatywnej: Z. Ziembiński, Ujęcia modelowe, [w:] Z. Ziembiński, M. Zieliński, Dyrektywy i sposób ich wypowiadania, Warszawa 1992, s. 19.
w p o s t a c i z d a n i a w a r u n k o w e g o ( J e ż e li p ...) o r a z m o ż e w y r a ż a ć n o r m a t y w n e s k u tk i n i e z i s z c z e n i a s ię d y s p o z y c ji i o c e n ę n o r m a t y w n ą , c z y li s a n k c ję . P o z a r o z b u d o w a n ą n o r m ą w t e k ś c i e p r a w n y m m o g ą z n a le ź ć s ię d e f in i c j e lu b p a r a d e f in i c je u ż y w a n y c h t e r m i n ó w , ra d y i p o u c z e n ia u s ta w o d a w c y , z w r o ty o o b o w i ą z y w a n i u n o r m i o m o c y o b o w ią z u ją c e j in n y c h a k tó w n o r m a ty w n y c h , s ą d y o z d a r z e n ia c h p r a w n y c h lu b o c e n y n o r m 12. D ia lo g o w o ś ć d y s k u r s u p r a w n e g o j e s t a s y m e tr y c z n a , p o n ie w a ż w y łą c z n y m n a d a w c ą j e s t u s ta w o d a w c a , k tó r y p r z y z n a je u p r a w n ie n ia i n a k ła d a o b o w ią z k i n a o d b io r c ó w . T e k s t j e s t w y r a z e m p r z e k a z ó w s ło w n y c h s ta n o w c z y c h , b e z d y s k u s y jn y c h . 1.2. F u n k c j ą te k s tó w p r a w n i c z y c h , k tó r e w lite w s k ie j p r a k ty c e s ą d o w e j w s t o s u n k u d o u s ta w y s ta tu to w e j s ta n o w iły te k s ty w y ż s z e g o s to p n i a ( m e ta te k s ty ) , b y ło z d a w a n ie s p r a w y z e s ta n ó w r z e c z y w o r z e c z n i c tw ie s ą d o w y m z o d w o ł a n ie m s ię d o o b o w i ą z u j ą c y c h n o r m p r a w n y c h w y ł o ż o n y c h w S ta tu ta c h . P r z y z m ia n ie s to p n i a t e k s tu z m ie n ia ł s ię c h a r a k te r j ę z y k a z p r a w n e g o n a p r a w n ic z y , a w ię c n a o p is o w y , a r g u m e n ta c y jn y i i n te r p r e ta c y jn y . Z m i e n ia ł s ię t a k ż e u k ł a d n a d a w c z o - o d b io r c z y , b o w i e m t e k s t p r a w n o - s ą d o w y j e s t d ia lo g o w y , w ie lo g ło s o w y . I n t e r p r e ta c ja u s ta w y w p o s t ę p o w a n iu s ą d o w y m o d b y w a się w e d ł u g u s t a lo n y c h r e g u ł p r z e z tr z y p o d m io ty p r o w a d z ą c e d i a l o g : d w ie s tr o n y s ą d o w e i z e s p ó ł s ę d z io w s k i. W d i a l o g o w y c h a k ta c h k o m u n ik a c ji j ę z y k o w e j k a ż d y z p o d m io t ó w s ta je s ię n a p r z e m ia n n a d a w c ą i o d b i o r c ą - a r b it r e m z a ś w s p r a w ie j e s t z e s p ó ł s ę d z io w s k i. 1.3. P a n T a d e u s z w s w e j s u p e r s tr u k tu r z e j e s t d z ie ł e m e p ic k im . P o d s ta w o w e r u s z t o w a n i e s tr u k tu r a ln e o p o w i a d a n i a o b e jm u je t y p o w e r e g u ły n a r r a c y jn e : 1) e k s p o z y c j ę , tło , k u lis y w p r o w a d z a j ą c e u c z e s t n ik ó w a k c ji i d a ją c e o r ie n ta c ję w c z a s ie i p r z e s t r z e n i , 2 ) t e m a t u ję ty w f a b u łę , 3 ) t r e ś ć s k ł a d a j ą c ą s ię z e p iz o d ó w w r ó ż n y c h k o m b in a c ja c h d z ia ł a ń u c z e s t n ik ó w a k c ji, o p i s u j ą c ą c e le , w ą t k i i e p iz o d y z p r z e s z ł o ś c i b o h a te r ó w , c h a r a k te r y s t y k i p r z e d m io t ó w i z ja w is k , w y j a ś n i a n i e n i e j a s n y c h m ie j s c w f a b u le , itp ., 4 ) r o z w ią z a n ie , k tó r e p r z e d s t a w i a s t a n r z e c z y j a k o e f e k t d z i a ł a ń w y n i k a ją c y c h z t e m a t u 13. 1.4. P r z e k o d o w a n i e t e k s t u p r a w n e g o n a p r a w n i c z y w s u p e r s tr u k tu r z e p o l e g a n a o d e b r a n i u t e k s to w i p r a w n e m u j e g o n o r m a ty w n e j f u n k c ji k w a l if i k o w a n ia s ta n ó w r z e c z y i n a n a d a n i u m u f u n k c ji r e p r o d u k ty w n e j z d a w a n i a s p r a w y z e s ta n ó w r z e c z y . W t y m z b li ż a s ię p o e m a t M i c k ie w i c z a d o s tr u k tu r y te k s tó w p r a w n ic z y c h . D a ls z e p r z e s u n i ę c i e - d o t e k s t u a r ty s ty c z n e g o - o d b y w a s ię w o b r ę b ie g r a m a ty k i o p o w i a d a n ia i p o l e g a n a r o z b u d o w a n i u p o d s t a w o w e g o s c h e m a tu w y p o w ie d z i p r a w n e j i p r a w n ic z e j p r z e z w p r o w a d z e n i e p o m ię d z y z n a c z e n i o w o z w i ą z a n e r d z e n ie n o r m a ty w n e , k o n i e c z n e d o z a m k n i ę c ia lo g ic z n e j c a ł o ś c i n o r m y , c ią g ó w n a r r a c y jn y c h i d i a l o g o w y c h z w i ą z a n y c h z g ł ó w n ą l i n i ą n a r r a c y j n ą o r a z o b e jm u j ą c y c h d o d a tk o w e in f o r m a c j e r e ta r d a c y jn e .
12 Teoria normy prawnej jako wypowiedzi, zob. S. Grzybowski, Wypowiedź normatywna i je j struktura
formalna, Kraków 1961.
13 Por. schematy opowiadania: A. Duszak, Tekst, dyskurs..., s. 175-187; autorka wykorzystuje tu obszer nie prace z dziedziny lingwistycznej teorii tekstu.
Literackie przekodowanie tekstu prawnego w Panu Tadeuszu 25 M i m o to g ł ó w n a l in i a n a r r a c y jn a w P a n u T a d e u s z u p r z e b i e g a w o k ó ł w ą t k ó w s ą d o w y c h ( p r o c e s g r a n ic z n y , s k a r g a w p r o c e s ie k a r n y m o p r z e c h w a łk i, p r o c e s p o l u b o w n y o c h a r ty , m a j ą tk o w a u m o w a m a łż e ń s k a ) o r a z e p iz o d ó w p o t r ą c a j ą c y c h o p r z e b i e g p o s t ę p o w a ń s ą d o w y c h (n p . p r o c e s R y m s z y z d o m in ik a n a m i) . W ie d z a 0 p o s t a c i a c h d z ia ł a j ą c y c h n a r a s t a d z ię k i i c h u c z e s t n ic t w u w w y d a r z e n i a c h f a b u l a r n y c h p o d p a d a j ą c y c h p o d k w a l if i k a c j ę s ą d o w ą - z t ą ty lk o r ó ż n ic ą , ż e i s tn ie n ie p o s ta c i l it e r a c k ic h z a le ż y o d p e r s p e k t y w y n a r r a to r a , k tó r y p r z y p is u je i m o k r e ś lo n e a tr y b u ty , a n a liz u je c e c h y i c h c h a r a k te r u , in g e r u je w r z e c z y w is to ś ć p s y c h i c z n ą i i n d y w i d u a li z u je i c h o s o b o w o ś ć , p o d c z a s k ie d y p o d m io ty n o r m y p r a w n e j w y s tę p u j ą t y lk o j a k o p o t e n c j a l n i n o s ic ie le m o d a l n o ś c i o b o w i ą z k u i u p r a w n ie n ia , a u c z e s tn ic y p o s t ę p o w a n ia s ą d o w e g o to k o n k r e tn e o s o b y p o s i a d a j ą c e z d o ln o ś ć s ą d o w ą , k t ó r y c h in te r e s u p r a w n e g o d o ty c z y p r o c e s . P r z e k s z ta łc e n ie j ę z y k a p r a w n e g o i z w ią z a n ie g o z n o w y m l ite r a c k im k o n te k s te m w y m a g a ło p r z y s to s o w a n ia w y p o w ie d z i n o r m a ty w n e j d o w z o r c a lite r a c k o ś c i, a ta k ż e n a d o s to s o w a n iu s e m a n ty c z n y m w z a k r e s ie n o w e j s y tu a c ji k o m u n ik a c y jn e j, w k tó re j n a d a w c ą p r z e s ta je b y ć p r a w o d a w c a , a s ta je się n i m p o e ta , n a to m ia s t o d b i o r c ą j e s t - z a m ia s t p o te n c ja ln e g o a d r e s a ta n o r m - k o n k r e tn y c z y te ln ik lite r a tu r y p ię k n e j. T e k s t n a to m ia s t p o d l e g a a d a p ta c ji i tr a n s f o r m a c ji j e d n e g o p r z e k a z u ję z y k o w e g o w d ru g i. A d a p t a c ja p o l e g a n a z m ia n ie s p o s o b u i s t n ie n i a te k s tu , j u ż n ie p e r f o r m a ty w n e g o 1 n o r m a ty w n e g o , le c z k o n s ty t u ty w n e g o , o r a z n a z m ia n ie ty p o w e g o d l a n o r m o b i e g u s p o łe c z n e g o . Z m i e n i a s ię t a k ż e s p o s ó b p e r c e p c ji, p o n i e w a ż u s u n ię te z o s t a ł y w ł a ś c i w o ś c i s t y lis ty c z n e w s tr u k tu r z e p o w ie r z c h n io w e j n o r m y p r a w n e j. N a t o m i a s t tr a n s f o r m a c j a p o l e g a n a o d m ie n n y m p o t r a k t o w a n iu n o r m a t y w n e g o k o d u g a tu n k o w e g o , k tó r y j e d n a k z o s ta ł z a c h o w a n y w c ią g a c h p r z e k s z t a ł c e ń s e m a n ty c z n y c h . Z a c h o w a n e z o s ta ło b o w i e m p r a w n e s ło w n ic tw o i f r a z e o lo g i a o r a z p r a w n i c z a k o m p o z y c j a s c e n , a t a k ż e p r a w n i c z y s p o s ó b r o z w i ja n ia o p o w i e ś c i i p o w i n n o ś c i o w y c h a r a k t e r d ia l o g i z a c j i w y p o w i e d z i 14. 1.5. A le c z y s to f o r m a l n e p r z e k o d o w a n i e n ie c z y n i j e s z c z e t e k s tu d z ie ł e m l it e r a c k im . K a z i m i e r z W y k a p r z y jm o w a ł, ż e k s z t a ł t p o e m a t u z a w d z i ę c z a s ię t r z e m “ z w r o t n ik o m e s t e t y c z n y m M i c k ie w i c z a ” : l ir y z m o w i, h u m o r o w i o r a z k o n t r a s to w i p o e z j i i p r a w d y . N a j e g o o s ta te c z n y k s z t a ł t w p ł y w a j ą d w ie k o n w e n c j e l ite r a c k ie - k l a s y c y z u ją c a i r o m a n ty c z n a . C e c h ą r o m a n t y c z n e g o t o k u n a r r a c y jn e g o b y ł a c a ł k o w i t a s w o b o d a k r e a t o r a e p ic k i e g o j a k o w y ł ą c z n e g o t w ó r c y lu b w y ł ą c z n e g o k o m e n ta t o r a w y d a r z e ń i f a b u ły p r z y r ó w n o c z e s n y m o b o w ią z y w a n iu k r y te r iu m r e a liz m u w r e p r e z e n to w a n iu p o s ta c i i s y tu a c ji. C a łk o w ic ie p r z e c ię tn a f a b u ła u t w o r u n ie j e s t tr a k to w a n a n a se rio . N a le ż y d o w a r s tw y p o e ty c k ie j i r e p re z e n tu je f ik c ję lite ra c k ą . “ N a s e rio ” s ą p o s ta c ie lite r a c k ie - n a w e t w ó w c z a s , g d y p o e ta o c e n ia s w o ic h b o h a te r ó w o k i e m h u m o r y s ty , le c z j a k o r e a lis ta p s y c h o lo g ic z n y d ą ż y d o w y r a ż e n ia p r a w d y o c z ło w ie k u . W s fe rz e o n to lo g ic z n e j k o n c e p c ji rz e c z y w is to ś c i i w ś w ie c ie te k s tu f a b u ła
14 Por. szerzej na temat transpozycji wątków zawartych w dokumentach prawno-sądowych w epopei Mickiewicza: M.T. Lizisowa, Prawem sądzić czyli o języku Statutów litewskich w Panu Tadeuszu, Kra ków 1998, s. 92-105.
i p r z e d s ta w ie n ie p o s ta c i u z u p e łn ia ją się w z a je m n ie , a w i e d z a o r e a ln y m ś w ie c ie z o s ta ła w y k o r z y s ta n a ta k , b y u z y s k a n a w d z ie le p r a w d a z d a w a ła się b y ć r z e c z y w is to ś c ią 15.
W ię ź s t r u k t u r a l n a d z ie ła , w e d ł u g K . W y k i, w y n i k a z p o z y c ji i n d y w id u a ln e g o a u to r a , k t ó r e g o o b r a z z g o d n ie z t r a d y c j ą o s ie m n a s t o w i e c z n ą z le w a się z f u n k c j ą r e to r a . D y s k u r s w y m a g a o b e c n o ś c i c z y t e l n i k a - o d b i o r c y , z k t ó r y m m ó w c a - a u t o r w y r a ź n i e s ię u t o ż s a m i a , a lb o z a c ie r a s ię j e g o p o s t a ć j a k o w s p ó łt w ó r c y d z ie ła . F o r m a s t y l is ty c z n a j e s t r e a l iz a c j ą u p r a w n i e ń p r z y s ł u g u ją c y c h g o s p o d a r z o w i p o e m a tu , k t ó r e g o o b e c n o ś ć j a k o s p r a w c y i r e ż y s e r a z a z n a c z a s ię n a t r z e c h p ła s z c z y z n a c h : 1) w e k s p r e s y w n y m p r z e s u n i ę c i u w e w z o r z e g a tu n k o w y m p e w n y c h p a r ti i t e k s tu w s f e r ę h e r o ik o m ic z n ą , w y r a ż a j ą c y m s ię w ż a r to b liw e j k p i n ie z f a b u la r n e g o s c h e m a tu , 2 ) w s i ę g a n i u p o w ł a s n e d o ś w ia d c z e n ia lir y c z n e i w s p o m n i e n ia a u to b i o g r a f i c z n e p o p r z e z w y j ś c i e a u to r a p o z a p ła s z c z y z n ę ś r o d o w is k o w ą i f a b u la r n ą d z ie ła , 3 ) w k o n s t r u o w a n i u c z y t e l n i k a - o d b i o r c y , k t ó r y m m o ż e b y ć c z y t e l n i k - e m i g r a n t , c z y t e l n i k - s z l a c h c i c p o w ia to w y i c z y t e l n i k - ś w i a d e k l u d o w y , a d o k tó r e g o a u to r się z w r a c a lu b w k t ó r e g o i m i e n iu p r z e m a w ia . K o n s e k w e n c ją ta k ie j k o n c e p c ji d z ie ł a j e s t j e g o k s z t a ł t j ę z y k o w y w y r a ź n ie d y s k u r s y w n y 16. P a n T a d e u s z n ie j e s t z a t e m p r z y k ła d e m w y ł ą c z n ie u t w o r u n a r r a c y jn e g o . O r g a n i z a c j a g l o b a l n a t e k s t u z a w i e r a w p r a w d z ie t y p o w ą d l a n a r r a c ji p r o g r e s ję t e m a ty c z n ą “ C o się w t e d y z d a r z y ło ” . P r z y w o ł a ć t u m o ż n a w s z a k ż e j a k o w ł a ś c iw y t y p s c h e m a tu s u p e r s tr u k tu r a ln e g o p r a k ty c z n ą a r g u m e n ta c ję lu b s tr u k tu r ę r o z u m o w a n ia , k t ó r a p o l e g a n a d o p a s o w a n i u s c h e m a tu a r g u m e n ta c ji lo g ic z n e j u z a s a d n i a n i a t w i e r d z e ń (“j e ż e li p , to q ” ) d o w a r u n k ó w j ę z y k a n o r m y p r a w n e j. T a k a s tr u k tu r a s k ł a d a się z d w ó c h k a te g o r ii s u p e r s tr u k tu r a ln y c h : z p r z e s ła n k i o r a z k o n k lu z ji, w k tó r e j z a w i e r a s ię i n f o r m a c j a w n i o s k o w a n a n a p o d s ta w ie i n f o r m a c j i z a w a r t y c h w p r z e s ła n k a c h : “ J e ż e li X m a d o c z e g o ś p r a w o , to Y p o w i n i e n m u w y k o r z y s t a n i e t e g o p r a w a z a p e w n i ć ” . R o z w a r s t w i e n i e s tr u k tu r y a r g u m e n ta c y jn e j, g łó w n ie w p r z e s ł a n k a c h , m o ż e z a w ie r a ć , p o d o b n ie j a k w s c h e m a c ie n a r r a c y jn y m , r e a lis ty c z n ie z a r y s o w a n e tło p r z y b liż a ją c e b l iż s z e o k o l ic z n o ś c i w n i o s k o w a n i a , w y ł o ż e n i e p r o b le m u , i n te n c ji n a d a w c y , o p is s y tu a c ji, z a ł o ż e n i a n a d a w c y z w i ą z a n e z p r a w d z i w o ś c i ą f a k tó w z a k ł a d a n y c h p r z e z o d b i o r c ę w in te r p r e ta c ji, itp . Z a c h o d z i w ó w c z a s s w o is ta g r a p o m ię d z y p r o g r e s j ą t e m a t y c z n ą o r a z p r o g r e s ją : “ C z y t a k to j e s t ? I d l a c z e g o ? ” , c h a r a k t e r y z u j ą c ą te k s ty a r g u m e n ta c y jn e . M o ż n a s ię w n i c h d o p a tr y w a ć r e to r y c z n y c h z w i ą z k ó w z a r y s t o te l e s o w s k i m p o d z ia ł e m p r z e s tr z e n i te k s to w e j w d r a m a c ie k l a s y c z n y m c z y w m o w ie s ą d o w e j o r a z z j e d n o s t k a m i a r c h i te k t o n ik i t e k s tu o k r e ś la n y m i j a k o f o r m y p o d a w c z e 17. W g lo b a ln e j o r g a n iz a c j i d y s k u r s u i s tn ie n ie a r g u m e n ta c y jn y c h s c h e m a t ó w s u p e r s t r u k t u r a l n y c h j e s t - s z c z e g ó ln ie w o w e j s f e r z e h e r o ik o m ic z n e j - w y k o r z y s t a n i e m w z o r c a d y s k u r s u p r a w n ic z e g o .
15 Zob. K. Wyka, “Pan Tadeusz”. Studia o tekście..., s. 284 i n. 16 Zob. K. Wyka, Studia o tekście, Warszawa 1963, s. 339.
17 Zob. B. Wyderka, Środki stylowe, [w:] Przewodnik po stylistyce polskiej, red. S. Gajda, Opole 1955, s. 78-79; zob. też A. Duszak, Tekst, dyskurs..., s. 179-183.
Literackie przekodowanie tekstu prawnego w Panu Tadeuszu 2 7 2 . M a k r o s t r u k t u r a j a k o d r u g i ty p s t r u k t u r g l o b a l n y c h r e p r e z e n tu je t e k s to w e z n a c z e n i e t e m a tu d y s k u r s u , j e g o k w i n t e s e n c ji lu b s t r e s z c z e n i a w p r o c e s a c h b u d o w a n i a i in te r p r e t a c j i te k s tu . P o d s ta w ę in te r p r e t a c j i s ta n o w i b a z a s e m a n ty c z n o - te m a ty c z n a , a w ię c a b s t r a k c y jn a s t r u k t u r a g łę b o k a , k t ó r a s te r u je s t r u k t u r ą p o w i e r z c h n io w ą i s t a n o w i j a k b y lo g ic z n y p l a n t e k s t u 18. M a k r o s t r u k t u r a t e k s tu j e s t u j m o w a n a j a k o s w o is te g o r o d z a j u z a g ę s z c z e n i e t e k s tu d o j e g o p o d s t a w o w e g o p r z e s ł a n ia ( s tr e s z c z e n ia ) . P r z y j m u j ą c p o j ę c i e m a k r o s tr u k tu r y , z a k ł a d a s ię t a k ż e z j a w i s k a m ik r o - w b u d o w a n i u i in te r p r e ta c ji te k s tu . P r z y p is y w a n ie z n a c z e ń m a k r o s tr u k tu r a ln y c h n a s tę p u je w z w ią z - k u z p e r c y p o w a n i e m z n a c z e ń w y n i k a ją c y c h z e s t o p n io w e g o , l in e a r n e g o r o z w o j u k o m u n ik a t u , a le b u d o w a n i e z w i ą z k ó w m ię d z y s e g m e n t a m i t e k s t u o d b y w a się p o d k o n t r o l ą d o m n ie m a n y c h z n a c z e ń g lo b a ln y c h . W b u d o w a n i u z n a c z e ń m a k r o - s t r u k t u r a l n y c h c h o d z i o w y a b s t r a h o w a n i e g łó w n e j lin ii s e m a n ty c z n e j t e k s tu p o p r z e z k o l e j n e f o r m u ło w a n i e t e m a tu ( d a tu m ) i te g o , c o s ię o t e m a c i e o r z e k a ( n o v u m ) 19, w c e l u b u d o w a n i a o s ta te c z n e j m a k r o s tr u k t u r y s ta n o w ią c e j h i p o te z ę n a t e m a t te g o , o c z y m j e s t m o w a w te k ś c ie . P r o c e s y te s ą b u d o w a n i e m p o d s ta w o w e j s tr u k tu r y p o j ę c io w e j t e k s tu i s ą f a k ty c z n i e u r u c h a m ia n e w i n te r p r e t a c j i 20. 2 .1 . T e k s t u s t a w y s ta tu to w e j (I I I S ta tu tu ) W ie lk ie g o K s ię s t w a L it e w s k i e g o j e s t d w u c z ę ś c io w y . P i e r w s z a c z ę ś ć s k ł a d a s ię z p r z y w i le ju k o n f i r m a c y j n e g o , s t a n o w i ą c e g o r o d z a j w s tę p u w y j a ś n i a j ą c e g o m o ty w y w y d a n i a a k tu o r a z w s k a z u j ą c e g o n a c e le , k t ó r y m m a s łu ż y ć . D o c z ę ś c i w s tę p n y c h z a l i c z a s ię t a k ż e o d e z w y d o k r ó l a i d o s ta n ó w o r a z p r z y w i le je n a d r u k d l a k a ż d e g o z w y d a ń . D r u g a c z ę ś ć z a w i e r a p r z e p is y u s t a w y w c z t e r n a s t u r o z d z ia ła c h , r e g u lu j ą c e u s tr ó j p o l it y c z n y , s ą d o w n ic tw o , p r a w o r o d z in n e , c y w iln e i k a r n e . K a ż d y z c z t e r n a s t u n u m e r o w a n y c h r o z d z i a ł ó w d z ie li s ię n a a r ty k u ły k o l e j n o n u m e r o w a n e w d a n y m r o z d z ia le i o p a tr z o n e t y tu ła m i. T e m a - k r o s t r u k t u r a l n e w y k ł a d n ik i o r i e n t a c j i w d y s k u r s ie s ł u ż ą ł a t w o ś c i w y s z u k i w a n i a o d p o w i e d n ic h p r z e p i s ó w o r a z s p e ł n ia j ą w y m ó g p r e c y z ji w y s ło w ie n ia . W s e g m e n ta c ji t e k s t u a r ty k u ły s t a n o w i ą s a m o d z ie ln e j e d n o s t k i te k s to w e . 2 .2 . P r o t o k o ł y p o s i e d z e ń s ą d ó w b ir ż a ń s k i c h , n a le ż ą c e d o g a tu n k u t e k s tó w p r a k t y k i o r z e c z n ic z e j a z a w i e r a j ą c e p r o t o k o ły r o z p r a w s ą d o w y c h , z b liż o n e s ą d o u s ta n - d a r y z o w a n e g o j ę z y k a t e k s tó w p r a w n y c h , a le n ie p o j a w i a j ą s ię w n i c h j e d n o s t k i r e d a k c y j n e ta k ie j a k r o z d z ia ły , a r ty k u ły c z y p a r a g r a f y . S ą m n ie j u s c h e m a ty z o w a n e , c h o c i a ż i c h f o r m a l i z a c j a j e s t d a le k o p o s u n ię ta . K a ż d e p i s m o r o z p o c z y n a s ię o d d a ty w n a g łó w k u , a k o ń c z y się i n f o r m a c j ą o m ie j s c u w r a z z p o w t ó r z o n ą d a t ą s p is a n ia r e la c j i z p r o c e s u . K o l e jn e s e g m e n ty t e k s tu z a w i e r a j ą i n f o r m a c j ę o o s o b ie s ę d z ie g o , o s t r o n a c h p r o c e s u i o p r z e d m io c i e s p r a w y . D a le j j e s t s z c z e g ó ło w y , c z ę s to b a r d z o o b s z e r n y , o p is p o s t ę p o w a n ia s ą d o w e g o , n ie k ie d y w p r o w a d z a n y w p u n k ta c h . P is m o
18 Por. A. Duszak, Tekst, dyskurs..., s. 29 i cytowana tam literatura.
19 Terminy datum i novum wg: V. Mathesius, Eestina a obecny jazykopyt, Praha 1947. Por. o redundancji tekstu spójnego R. Mayenowa, Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka, Wrocław 1974, s. 255.
k o ń c z y s ię s e n t e n c ją w y r o k u z z a p i s e m o z a s to s o w a n e j k a r z e w r a z z p o w o ł a n ie m s ię n a k o n k r e tn e a r ty k u ły o b o w i ą z u j ą c y c h d o k u m e n t ó w p r a w n y c h 21.
2 .3 . T e k s t lit e r a c k i P a n a T a d e u s z a s k ł a d a się z d w u n a s t u z a t y t u ło w a n y c h K s ią g , w k t ó r y c h f u n k c ję k o n t r o l n ą z n a c z e ń m a k r o s tr u k t u r a l n y c h , z a p o w i a d a j ą c y c h s e g m e n ty t e k s tu , s p e ł n ia j ą d y s p o z y c je t r e ś c i z a m i e s z c z o n e n a p o c z ą tk u k a ż d e j K s ię g i. T r e ś ć d z ie ł a r o z p o c z y n a s ię ( ja k w t e k ś c i e p r a w n i c z y m ) p r z e d s t a w i e n i e m g o s p o d a r s t w a s o p l i c o w s k i e g o i s y tu a c ji p r a w n o - s ą d o w e j S o p lic y j a k o s tr o n y p o z w a n e j w p r o c e s i e g r a n ic z n y m w z w i ą z k u z p o w r o t e m p a n ic z a p o d z ie s ię c io le tn ie j n i e o b e c n o ś c i. N a s t ę p n ie p r z e d s t a w i o n y z o s t a ł z a m e k h o r e s z k o w s k i o r a z j e g o w ł a ś c ic ie l H r a b i a p o p o w r o c i e z z a g r a n ic z n y c h w o j a ż y - j a k o s t r o n a p o w o d o w a w t y m p r o c e s ie . P o z n a je m y ta k ż e k o l e j n o o s o b y p o e m a t u w z w i ą z k u z z a w i ą z a n i e m in tr y g m i ł o s n y c h , w ą t k ó w p r a w n y c h i w ą t k u n i e p o d le g ło ś c io w e g o , a t a k ż e w z w i ą z k u z l ic z n y m i e p iz o d a m i w p l e c i o n y m i w t o k n a r r a c y jn y . K o l e jn e p e r y p e t ie o p o w ia d a ją c e o p o l o w a n iu , k łó tn i, r a d z ie , z a je ź d z ie , b i tw ie i w o j n i e s ą z d a r z e n i a m i k o m u n ik a c y j n y m i, p o s u w a j ą c y m i n a p r z ó d a k c ję p o p r z e z k o l e j n e e ta p y r o z w o j u d y s k u r s u n a z a s a d z ie p r z e k s z t a ł c a n i a t e m a tu k o l e j n y c h s e g m e n tó w w t e m a t s e g m e n tó w p o n i m n a s t ę p u j ą c y c h i u tr z y m y w a n iu w t e n s p o s ó b j e d n o ś c i p ła s z c z y z n y t e m a ty c z n e j t e k s tu . T w o r z y się w ó w c z a s s p ó jn y t e k s t o p o w ia d a n ia , w i ą z a n y r ó ż n y m i s p o s o b a m i z e s p a l a n i a j e g o c z ło n ó w . 2 .4 . W a n a liz ie s e m io ty c z n e j p o r ó w n u j e s ię te k s ty w k a t e g o r ia c h z d a r z e ń k o m u n ik a c y jn y c h . D z ie ło lite r a c k ie j e s t w s w e j m a k r o s tr u k t u r z e t e k s te m s t r a te g i c z n y m . M o d e l j e g o m o ż n a o p is y w a ć w t e o r i i r o z u m i e n i a d y s k u r s u - w p r z e c iw ie ń s tw ie d o t e k s tó w n a tu r a ln y c h p r z e d s t a w i a n y c h w te o r i i w y t w a r z a n i a t e k s t u 22. I n t e r p r e t a c j a p o e m a t u M i c k ie w i c z a w y m a g a r o z u m i e n i a d y s k u r s ó w : p r a w n e g o ( w S t a tu c ie l ite w s k im ) i p r a w n i c z e g o ( w p r a k ty c e s ą d o w e j) , k t ó r e w e d ł u g te o r i i p r o t o ty p ó w ( k o g n ity w n e j) s ą t e k s ta m i n i e n a c e c h o w a n y m i, c e n tr a ln y m i, o p a r a m e t r a c h s e m io - t y c z n y c h c h a r a k te r y s t y c z n y c h d l a n a tu r a ln y c h , c h o ć s p e c ja li s ty c z n y c h r o z w i ą z a ń te k s to w y c h . I n t e r p r e ta c ja p o e m a t u j a k o t e k s t u s t r a te g ic z n e g o o c h a r a k te r z e q u - a s i - p r a w n y m w y m a g a s p e c ja ln y c h p r o c e d u r d e k o d o w a n i a r z e c z y z a p o m o c ą j ę z y k a w t y p o lo g i i p r a w n y c h o d m ia n g a tu n k o w y c h .
S tr a te g ic z n o ś ć p o l e g a n a ty m , ż e t e k s t l it e r a c k i o b f itu je - j a k to o k r e ś l ił S ta n i s ła w B a lb u s - w “ s ło w n e in te r a k c j e z n a c z e n i o r o d n e [...] p o d n o s z o n e c z ę s to k r o ć d o r a n g i g łó w n e j z a s a d y m o w y p o e ty c k i e j ” . A u t o r p o d k r e ś l a , iż w p o w i ą z a n ia c h m ię - d z y te k s to w y c h , j a w n i e z a k ł a d a n y c h w d z ie le lite r a c k im , p o e t a m ó w ią c “ o b c y m ” j ę z y k i e m , m ó w i z a r a z e m w n a d r z ę d n e j r a m ie s e m io ty c z n e j w ła s n e g o j ę z y k a w s p ó ł
c z e s n e g o i ż e t y p o w y “ w e w n ę tr z n y ś w ia t o p o g lą d ” ta m t e g o j ę z y k a w c h o d z i p o p r z e z
21 O formułach protokołów rozpraw sądowych: K. Marczyk, Standaryzacja struktury protokołów roz
praw w księgach sądowych birżańskich (referat wygłoszony na konferencji Języki i kultura Wielkiego Księstwa litewskiego w Krakowie, tekst w druku).
22 Zob. T.A. van Dijk , W. Kinstsch, Strategies o f Discourse Comprehension, New Jork 1983 oraz W.U. Dressler, Semiotische Parameter einer textlinguistischen Naturlichkeitstheorie, Wien 1989, cytuję za: A. Duszak, Tekst, dyskurs..., s. 54.
Literackie przekodowanie tekstu prawnego w Panu Tadeuszu 29 ó w j ę z y k w s p ó łc z e s n y w ś c iś le z a p r o j e k t o w a n ą p r z e z s a m t e k s t a k tu a l n ą p e r s p e k t y w ę ś w ia to p o g lą d o w ą , o d p o w i a d a j ą c n a w s p ó łc z e s n e n ie p o k o je , o c z e k iw a n i a i n i e d o s ta t k i o r a z p r z e d s ta w ia ją c s tr a te g ie i n te r te k s tu a ln e w a k ty w n e j k o n ty n u a c j i lit e r a c k ic h f o r m h i s t o r y c z n y c h 23. S k o m p l ik o w a n a s i a tk a m ię d z y s t y l o w y c h d y s t a n s ó w i a n ty n o m i i w p r o w a d z a t e k s t P a n a T a d e u s z a w s t a n s e m io t y c z n o - h i s t o r y c z n e g o z a w i e s z e n i a p o m ię d z y i n te n c ją a u to r a a i n te n c ją c z y te ln ik a . 3. R e c e p c j a S t a tu t u w d z ie le M i c k ie w i c z a j e s t a k tu a l iz a c j ą p r o b l e m a t y k i p r a w n e j te g o z a b y tk u . R e g u ły i n te r p r e t a c j i s t a n o w i ą r o d z a j p r z e k o d o w a n ia . K o n t e k s t p r a w n y w P a n u T a d e u s z u w y z n a c z a n a p ię c ie p o m ię d z y r ó ż n y m i s y s te m a m i s e m io - t y c z n y m i, t y p a m i t e k s tó w , s ty la m i f u n k c jo n a ln y m i i f a z a m i h i s t o r y c z n y m i ję z y k a . D z i ę k i s w o is te j g r z e e le m e n tó w f o r m a l n y c h n a r ó ż n y c h p o z io m a c h o r g a n iz a c j i t e k s tu m o ż l i w a j e s t m e t a f o r y z a c j a i s y m b o l ic z n a w y m o w a d z ie ł a w w i e lo r a k im r o z u m ie n i u p o ję ć i t e r m i n ó w - w w a r u n k a c h p r z y n a l e ż n o ś c i d o m a c ie r z y s te j tr a d y c ji k u l tu r o w e j 24. 3 .1 . T a k w ię c r ó ż n ie j e s t r o z u m ia n y p o d s t a w o w y t e r m i n p r a w o . W w a r s tw ie p o w i e r z c h n io w e j e p o p e i m a c o n a jm n ie j t r z y z n a c z e n ia . P i e r w s z e to ‘p r a w o p r z e d m i o t o w e ’ ( S ta tu t) : Z a to w e d le s t a t u tu z a p ł a c ą n a w i ą z k i ( I X 1 6 2 ), a ta k ż e k o n s t y t u c j a 3 M a ja : P a n p o p i e r a ł p r a w o t r z e c ie g o m a j a ( I I 2 8 5 - 2 8 6 ) . S y m p to m y p r a w a o d n o s i ł p o e t a d o w s z y s tk i c h j e g o g a łę z i ( p r a w a r z e c z o w e g o , o b lig a c y jn e g o , f a m i l ij n e g o , s p a d k o w e g o , k a r n e g o , p o lity c z n e g o , p u b lic z n e g o ) . D r u g i e to ‘c z y je ś p r a w o ’ - w ł a s n o ś ć i n d y w i d u a l n a u z a s a d n i o n a lu b n ie , k o m e n t o w a n a j a k o p r z e ja w p r a w a w y r a ż o n e g o n o r m ą : K t o ś m a j a k i e ś p r a w o i d o c z e g o ś . N o r m a t a d e te r m i n o w a ł a z a w s z e p o w i n n o ś ć o s ó b d r u g ic h , c z y l i n ie r o z łą c z n e z p r a w e m p o j ę c i e w in y : A ś ć k a m a p r a w o ; [ . .. ] O d p is u ję J a c k o w i, ż e n i e z m o j e j w i n y / N i e d o j d ą T a d e u s z a z Z o s i ą z a r ę c z y n y (II I 4 7 7 - 4 7 9 ) . T r z e c i e to ‘p r a w o w d z i a ł a n i u ’, k tó r e g o i n te r p r e t a c j a n a w ią z u je d o h i s t o r y z m u r o m a n ty c z n e g o . P r z e k o d o w a n i e n a p ła s z c z y ź n i e m a k r o s tr u k t u r y u j m u j e s e n s p r a w a , k t ó r e “ d z ie j e s ię ” w w ą t k a c h s p i ę ty c h w s p ó l n ą k l a m r ą s p o r u o w ła s n o ś ć . W ą t k i te o b e jm u j ą s z e r e g c z y n n o ś c i p r o c e s o w y c h - o d z e b r a n ia s ą d u g r a n ic z n e g o , p o p r z e z u k ła d y s tr o n , s a m o w o ln e w y m i e r z a n i e s o b ie s p r a w i e d l i w o ś c i d o p o lu b o w n e g o z a k o ń c z e n ia p r o c e s u m a ł ż e ń s t w e m p r z e d s t a w i c i e li z w a ś n i o n y c h ro d ó w . P o e t a p r z e ł o ż y ł n a j ę z y k lit e r a c k i w ł a s n ą k o n c e p c ję h i s t o r io z o f i c z n ą w y ł o ż o n ą w p i s m a c h p o l i t y c z n y c h , s z c z e g ó ln ie w K s i ę g a c h n a r o d u i p i e l g r z y m s t w a p o l s k i e g o o r a z w H i s t o r ii P o l s k i . I d e a ły p o lity c z n e a u to r a w p l e c i o n e w e le m e n ty f a b u la r n e e p o p e i ( p o s ta w a c h r z e ś c ij a ń s k a i n a r o d o w a , p a tr i o t y z m i z b r a t a n i e n a r o d ó w w r e a l iz o w a n i u id e a łó w
23 Zob. S. Balbus, Między stylami, wyd. II, Kraków 1996, s. 15 i 64; autor mówi tu o metodach kontaktu współczesnych poetów z systemami tradycji w naśladownictwie i stylizacji. Te same mechanizmy języ kowe dotyczą semiotycznych stylizacji na inne formy gatunkowe, a mianowicie swoistej interpretacji historycznych dokumentów prawnych i praktyki sądowej.
24 Por. H.G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, przełożył B. Baran, Kraków 1993, s. 277-285.
w ia r y i w o l n o ś c i ) d o s t r z e g a ł K o n r a d G ó r s k i 25 w g łę b o k ie j a n a liz ie in s t y tu c j i p r a w n y c h d a w n e j R z e c z y p o s p o li t e j , s z c z e g ó ln ie z a j a z d u i s e jm ik u , k tó r e z o s ta ły p r z e d s ta w io n e w e p o p e i j a k o in s ty tu c je w s p a n ia łe , a t y lk o i c h z w y r o d n i e n i e z o s ta ło p o d d a n e k r y ty c e : D o p ó k i w i a r a k w itła , s z a n o w a n o p r a w a , B y ł a w o l n o ś ć z p o r z ą d k i e m i z d o s ta tk ie m s ł a w a [...] A l e j e ś l i m i e c z ty lk o b e z p i e c z e ń s t w a s tr z e ż e , Ż e b y w ty c h k r a j a c h b y ła w o l n o ś ć - n ie u w ie r z ę ( X I I 1 4 - 1 9 ) . P is z ą c o O j c z y ź n ie p r a w e m r z ą d z o n e j i p r a w e m s ą d z o n e j w y j a ś n i a ł , d la c z e g o t a s p o łe c z n o ś ć o tr a d y c ji d a w n e j s e - n io r ii, k t ó r ą p a m i ę ć p o s t a c i lit e r a c k ic h o g a r n ia j a k o d o b r a o r d y n a c k i e m a g n a t a li- t e w s k i e g o 26, w k o m p o n o w a n a w u s tr ó j s z l a c h e c k i d a w n e j R z e c z y p o s p o li t e j O b o j g a N a r o d ó w , t a k s ię z a g u b i ł a i z a p l ą t a ła w s p r a w y p r y w a tn e . S z u k a ją c r ó w n o w a g i w o b e c p r a w a ( S a m i w o ln i, u c z y ń m y i w ł o ś c ia n w o l n e m i X I I 5 0 2 ) , w s k a z y w a ł n a k o n s ty tu c ję 3 M a j a 27 i n a S ta tu ty lite w s k ie , a b y p r z y p o m n i e ć , ż e “ p r a w a s ą p o s t a n o w io n e , a b y m o ż n e m u i p o t ę ż n e m u n ie w s z y s tk o b y ł o w o ln o c z y n i ć . .. ” , ż e “j e s t e ś m y n i e w o ln i k a m i p r a w , a b y ś m y w o l n o ś c i u ż y w a ć m o g li ” ( z o d e z w y L w a S a p ie h y d o s ta n ó w z a m ie s z c z o n e j w I I I S ta tu c ie z 1 5 8 8 r o k u ) 28. 3 .2 . W w a r s t w i e g łę b o k ie j d z ie ł a t e r m i n p r a w o m o ż n a z in t e r p r e t o w a ć j a k o s y m b o l p r z e z n a w i ą z a n i e d o I I I S ta tu tu , g d z ie z o s t a ł a w y ł o ż o n a f i lo z o f i a p r a w a ( z g o d n a z r e s z t ą w o g ó l n y m z a r y s ie z w y w o d e m B u c h m a n a V I I 1 6 1 - 1 8 6 ) . S ta tu t z a k ł a d a ł id e a ln y u k ł a d p r a w n y w p r a w o r z ą d n y m s p o łe c z e ń s tw ie , o p a r ty n a f i lo z o f i i g r e c k ie j, p r a w o d a w s t w i e r z y m s k im i t r a d y c ji c h r z e ś c ija ń s k ie j, w e d ł u g k t ó r y c h to , c o s ię n a le ż y j e d n e j o s o b ie , to d r u g a p o w i n n a u c z y n i ć ( J e ż e li p , to q ). K o n c e p c j a ta , w y ł o ż o n a w p r z y w i le ju k o n f i r m a c y j n y m Z y g m u n t a I I I i w d o k u m e n t a c h w y s ta w i o
25 Zob. K. Górski, Mickiewicz, artyzm i język, Warszawa 1977, s. 160-188.
26 Senioria miała tradycję straroruskiej “wotcziny”, organizacji terytorialnej rodowej obejmującej po mieszczenia gospodarcze, mieszkalne, ziemię i mieszkających na niej ludzi o różnym statusie społecznym od kniazia do niewolnika, zob. B.D. Grekow 1955, Chłopi na Rusi od czasów najdawniejszych do X VII
wieku, Warszawa 1955, s. 113 n. Według S. Breyera, Spór Horeszków..., s. 57, majątek Stolnika Horeszki
mogły stanowić dobra ordynackie. Horeszko był stolnikiem litewskim, a nie nowogródzkim urzędnikiem ziemskim (zob. J. Michalski, Osiemnastowieczne realia Pana Tadeusza, [w:] Dzieło literackie jako źró
dło historyczne, Warszawa 1978, s. 213). W Nowogródczyźnie mieszkały rodziny Sopliców i Orzeszków,
których nazwiska mógł Mickiewicz utrwalić w poemacie, lecz prototypem tego dygnitarza mógł być przedstawiciel rodu Radziwiłłów - wszak dobra pińskie Horeszków, o których wspomina Gerwazy na naradzie w Dobrzynie (VII 408), należały prawdopodobnie do kleckiej ordynacji Radziwiłłów w zachod niej stronie powiatu słuckiego przy trakcie pocztowym z Nieświeża do Pińska (por. o Buchmanie: “pan komisarz z Klecka”).
27 W objaśnieniach do tekstu (w wydaniu Pana Tadeusza, 1994: 540) S. Pigoń podkreślał, że piękny akord końcowy uwłaszczenia wprawdzie nie ma związku z rzeczywistością dziejową, a K. Górski widział w tej scenie wyraźne odniesienie do nakazów, które autor wysnuł z Konstytucji 3 Maja, mimo braku jakiejkolwiek aluzji w tekście Pana Tadeusza (K. Górski, Mickiewicz... , s. 177).
28 Zbieżność przesłania ideowego poematu z poglądami twórcy widzieli liczni badacze: H. Biegeleisen,
“Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza, Warszawa 1884, s. IX-XIX; Z. Wasilewski, Psychologia pomysłu Pana Tadeusza, [w:] Śladami Mickiewicza, Lwów 1905, s. 103-141; S. Szpotański, Adam Mickiewicz i jego epoka. I. Racjonalizm i romantyzm, Warszawa 1921, s. 237-241; S. Pigoń, Sąd nad Polską w “P a nu Tadeuszu ”, Kraków 1955; Z. Stefanowska, Katechizm pielgrzymstwapolskiego, Warszawa 1955;
Literackie przekodowanie tekstu prawnego w Panu Tadeuszu 31 n y c h p r z e z k a n c l e r z a L w a S a p ie h ę ( p r z e d m o w a d o k r ó l a i o d e z w a d o s ta n ó w ) , f o r m u ło w a ł a “ p o w i n n o ś ć ” m o n a r c h y i “ p r a w a ” n a r o d u , g ó r u j ą c e n a d “ z d a n i e m i u p o - d o b a n ie m ” , b y r ó w n o w a g a m ię d z y p r a w a m i o b y w a t e l i a p o w i n n o ś c i ą w ła d z y m o g ła z a p o b i e c z j e d n e j s tr o n y ty r a n ii, z d r u g ie j - b e z d u s z n o ś c i p r a w a . W I I I S t a tu c ie w i e lo k r o t n i e z o s t a ł a p o t w i e r d z o n a r ó w n o ś ć w o b e c p r a w a n a w e t w s t o s u n k u d o w ła d c y : I ż M y w e d le p r a w a p o s p o l i t e g o p o p r z y s ię ż o n e g o i n a d a n e g o ... r o w n i e i j e d n a k i e m u p r a w u p o s p o l i t e m u p o d l e g a m y (II I S ta t I I I 3 3 ). W p r o c e d u r z e s ą d o w e j o b o w i ą z y w a ł o p a r tn e r s t w o s tr o n : w o je w o d a ... p i s a n y m i p r a w y [ m a ją s ą d z ić ] - k o ż - d y ... p r z e d w o je w o d ą ... b ę d z ie p o w i n i e n s ą d s w ó j o d k a z y w a ć (I S ta t V I 1). T a k w ię c p a r a d y g m a t y c z n e r e la c je w i ą z a ły o g ó ln y s e n s r d z e n i t e m a to w y c h : p r a w - ‘p r o s to , s ł u s z n i e ’ (c o m o ż n a o k r e ś lić z a M a r c i n e m P o l a k ie m j a k o o d p o w i e d n ik ła c . i u s - p r a w o , k tó r e n a z y w a o g ó ln ie to , c o z m i e r z a d o p r a w o ś c i - i u s t u m 29), z s e m a n te m a - m i w in - ‘o d c h o d z i ć ( o d p r a w a ) ’ o r a z s ą d - ‘w e w s p ó ln e j s p r a w ie c z y n ić ( o s ą d z a ć ) ’30. M ic k ie w ic z p r z e s tr z e g a k o m p le m e n ta r n y c h u ż y ć le k s e m ó w p r a w o i w in a w o b e c le k s e m u s ą d . Z p e ł n ą d y s c y p l in ą p o d k r e ś la p r a w a H o r e s z k ó w w o b e c w in y S o p lic ó w , lu b o d w r o tn ie , i d z ię k i te j k o n s e k w e n c ji łą c z y w c a ło ś ć r ó ż n e w ą tk i p o e m a tu . P r z e c h o d z i j e d n a k w u ję c ia g r o te s k o w e c a łe j s p r a w y w s p o r z e o c h a rty : w ty lu p a n ó w g r o
n ie M a j ą s ię s ą d z ić s p o r y o c h a r c im o g o n ie ? I 7 8 6 - 7 8 7 , w s ą d z ie a rb itr ó w : « ...C o s ię ty c z e p r o c e s u , s ą d a r b itr ó w b ę d z ie ...» B e r n a r d y n tr z a s n ą ł d r z w ia m i. - « N o , s z c z ę ś liw a d r o g a ! » R z e k ł S ę d z ia ( V I 2 9 0 ), c z y n a w e t w ż a r to b liw y c h k o n o t a c j a c h h is to r y c z n y c h
i p o lity c z n y c h s ą d ó w g r a n ic z n y c h z a k o ń c z o n y c h in te r c y z ą : W s z a k P o la c y m ie w a li
z a m ie s z k i Z L i t w ą g o r s z e n iż e li z S o p lic ą H o r e s z k i, A g d y n a r o z u m w z ię ła k r ó lo w a J a d w ig a , T o s ię b e z s ą d ó w o w a s k o ń c z y ła in tr y g a ( X I 3 1 9 - 3 2 2 ) . “ N a s e r io ” w t y m p r z e w a r t o ś c io w a n i u p o j ę ć p r a w n y c h o d b y w a się - w e d ł u g S t a n is ła w a P i g o n i a - “ s ą d n a d P o l s k ą w o s o b i e J a c k a S o p lic y ” 31. Z w i ą z e k p o e m a t u z e S ta tu ta m i lit e w s k i m i j a w i się j a k o k o r e la t n o r m y p r a w n e j i s ą d u , c h o c ia ż e x p r e s s i s v e r b is n ie m a w P a n u T a d e u s z u s ą d u n a d J a c k ie m , n ie m a w y r o k u s k a z u j ą c e g o n a in f a m ię i b a n ic j ę z a z a b ó js tw o i z d r a d ę O jc z y z n y , j a k w S t a tu t a c h l it e w s k ic h , b o z m ie n iły s ię r e a l ia h i s t o r y c z n e o d n o s z o n e d o i c h p o s t a n o w i e ń . P o j a w i a s ię w p o e m a c i e ty lk o r e h a b ilita c ja . A le w ł a ś n i e d z ię k i t e m u w s z y s tk o j e s t j a s n e w d y s k u r s ie . J a c e k “ p o w i n i e n ” u c ie k a ć z k r a j u p o d r y g o r e m z w i c h n i ę c i a s t r u k tu r y id e o w e j d z ie ła , o p a r te j n a m o d e l u n o r m y p r a w n e j. N o r m ą s ą n i e z m ie n n ie o b o w i ą z u j ą c e n a L it w i e p r z e p i s y I I I S ta tu tu :
G d y b y kto... w p a d ł w ta k ą w in ę..., z a k tó rą w y w o łan y być m a... z p ra w a teg o , z k tó reg o się w szy scy p o d d a n i J.K .M . w eselą, o n w ese lić się n ie m a, ani go u ży w ać do teg o czasu, aż... do p ra w a p o sp o lite g o p rzy w ró co n y b ęd zie (III S tatu t X I 5).
S ta tu t w y z n a c z a ł ś r o d k i p r z y m u s z a n ia p r z e s t ę p c y d o p o d d a n ia s ię p o s t ę p o w a n iu s ą d o w e m u ( p r o s k r y p c ję ) , a w P a n u T a d e u s z u w y r o k o p i n ii p u b l ic z n e j , j a k w y r o k
29 Znaczenie terminu por. E. Jarra, Historia polskiej filozofii politycznej 966-1795, Londyn 1988, s. 27 i n. 30 Zob. M.T. Lizisowa, Prawem sądzić..., s. 56.
s ą d o w y , p o z b a w i a ł b o h a t e r a d z ie ł a lit e r a c k ie g o z d o ln o ś c i p r a w n e j, p r z y n o s ił z s o b ą j e g o ś m ie r ć f ik c y jn ą :
«...
Im ię zd rajcy p rzy lg n ęło do m n ie ja k o dżum a. O d w rac ali o d e m n ie tw arz oby w atele, U ciek a li ode m n ie d a w n i przyjaciele... U c iek łem z k ra ju !...
A ż B óg ra cz y ł lek arstw o je d y n e objaw ić. P o p raw ić się p o trze b a b y ło i n apraw ić Ile m o żn o ści to... »
(X 7 9 9 -8 2 3 ) W y ła m a n i e s ię s p o d t e g o w y r o k u o z n a c z a ł o b y “ p r z e m o s k w i c z e n i e ” . P o l e g a ł o b y o n o m a p r z y ję c i u in n e j k u ltu r y p r a w n e j, n a o d e jś c i u o d n o r m y , k tó r e j s p e ł n ie n i e m b y ł o “ w y w o ła n i e ” lu b “ r e h a b i li t a c j a ” . O p ie r w s z y m , j a k o o p r z e s tę p s tw ie , s ta n o w i I I I S ta tu t - d r u g ie z o s ta ło p r z e d s t a w i o n e w P a n u T a d e u s z u j a k o a k t p r a w n y z o b o w i ą z u j ą c y m i s z c z e g ó ła m i 32 :
«O w o ż te w szy stk ie rzeczy m ają c n a u w ad ze, Ja, rep rezen tu jąc y w o je w ó d ztw a w ład zę, M o ją k o n fe d era ck ą o g łaszam w a m lask ą; Ż e Ja c ek w ie rn ą słu ż b ą i c e s a rsk ą ła s k ą Z n io sł in fam iji p lam ę, p o w ra c a do cze ści I z n o w u się w rz ę d p ra w y ch p a try io tó w m ieści;
...» (X I 2 6 4 -2 7 8 )
W w y m i a r z e s ą d u d o k o n a ła się f r a n c i s z k a ń s k a p r z e m ia n a p o s t a c i lite r a c k ie j. G ł ó w n y b o h a t e r u t w o r u s ta je s ię p r a w d z iw y i w i e lk i , b o d o k o n a ła s ię w n i m p r z e m ia n a s e r c a , b o m ia r ą w i e lk o ś c i c z ł o w i e k a o k a z a ło s ię p r z e b a c z e n ie i z a d o ś ć u c z y n ie n ie , a m ia r ą m a ło ś c i - z e m s ta . 5. A n a l i z a d y s k u r s u w d z ie le M i c k ie w i c z a d o ty c z y n ie t y lk o r z e c z y p o w i e d z i a n y c h , a le ta k ż e s p o s o b u , w j a k i te r z e c z y is tn ie ją , c o z n a c z y , ż e z ja w iły s ię w ł a ś n ie o n e , a n ie ż a d n e in n e n a i c h m ie js c e . S e n s w i d o c z n y w te k ś c ie l it e r a c k im k r y je w s o b ie d r u g i s e n s , w y s tę p u j ą c y w z a b y t k u p r a w n y m , p r o f e t y c z n y i z a r a z e m e z o t e r y c z n y , n i e d o s tę p n y d l a te g o , k to n ie z n a p o s t a n o w i e ń S ta tu tó w lite w s k ic h . P u n k t e m w y j ś c i a d l a p o s z u k i w a ń p e łn e g o s e n s u w y p o w ie d z i l ite r a c k ie j j e s t p o l is e m i a z d a ń i w p r o w a d z o n y c h p r z e z n ie p ó l s e m a n ty c z n y c h w te k s ta c h q u a s i- p r a w n ic z y c h i p r a w - n y c h , w o b r ę b ie te j s a m e j f o r m a c ji d y s k u r s y w n e j, c h o c i a ż w r ó ż n y c h s y s te m a c h . W r a m a c h t y c h s y s te m ó w m o ż n a “ d o k o n y w a ć p r z e s u n i ę c i a p o ję ć z a c h o w u ją c w s p ó ln e p o le d y s k u r s u n a w e t w r o z p r o s z e n i u c z a s o w y m , k tó r e p o z w a l a m u b y ć p o w t ó r z o n y m , z m ie n io n y m , p r z e k s z t a ł c o n y m , z a t a r t y m w s w y c h ś la d a c h , g ł ę b o k o
32 Elementy wypowiedzi prawnej w scenie rehabilitacji Jacka Soplicy były przedmiotem analizy lingwi stycznej, zob. M. Zarębina, Tekst prawny..., s. 11-24.
Literackie przekodowanie tekstu prawnego w Panu Tadeuszu 33
u k r y t y m w p y le k s i ą ż e k ” 33. F o r m y c ią g ł o ś c i w y n i k a j ą z a w s z e z j a k i e j ś k o n s tr u k c ji, k tó r e j r e g u ły t r z e b a p o z n a ć , a u z a s a d n i e n i a s k o n tr o lo w a ć .
I n t e r p r e ta c ja S ta tu tó w w P a n u T a d e u s z u j e s t M i c k ie w i c z o w s k ą r e c e p c j ą s t a tu to w y c h s t r u k t u r j ę z y k o w y c h w y k o r z y s t a n y c h j a k o w z o r z e c ( p r e c e p to r ) d o f o r m u ł o w a n i a i d e i p o e m a tu . P o s łu ż y ł s ię p r z y t y m a u t o r m e t a f o r ą i s y m b o l e m d l a o s i ą g n ię c i a e f e k t u u m o ty w o w a n e j w i e lo z n a c z n o ś c i. I n t e r p r e ta c ja s y m b o li z a k ł a d a w s p ó ln o tę in te r p r e t a to r ó w i w s p ó ln ą p ła s z c z y z n ę in te r p r e ta c ji, k t ó r ą s ta n o w i “ r a m a r e c e p c y j n a o r a z j e j p r z e s t r z e ń r e c e p c j i ” 34. S y m b o la m i s ą w P a n u T a d e u s z u p o d s t a w o w e t e r m i n y p r a w n e p r a w o , w i n a i s ą d o b s łu g u ją c e w s z y s tk i e o d m ia n y j ę z y k a p r a w n e g o , z n o r m a li z o w a n e w s y s te m ie j ę z y k a a k tó w p r a w o d a w c z y c h i z d e f in io w a n e w n a u k a c h p r a w n y c h j a k o w y k ł a d n ik i p o j ę ć u n i w e r s a l n y c h 35. T e k s t p r a w n y S ta tu tó w b y ł w z o r e m d l a o d m ia n f u n k c jo n a ln y c h j ę z y k a p r a w n ic z e g o w W ie l k im K s ię s t w i e L i t e w s k im , a ta k ż e w p ł y w a ł n a j ę z y k s z la c h ty u c z e s tn ic z ą c e j w ż y c i u p r a w n y m n a c o d z ie ń . A t m o s f e r a i n te l e k t u a l n a ś r o d o w is k a p o e ty s p r z y j a ł a w y k o r z y s t a n i u te g o w z o r u d l a w y r a ż e n i a z a ł o ż e ń a r ty s ty c z n y c h i id e o w y c h e p o p e i. M o t y w p r a w a j a k o e le m e n t k o m p o z y c y j n y o r a z j a k o z a s a d ę f o r m a l n ą i t r e ś c i o w ą m o ż n a w s k a z a ć w K s i ę g a c h n a r o d u i p i e l g r z y m s t w a p o l s k i e g o , k tó r e d l a P a n a T a d e u s z a s ą w t y m w z g l ę d z ie n a jl e p s z y m k o m e n t a r z e m 36. I k o n i z a c j a s y m b o l ic z n a d o k o n a n a p r z e z c z y t e l n i k a j e s t o d n i e s ie n i e m ik o n u z d e g r a d o w a n e g o p r a w o , k t ó r y w k o n t e k ś c i e t e r m i n ó w w i n y i s ą d u a k tu a l iz u je się j a k o i n d e k s w d z ie l e M i c k ie w i c z a i o d n o s i s ię d o k o n c e p c ji s p o ł e c z e ń s tw a p r a w n e g o p o s tu l o w a n e g o w S ta tu c ie . W b a d a n i a c h r e c e p c y j n y c h d z ie ł a M i c k ie w i c z a i s t n ie je u s t a lo n a t r a d y c ja , k t ó r a k a ż e tr a k t o w a ć j e w k a te g o r ia c h “ s ą d u n a d P o l s k ą ” ( S ta n is ła w P i g o ń ) lu b j a k o p r z e s t r z e ń d y s k u s ji n a d p r z y s z ł o ś c i ą P o l s k i ( K a z im ie r z W y k a ) . W te j in te r p r e t a c j i c h o d z i o w y k a z a n i e m e c h a n i z m u u s ta lo n e j p r z e z lite r a - t u r o z n a w c ó w r e c e p c ji, a w ię c , ż e M i c k ie w i c z o w s k i ś w ia t j a k o u n i w e r s u m s y m b o li p o k a z u je p o s tę p o w a n ie p o s ta c i lit e r a c k ic h ( in d e k s ) , a b y o d e s ł a ć j e d o p o s t a n o w i e ń S t a tu t u lu b d o o p a r te j n a S ta tu c ie p r a k ty k i s ą d o w e j ( ik o n ) i d z ię k i t e m u z in t e r p r e t o w a ć j e w s p ó łc z e ś n i e ( ja k o s y m b o l) o d n ie s io n y d o P o ls k i, P o l a k a , s p o łe c z e ń s tw a , n a r o d u , lu d z k o ś c i w p e r s p e k t y w i e m ię d z y n o r m ą p r a w n ą p o s t ę p o w a n ia a f a k t y c z
33 Cytaty z książki: M. Foucault, Archeologia wiedzy, przełożył. A. Siemek, słowem wstępnym opatrzył J. Topolski, Warszawa 1977, s. 49 i 142.
34 Terminy według T. Komendzińskiego w zastosowaniu do analizy filozofii Perice’a w znanym i po wszechnie przyjętym w nauce ujęciu jego interpretatora Ch. Morrisa, zob. T. Komendziński, Znak i jego
ciągłość. Semiotyka C.S. Peirce'a międzyprecepcją a recepcją, Toruń 1996.
35 Zob. M.T. Lizisowa, Podstawowe terminy prawne w statutach staropolskich na tle słowiańskim. Stu
dium semantyczne, Kraków 1995, s. 7-36.
36 O podłożu historiozoficznym Pana Tadeusza zob. M.T. Lizisowa, Prawem sądzić... , s. 18-24. Znako mity badacz dzieła Mickiewicza (K. Wyka) szukał w epopei wartości, które można przełożyć na mowę wydarzeń każdej epoki, bowiem doprowadzona do takiej aktualności “forma prawdziwa dzieła epickiego staje się formą wieczystą”, zob. K. Wyka, O form ie prawdziwej..., s. 140-141. Słusznie też Stanisław Burkot w dyskusji na temat niniejszego referatu zwrócił uwagę na literackie wzory koncepcji prawni czych wykorzystanych w Panu Tadeuszu: Iliadę Homera i Monachomachię Krasickiego.
n y m p o s t ę p o w a n ie m . P r z e k o d o w a n i e f o r m a l n e t e k s t u p r a w n e g o n a t e k s t lite r a c k i j e s t s p r a w ą n a d a w c y - p o e ty . P r z e z c z y t e l n i k a m o ż e b y ć z in t e r p r e t o w a n e lu b n ie , b o w i e m p r z e k o d o w a n i e w s f e r z e s e m io ty c z n e j o d b y w a s ię n a l in i i t e k s t - c z y te ln ik .
Literary transcoding of the legal text in Pan Tadeusz
Abstract
T h e article d e als w ith th e p ro b lem o f e stab lish in g in terp retativ e c o n te x t fo r P a n T a d eu sz as a te x t co n stitu tin g a k in d o f a u th o r’s u p d atin g o f th e leg isla tio n id eas o f th e R ep u b lic o f P oland. I t sh ow s th e m ec h an ism o f auth en tic lan g u ag e stru ctu res a n d th e sem iotic sy stem o f leg al a cts an d le g isla tiv e co d es b ein g tran slo c ate d into th e area o f literary fiction. T reatin g M ic k ie w ic z ’s w o rk trad itio n ally in term s o f “th e ju d g e m e n t o v e r P o la n d ” , th e a u th o r ind icate s h o w a n d w h y th e w o rld o f leg al cu ltu re th at is w ritte n in th e u n iv ersu m o f sy m b o ls o f th e law o f g u ilt an d ju d g e m e n t is in te rp rete d in th e c o n te x t o f te x t a n d tex t-rec ip ie n t in th e categ o ries o f tim e le ss m o ral ev alu atio n o f th e m a n a n d th e n a tio n in th e g iv en p o litica l circum stances.
