Warmińskie i mazurskie warianty niektórych starych wątków polskiej pieśni ludowej

Swat, Tadeusz

Warmińskie i mazurskie warianty

niektórych starych wątków polskiej

pieśni ludowej

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 353-371

1975

Tadeusz Swat

WARMIŃSKIE I MAZURSKIE W ARIANTY

NIEKTÓRYCH STARYCH WĄTKÓW

POLSKIEJ PIEŚNI LUDOWEJ

W S T Ę P

W a r m iń s k a i m a z u r s k a p ie śń lu d o w a s ta n o w i c z ą s tk ę i to b y n a jm n ie j n ie n a j ­ m n ie js z ą c a ło śc i p o lsk ie g o m a te r ia łu lu d o z n a w c z e g o . P o d le g a ła o n a ty m s a m y m k o n ­ w e n c jo m i w z o ro m , ty m s a m y m p ro c e so m , j a k n a p rz y k ła d p o ls k a e p ik a lu d o w a od p o ło w y X V II w ie k u .

T a k j a k w sz ę d z ie, u z a le ż n io n a b y ła od sp o łec z n e g o p o ło ż e n ia lu d u , n o rm o b y - c z a jo w o -m o ra ln y c h , z a s a d p rz e k a z u . M ia ła j e d n a k ta k ż e p e w n e o d rę b n o ś c i, s y g n a li­ z o w a n e w p rz e k a z a c h i w a r te szczeg ó ło w eg o p rz e śle d z e n ia .

„C e c h ą p o d s ta w o w ą p ie ś n i lu d o w e j je s t b e z p o ś re d n io ś ć tr a d y c ji: p rz e c h o d z i o n a z u s t do u st, z p o k o le n ia n a p o k o le n ie , n ie o p ie r a ją c się o t e k s t p is a n y czy d r u k o w a ­ ny . D o p ó k i u tr z y m u je się t a b e z p o ś re d n ia tr a d y c ja , je s t o n a zaw sz e ż y w y m sło w em , z aw sz e z m ie n n a , ru c h liw a , tw ó rc z a ” ł. P r z e g lą d w y d a n y c h , n a w e t o sta tn io , z b io rk ó w p ie ś n i lu d o w y c h n aszeg o re g io n u p o tw ie rd z a p o w y ż sz e s ło w a J a n a S. B y s tr o n ia ; o w a ży w o ść t r a d y c ji u trz y m y w a ła się n a W a r m ii i M a z u ra c h do n a s z y c h ta k ż e czasów . W p ły w n a „ d łu ż ej t r w a ją c ą ż y w o tn o ść ” m ia ły z a p e w n e w a r u n k i n ie w o li, ta k często p o d k re ś la n a fu n k c ja k rz e w ie n ia i b u d z e n ia p o lsk o śc i, j a k ą p rz e z w ie k i p e łn iła t u p o ls k a p ie ś ń l u d o w a 2. D la te g o te ż p rz e c h o w y w a n o j ą n a W a r m ii i M a z u ra c h t r o ­ s k liw ie , p ie c zo ło w ic ie k u lty w o w a n o , p r z e k a z u ją c n ie z m ie n n ie z p o k o le n ia n a p o k o ­ le n ie . „ K rz ą ta ją c się w g o s p o d a r s tw ie d o m o w y m i w w o ln y c h c h w ila c h , a z w łasz cz a n ie d z ie ln y c h , m a tk a m o ja ś p ie w a ła p ie ś n i re lig ijn e , św ie c k ie o ra z p a trio ty c z n e , c zy ­ ta ła w ie rs z e i o p o w ia d a n ia z « K a le n d a rz a M a rja ń s k ie g o » i « G a ze ty O lsz ty ń sk ie j» o ra z o p o w ia d a ła b a jk i. J a , s łu c h a ją c s ta le u w a ż n ie ty c h u tw o ró w n a u c z y łe m się ic h z c za sem n a p a m ię ć , z a n im jeszcze z a c z ą łe m u c zęszczać do s zk o ły i t a k je p o lu b i­ łe m , że w s z y s tk ie p ie ś n i i w ie rs z e n ie m ie c k ie , k tó r y c h p ó ź n ie j w szk o le p r z y m u ­ sow o u czy ć się m u s ia łe m , b y ły m i z u p e łn ie o b o ję tn e i obce. C z u ją c ju ż w ó w cz a s g łę ­ b o k o po p o lsk u , z ja k im ż e o b rz y d z e n ie m d e k la m o w a łe m i ś p ie w a łe m n ie m ie c k ie h y m n y Ic h b in e in P re u sse i D e u tsc h la n d , D e u tsc h la n d ü b e r a lle s — p isze A lo jz y Ś l i w a 8. P o d o b n e p o ś w ia d c z e n ia z n a jd z ie m y w n ie m a l k a ż d y m z p a m ię tn ik ó w m i e j ­ sco w y c h d z ia łac z y , w r e la c ja c h ro z m ó w z w y k o n a w c a m i lu d o w y m i. O ż y w o tn o śc i o g ó ln o p o lsk ic h w ą tk ó w te m a ty c z n y c h d e c y d o w a ła n ie ty lk o fu n k c ja 1 J . S. B y s tro ń , P ie ś n i lu d u p o ls k ie g o , K ra k ó w 1924, s. 5. 2 P o lsk a e p ik a lu d o w a . O p ra c o w a ł S. C z e rn ik , W ro c ła w 1958, s. L X X X IX . 8 A. Ś liw a , (P a m ię tn ik 1885— 1921), m a sz y n o p is w z b io ra c h a u to ra , ss. 5— 6. 23. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m iń s k ie , 1975, n r 3 (129)

p a trio ty c z n a , a le i p o trz e b y c h w ili. S p o łeczn o ść re g io n u , czy n a w e t w s i lu b o k o licy , n o w ą p ie śń p rz y jm o w a ła ja k o s w o ją lu b te ż (i t a k n a jc z ę ś c ie j b y w a ło ) m o d u lo w a ła te k s t, z m ie n ia ła go, d o s to so w y w a ła do w ła s n y c h u p o d o b a ń , s p e c y fic z n y c h często w a ­ r u n k ó w lo k a ln y c h . S ło w e m — n a d a w a ła s ta r e j p ie ś n i n o w ą w a rto ś ć f u n k c jo n a ln ą lu b a k c e p tu ją c d a w n ą — k o ry g o w a ła te k s t, u z u p e łn ia ła szczeg ó ły o w a ż n e w je j p o ję c iu d e ta le .

W y d a je się, iż b liż szy o g lą d n ie k tó r y c h w a r m iń s k ic h i m a z u rs k ic h w a ria n tó w lu d o w e j p ie ś n i p o ls k ie j p o z w o li n a rz u c e n ie p e łn ie jsz e g o ś w ia tła n a z w ią z k i W a rm ii i M a z u r z s ą s ie d n im i z ie m ia m i P o ls k i, o d g ro d z o n y m i g r a n ic ą p o lity c z n ą , k o rd o n e m , ja k to w ó w cz a s m ó w io n o , a j e d n a k z w ią z a n y m i z P o ls k ą n ić m i d o c e n ia n y m i ta k ż e p rz e z z ab o rcó w , k tó rz y n a p o lity c z n y in d e k s u ję li n ie je d n ą p o ls k ą p ie śń .

P o w ią z a n ia te b y ły b y b a r d z ie j jeszcze w id o c zn e , g d y b y szczeg ó ło w o p rz e śle d z ić p o p u la rn o ś ć m e lo d ii ty c h p ie śn i. J e s t to w sz a k ż e z a g a d n ie n ie o d rę b n e , w y m a g a ją c e szczeg ó ło w y ch b a d a ń s p e c ja lis tó w m u z y k o lo g ó w i o c z e k u ją c e n a sw e g o b a d a c z a , a le ty m b a rd z ie j w a ż n e , iż w la ta c h trz y d z ie s ty c h X X w ie k u N ie m c y s t a r a l i się p e rfid n ie z a p rze c zy ć p o lsk o śc i w ie lu m a z u rs k ic h m e lo d ii4. W ty m m ie js c u p rz y p o m n ijm y t y l ­ ko , że m e lo d ia M a z u r k a D ą b ro w s k ie g o w y w o d z ą c a się z lu d o w e j p ie ś n i ta n e c z n e j z n a n a b y ła n a W a r m ii o d c za só w n a p o le o ń s k ic h i p o w sz e c h n ie ś p ie w a n a p rz e z p o ­ n a d s tu l e c i e 5.

N a je d n o je sz c z e tr z e b a z w ró c ić u w a g ę . J e s t to szc z eg ó ln a p r e d y le k c ja l u d u w a r ­ m iń s k ie g o i m a z u rsk ie g o do śp ie w u w ogóle, a ta k ż e fo r m y i p r z e ja w y k u lty w o w a ­ n ia tw ó rc z o śc i m e lic z n e j. P ie ś ń to w a rz y s z y ła k a ż d e j u ro c z y sto ś c i n a w si, czy to b y ło w e se le , z a b a w a z a p u s tn a , w ie c z o rn e p o g w a rk i, k ie rm a s z e , czy re g io n a ln e o b rz ę d y j a k c h o ćb y w a r m iń s k ie ro g a le , czy m a z u r s k a ju tr z n ia . P ie ś ń to w a rz y s z y ła ta k ż e p r a ­ cy, w z a sa d z ie k a ż d e j je j fo rm ie . I n n e p ie ś n i ś p ie w a ł g o s p o d a rz ro z p o c z y n a ją c y ś w i­ ta n ie m o rk ę , in n e p a s te rz e c z u w a ją c y n a d s ta d a m i g m in n y m i, a in n e d z ie w c z ę ta z b ie ra ją c e się n a p rz ę d z e n ie ln u czy d a rc ie p ie rz a . „S zczeg ó ln e u p o d o b a n ie i s za c u - c u n e k d la p ie ś n i z d r a d z a ją c za sy d a w n e , k ie d y o w p ły w a c h n o w o c z e sn e j k u ltu r y m o w y jesz c z e n ie b y ło z u p e łn ie ” — s tw ie r d z a A u g u s ty n S t e f f e n 6. Z a m iło w a n ie do śp ie w u p o lsk ie g o k u lty w o w a ł r ó w n ie ż K o śc ió ł k a to lic k i n a W a rm ii, a p ro te s ta n c k i n a M a z u ra c h . L ic z n e d o k u m e n ty X V II I i p o c z ą tk ó w X IX w ie k ii w y k a z u ją , że w ó w ­ czas w k o śc io ła c h w w ię k sz o śc i lu b w y łą c z n ie ś p ie w a n o p ie ś n i po p o ls k u . D o ­ w o d z i te g o l e k t u r a z a c h o w a n y c h k a n c jo n a łó w m a z u rs k ic h z a w ie ra ją c y c h d a w n e p ie ś n i p o lsk ie , w ty m s ta r e p s a lm y J a n a K o c h a n o w sk ie g o . W a r m iń s k i z w y cz a j ło sie r c zyli p ie lg rz y m e k do G ie trz w a łd u , G lo to w a i in n y c h k o ścio łó w w y tw o rz y ł f u n k c ję p ro w a d n ik ó w , p r ze p o zie d a c z y k ie ru ją c y c h ś p ie w e m p ą tn ik ó w . K a ż d a w a r m iń s k a w ie ś p o s ia d a ła sw e g o p ro w a d n ik a , a do n a js ły n ie js z y c h n a W a r m ii n a le ż e li: M a la - szew sk i, K lo b u ż y ń s k i i D ą b ro w s k i z U n ie sz e w a, B ia ło ja n z N a g la d , W e in e r t i O p - r z y ń s k i z W o ry t, J ó z e f L e n d z ia n s to la rz i J ó z e f L e n d z ia n r o ln i k z S z ą b ru k a , J a k u b D o m b ro w s k i i J a n M e lle r z T o m a sz k o w a , Ig n a c y M a lu g a i J ó z e f S c h ip p e r z D o ro - to w a , F r a n c is z e k H a n o w s k i z B a r tą g a , J a g a ls k i i R e g e le r z R u k ie l, G rz e s ia k z J a r o t, P a lm o w s k i z W y g o d y , K a u fm a n z W y m o ja i P i o t r S o n n w a ld z O l s z t y n a 7. P r z e p o -4 E. M a r tu sz e w sk i, N a u k a n ie m ie c k a a f o lk lo r M a z u r i W a r m ii, L i t e r a t u r a L u ­ d o w a , 1959, n r 3— 4, ss. 47— 51. 5 T. S w a t, „J e s z c z e P o lsk a n ie z g in ę ła ** n a W a r m ii i M a z u ra c h , K o m u n ik a ty M a ­ z u rs k o -W a r m iń s k ie , 1972, n r 4, ss. 593— 605.

6 A . S te ffe n , Z b ió r p o ls k ic h p ie ś n i lu d o w y c h z W a r m ii, t . 2, L e s z n o 1934, s. X V II. 7 P . T u ro w sk i, S to s ie d e m d z ie s ią t t r z y lat[a] w a lk i o m o w ę o jc z y s tą je d n e j

w ia d a c z e n a jc z ę ś c ie j z p a m ię c i in to n o w a li p ie ś n i k o ś c ie ln e , a le p ro w a d z ili ró w n ie ż b ru lio n y , d o k tó ry c h w p is y w a li z a s ły s z a n e te k s ty . Z a c h o w a n e do n a s z y c h czasó w k o d e k sy p r o w a d n ik ó w d o w o d z ą, że z a jm o w a li się o n i ta k ż e u p o w sz e c h n ia n ie m ś p ie ­ w ó w ś w i e c k ic h e. R ó w n ież w ś r ó d k o b ie t is tn ia ły p rz o d o w n ic z k i p ie śn i, b ez k tó ry c h ś p ie w u n ie ro z p o c z y n a n o . „ U g a n ia ły się o n e za p ie śn ia m i, k a ż d a c h c ia ła p o s ią ś ć j a k n a jw ię c e j, ż e b y w s to so w n e j c h w ili m ó c p o p is a ć się z n a jo m o śc ią p ie ś n i w d a n e m k o le n ie z n a n y c h i w te n sp o só b p o b ić w s p ó łz a w o d n ic z k i” — w y ja ś n ia A u g u sty n S t e f f e n 9.

T y m c h ę tn ie j w ię c p rz y jm o w a n o w sz e lk ie n o w e p ie ś n i t r a f i a ją c e do re g io n u n a jró ż n ie js z y m i z re s z tą d ro g a m i, k tó r y c h p rz e śle d z e n ie j e s t ta k ż e in te r e s u ją c e z p u n ­ k tu w id z e n ia z w ią z k ó w W a r m ii i M a z u r z s ą s ie d n im i z ie m ia m i P o ls k i. W X IX w ie ­ k u d u ż y w p ły w n a r o z p r z e s tr z e n ia n ie się p ie ś n i p a tr io ty c z n y c h w y w a r ły p o w s ta n ia n a ro d o w e 1831, 1863 r o k u 10. N ieco ś w i a tł a rz u c a j ą w s p o m n ie n ia d z ia ła c z y p o ls k ic h p o c z ą tk ó w X X w i e k u u , im d a w n ie js z e je d n a k czasy , im s ta r s z e p ie ś n i, ty m t r u d ­ n ie j u s ta lić d ro g ę , k t ó r ą p rz y s z ły , ic h t u t a j los, z m ia n y d o k o n a n e w te k s ta c h . P r ó b ie p rz e ś le d z e n ia te g o p o s łu ż y k ilk a w y b ra n y c h lu d o w y c h p ie ś n i o w ą tk a c h o g ó ln o p o lsk ic h . W w a rm iń s k ic h i m a z u rs k ic h z b io ra c h w y s t ę p u je co n a jm n ie j k i l k a ­ d z ie s ią t ta k ic h p ie śn i. O d o b rz ę d o w y ch , h is to ry c z n y c h p o p o w sz e c h n e i z aw o d o w e — o d p o p u la rn e j w c ałej P o ls c e P lo n n ie s ie m y , p lo n p o p rz y ś p ie w k i ta n e c z n e i p ie śn i d z ia d o w s k ie o ty c h s a m y c h w ą tk a c h . W a r m iń s k ie i m a z u r s k ie p ie ś n i z e b r a n e w X I X і X X w ie k u p rz e z G u s ta w a G i- z e w iu s z a 12, W o jc ie c h a K ę tr z y ń s k ie g o 13, O s k a r a K o l b e r g a u , A u g u s ty n a S te ff e n a e k ip ę P a ń s tw o w e g o I n s t y t u t u S z tu k i k ie r o w a n ą p rz e z W ła d y s ła w a G ę b i k a 16, z b io ry M a ry n y O k ę c k ie j- B r o m k o w e j17, w s z y s tk ie w z n a k o m ite j w ię k sz o ś c i o g ło szo n e d r u ­ k ie m , a ta k ż e rę k o p iś m ie n n e k o d e k sy , tz w . k a n t y c z k i 18, o ra z u tw o ry z a c h o w a n e w p a ­ m ię c i ż y ją c y c h d o s ta r c z a ją t u z w sz e c h m ia r in te re s u ją c e g o m a te ria łu .

8 Z b io ry M u z e u m M a z u rs k ie g o w O lsz ty n ie , n p . W a l e r ia L o b e rt, Ś p ie w k i, r ę k o ­ p iś m ie n n a k a n ty c z k a lu d o w a z o k o lic R y n u , 1891.

9 A. S te ffe n , op. cit., s. X X II.

10 N p . J . J a s iń s k i, O d g ło sy p o w sta n ia lis to p a d o w e g o w P r u s a c h W s c h o d n ic h , K o ­ m u n ik a ty M a z u rs k o -W a rm iń s k ie , 1957, n r 2, ss. 99— 104; T. S w a t, op. cit.

11 P . T u ro w s k i, op. cit.; A. Ś liw a , op. c i t ; M. L e n g o w s k i, N a W a r m ii i w W e s t­ fa lii. W s p o m n ie n ia . W stę p i o p ra c o w a n ie J . J a s iń s k ie g o , W a rs z a w a 1972.

12 P ie ś n i lu d u z n a d g ó r n e j D r w ę c y z e b r a n e p rz e z G u s t a w a G iz e w iu s z a w p a r a ­ fia c h k r a p le w s k ie j i o s tró d z k ie j, a w y k o rz y s ta n e w c zę ści p rz e z O. K o lb e rg a , D zieła

w s z y s tk ie . M a z u r y P r u s k ie , z r ę k o p is ó w o p ra c o w a li: W . O g ro d z iń sk i, D. P a w la k , t. 40, W ro c ła w — P o z n a ń 1966. 13 W . K ę trz y ń s k i, O M a zu ra c h , o p r a c o w a ł i w y d a ł J . J a s iń s k i, O ls z ty n 1963, ss, 53— 102. 14 O. K o lb e rg , P ie ś n i lu d u p o ls k ie g o , W a rsz a w a 1857; te n ż e , D z ieła, t. 40. 15 A. S te ff e n , op. cit., t. l, P o z n a ń 1931, t. 3, K ra k ó w 1937. 10 P io s e n k i m a z u r s k ie . P o d a ł W . G ę b ik , W a r s z a w a 1955; P ie ś n i lu d o w e M a z u r

i W a r m ii. Z e s ta w ił W. G ę b ik , O lszty n 1953; P ie ś n i lu d o w e W a r m ii i M a z u r. W y b ra ł

i o p ra c o w a ł M. S o b ie sk i, W a r s z a w a 1955.

17 Ś p ie w a w ia tr o d je zio r. P ie ś n i lu d o w e W a r m ii i M a z u r. Z e b ra ła i o p ra c o w a ła M . O k ę c k a -B ro m k o w a , W a rsz a w a 1966.

18 Z b io ry M u ze u m M a z u rs k ie g o w O ls z ty n ie : M a r ia W eso łe k , rę k o p iś m ie n n a k a n ty c z k a lu d o w a z k o ń c a X IX w ie k u ; rę k o p iś m ie n n a k a n ty c z k a z R u si p o w . o l­ s z ty ń s k i, 1901; W. L o b e rt, op. cit., W y m ie n iliś m y w y ż e j je d y n ie w a ż n ie js z e z b io ry w a r m iń s k ic h i m a z u rs k ic h p ie ś n i lu d o w y c h . S z e rz e j n a te n t e m a t: W. G ę b ik , F o lk lo r

W a r m ii i M a z u r i je g o p o ls c y b a d a c ze w X V I I I , X I X і X X s tu le c iu , L i t e r a t u r a

P A N I P A N A Z A B Z I U Ł A

W y b ó r te j p o w sz e c h n ie z n a n e j w P o ls c e p ie ś n i n ie j e s t p rz y p a d k o w y i to z ró ż ­ n y c h w z g ląd ó w . P o p ie rw s z e — je s t to je d n a z n a js t a r s z y c h p o lsk ic h b a l l a d 19, k tó r a d o n a sz y c h c za só w z a c h o w a ła się w lic z n y c h choć sz c z ą tk o w y c h w a r ia n ta c h ; p o d ru g ie — b y ła szczeg ó ln ie p o p u la rn a ró w n ie ż n a W a r m ii i M a z u ra c h . D o w o d em n a to je s t sie d e m ró ż n y c h je j w e r s j i o d n a le z io n y c h w o p u b lik o w a n y c h z b io ra c h . P o trz e c ie w re sz c ie — j e s t je d n ą z n a jb a rd z ie j „ c z y s ty c h ”, n ie sk a ż o n y c h z n ie k s z ta łc e ­ n ia m i w s w y c h n a js ta r s z y c h p rz e k a z a c h p ie ś n i g m in n y c h , o p a rty c h n a m o ty w ie lu d o w e j sp ra w ie d liw o ś c i: w in a — k a ra . D o d a jm y w re sz c ie , że b a lla d a ro z p o c z y n a ją c a s ię z a z w y c za j o d słó w : „ S ta ła n a m się n o w in a , p a n i p a n a z a b iła ” b y ła in s p ira c ją d la w ie lu p o e tó w i p o s ia d a n a jw ię k s z e tr a d y c je w n a u c e i l i t e r a t u r z e 20.

J u ż ty lk o O s k a r K o lb e rg w P ie ś n ia c h lu d u p o ls k ie g o o g ło sił 29 o d m ia n b a l l a d y 21. a jesz c z e k ilk a d o d a tk o w o w k o le jn y c h s e ria c h L u d u . D o k o n a n o k ilk u re k o n s tr u k c ji p ie rw o tn e g o t e k s t u ; t u p o słu g iw a ć się b ę d z ie m y p r ó b ą r e k o n s tr u k c ji S ta n is ła w a C z e r n i k a 22, ja k o n a jp e łn ie js z ą i n a jn o w sz ą . O w ą re k o n s tr u k c ję o ra z in n e o d m ia n y o d n o to w a n e p rz e z O s k a ra K o lb e rg a b ę d z ie m y p o ró w n y w a li z z a c h o w a n y m i n a W a r ­ m ii i M a z u ra c h w a r ia n ta m i p ie ś n i o P a n i co p a n a za b iła , w e d łu g n a s tę p u ją c e j k o ­ le jn o ś c i: p rz e k a z „od E łk u , O le c k a ” — (d a le j: P - l ) z a n o to w a n y p rz e z K o l b e r g a 23; p rz e k a z „z M a z u r” (P -2 ) o d n o to w a n y ta k ż e p rz e z K o l b e r g a 24; in n y p rz e k a z m a z u rs k i o d n a le z io n y p rz e z K o lb e r g a 25 (P -З); p rz e k a z „od O s tró d y ” (K ra p le w a ) (P -4) ze z b io ru G u s ta w a G iz e w iu s z a 2δ; p rz e k a z z U n ie sz e w a (P -5) z a n o to w a n y p rz e z A u g u s ty n a S t e f f e n a 27; p rz e k a z ze S ta n c le w a z a n o to w a n y p rz e z e k ip ę P a ń s tw o w e g o I n s ty tu tu S z tu k i w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h X X w i e k u 28 (P -6 ); p rz e k a z z a n o to w a n y p rz e z M a r y ­ n ę O k ę c k ą -B ro m k o w ą 29 (P-7). J u ż p o c z ą te k u tw o ru b u d z i s z e re g w ą tp liw o śc i. P o w s z e c h n e w in n y c h re g io n a c h w a r ia n ty b rz m ią t a k sam o :

S tała n am się now ina p an i p an a zabiła

i j a k p rz y p u s z c z a C z e rn ik z b y t d a le k o n ie o d b ie g a ją o d p ie rw o w z o ru . W w a r ia n ta c h m a z u rs k ic h je d y n ie P - 4 je s t id e n ty c z n y , in n e s ą ju ż u p ro sz c z e n ie m . N ieco in a c ze j

19 P o lsk a e p ik a lu d o w a , s. L V I.

20 O p a rte n a ty m m o ty w ie p o w sz e c h n ie z n a n e u tw o ry A. M ick iew ic z a, T . L e n a r ­ to w ic z a, J . K a sp ro w ic z a , S. W y sp ia ń sk ie g o , L . H. M o rstin a , Š. K a rp iń s k ie g o , Κ . I. G ałcz y ń sk ie g o , zob. P a n i p a n a za b iła . W y b o ru d o k o n a ł i w s tę p e m o p a tr z y ł K . W y k a, W a rsz a w a 1974. 21 O. K o lb e rg , P ie śn i, n r 3 a-3ee. 22 S. C ze rn ik , P o e z ja c h ło p ó w p o ls k ic h . P ie ś ń lu d o w a w o k re s ie p a ń s z c z y ź n ia ­ n y m , W a rsz a w a 1951, ss. 226—242. 23 O. K o lb e rg , D zieła , t. 40, n r 352, s. 356. 24 Ib id e m , n r 600, s. 545. 25 Ib id e m , n r 601, ss. 545— 546. 26 O. K o lb e rg , P ie ś n i, n r 3s, ss. 22—23.

27 A. S te ff e n , op. cit., t. 1, n r 15, P a n i p a n a z a b ziu ła , ss. 21— 23.

28 P ie ś n i lu d o w e , n r 105, P a n i p a n a z a b ziu ła , ss. 176— 177; to ż: P o e z ja lu d o w a

W a r m ii i M a zu r. A n to lo g ia . W y b ra ł i o p ra c o w a ł T. O ra c k i, W a rsz a w a 1957, ss.

242— 243.

w o d m ia n a c h w a r m iń s k ic h : p o z a P -б, g d zie w e rs p ie rw s z y je s t o p u szczo n y , a d ru g i d o c z e k a ł s ie ty p o w e g o d la p ie ś n i lu d o w e j p o w tó rz e n ia ś w ia d c z ą c e g o o ry tm ic z n e j p rz e ró b c e . W p o z o sta ły c h o d m ia n a c h zaszło z ja w isk o k o n ta m in a c j i c zy li p rz e m ie ­ s z a n ia z in n y m i p o w sz e c h n ie z n a n y m i n a W a r m ii p ie śn ia m i. W P -5 są tu w łą c z o n e p ie rw s z e w e rs y z n a n e j w a r m iń s k ie j p io s e n k i lu d o w e j Z a sto d o łą n a d ę b ie , w P - 6 p e łn a s tro fk a r ó w n ie ż ty p o w o w a rm iń s k ie j p io s e n k i ro z p o c z y n a ją c e j s ią o d słó w „ C z te ry k o n ie J a s io m ia ł” . O w o p o z o rn e z a k a m u f lo w a n ie p o w sz e c h n ie z n a n e g o t e k ­ s tu w ią że sią n a jp e w n ie j z k w e s tią m e lo d ii. Z a s y g n a liz o w a n ie n a w s tą p ię r y tm u z n a n e j n a W a rm ii p ie ś n i n a s tą p iło z a p e w n e w cza sac h , g d y p ie ś ń o P a n i co p a n a

za b iła u p o w sz e c h n ia ła s ię w ty m re jo n ie , a p o d y k to w a n e b y ło p o trz e b ą m e lo d ii do

n o w eg o , a le in te re s u ją c e g o t u te k s tu . Z n a n e b y ły w ią c sło w a, do k tó r y c h d o sto so ­ w a n o s w o js k ą m u z y k ą .

R e g io n a ln e o d m ia n y te k s t u , p o d o b n ie j a k w a r ia n ty o g ó ln o p o lsk ie , n ie w p r o w a ­ d z a j ą s łu c h a c z y w p rz y c z y n y m o rd e rs tw a , n ie w s p o m in a j ą p o w o d u z b ro d n i. J e d y n ie w a r i a n t P -7 w y ja ś n ia p rz y c z y n ę : „ p a n i m ę ż a z a c h c ia ła ”. W p o z o sta ły c h z g o d n ie z c h a r a k t e r y s ty c z n ą c ec h ą k o n s tr u k c ji p ie ś n i lu d o w e j, ja k ą j e s t p r y m ity w iz m i f r a g ­ m e n ta ry c z n o ś ć , s łu c h a c z m u s i s o b ie s a m w y ja ś n ić p o w o d y z b ro d n i. P o b u d k ę czy n u tłu m a c z y po części sy m b o l r u tk i , z ie la m a łż eń sk ie g o . R u tk a i ty lk o r u t k a s ia n a n a „ p a n a m o g ile ” p o w ta rz a się w e w sz y s tk ic h o m a w ia n y c h w a r ia n ta c h . J e d y n ie w p rz e ­ k a z ie P - 4 o b o k ś p ie w u p a n i n a d g ro b e m p o ja w ia s ię le lija i to w d o ść n ie o c z e k iw a ­ n e j fo rm ie :

Jeszcze r u tk a n ie w eszła ju ż le lija p o ro sła.

L ilie w y e k s p o n o w a n e p o te m w z n a n e j b a lla d z ie M ic k ie w ic z a n a r o b iły n ie m a ło z a m ie s z a n ia w d o ty c h c z a s o w y c h i n te r p r e ta c ja c h te k s tu . K u c h a r s k i sta n o w c z o w y k lu ­ cza lilię u w a ż a ją c , że d o s ta ła s ię o n a do p ie ś n i w c z a s a c h p ó ź n ie jsz y c h . In n e g o z d a ­ n ia j e s t C z e rn ik , k t ó r y p o w o łu je się n a o b e cn o ść lilii w w ie lu re g io n a ln y c h w a r i a n ­ ta c h . I n te r e s u ją c e , że w w a r m iń s k ic h o d m ia n a c h lilii n ie m a w ogóle. B y ć m o ż e w ią ż e się to ze szc z eg ó ln ą p o p u la rn o ś c ią r u t k i n a W a r m i i 80 o ra z m a ły m u p o w sz e c h ­ n ie n ie m lilii w sy m b o lic e tu te js z e g o lu d u .

Z d a n ie m C z e rn ik a p ie śń n a s ta w io n a b y ła „ n a fa n ta s t y k ę , c u d o w n o ść , n ie s a m o - w ito ś ć ”. S tą d s p rz e c z n o śc i z re a liz m e m czego d o w o d e m ś p ie w p a n i n a d g ro b e m :

R u tk o , r u tk o , ru te czk o R ośnij ty też w ysoczko (P-5)

W ty m w a ria n c i e m a m y d o d a tk o w e z d ro b n ie n ia , n ie o b e c n e w in n y c h p rz e k a z a c h , a św ia d c z ą c e o lu d o w e j p rz e ró b c e te g o fr a g m e n tu i —· z u w a g i n a ow e o b ce W a r m ii w y s o c z k o — o p ro w e n ie n c ji m a z u rs k ie j p rz e k a z u . F a n ta s t y k a , c u d o w n o ść , a tm o s fe ra d z iw n o śc i p o le g a ta k ż e n a ty m , że z b ro d n ia p a n i s ta j e się n ie m a l n a ty c h m ia s t w s z y s tk im z n a n a . W ie o n ie j s łu ż e b n a p a n i, k tó r a n a p y ta n ie : „C zy n ie je d z ie k to do n a s ” ? o d p o w ia d a : J a d ą , ja d ą p an o w ie N ieboszczyka b ra to w ie (P-2) 30 Z ob. p ie ś ń Z ie lo n a r u tk a , m o d r y k sia t.

J e d y n ie w p rz e k a z ie „od O s tró d y ” (P -4) je s t in a c z e j: t u o z b ro d n i p a n i w ie słu ch a c z , w ie rn e p a n u „ o g ary , c zó łn y i d r y g a n ty ” o ra z s łu ż k a , k t ó r a j e d n a k w p ro s t z ty m się n ie z d ra d z a . N ie d o k o ń cz o n y te n w a r i a n t m a z u p e łn ie in n ą k o n s tru k c ję , j e s t w ła śc iw ie d o ść d a le k o id ą c ą, a le b e z s p rz e c z n ie lu d o w e j p r o w e n ie n c ji p r z e ró b k ą p ie śn i, ro z s z e rz o n ą zn ac z n ie , z w łasz cz a o szczeg ó ły ś le d z tw a p ro w a d z o n e g o p rz e z b r a c i p a n a . J e s t to fa k ty c z n ie p e łn o f a b u la r n a opo w ieść, fa k to g r a f ic z n e s p ra w o z d a n ie o s ą ­ d zie n a d p a n ią (o sk a rż o n a b r o n i się u m ie ję tn ie ) p ro w a d z o n y m p rz e z n ie z n a ją c y c h p r a w d y s ę d z ió w -b ra c i. S z k o d a , że w a r i a n t te n n ie z a c h o w a ł się w cało ści, g d y ż z a ­ p e w n e i jeg o z ak o ń c z e n ie b y ło in n e n iż w p o z o sta ły c h w e r s j a c h b lis k ic h p ie r w o ­ w z o ru . C ec h y te w s k a z u ją n a to , że w a r i a n t o s tró d z k i p o w sta ć m u s ia ł n a jd a le j w d ru g ie j p o ło w ie X V I II w ie k u , k ie d y to n a s tą p iła w y ra ź n a d e g e n e ra c ja b a lla d i z a n ik w y w o d z ą c e j s ię jesz c z e ze ś re d n io w ie c z a k o n w e n c ji b a lla d o w e j. W p rz e ­ k a z ie ty m z w ra c a ją u w a g ę t a k c h a r a k te r y s ty c z n e d la tw ó rc z o śc i lu d u p o w tó rz e n ia : P y ta m y cię b rato w a G dzieś n am b r a ta podziała? s ta n o w ią c e tu n ie ja k o re fre n . K o re s p o n d u je z w e r s j ą o s tró d z k ą p rz e k a z s ta n c le w s k i (P-7), g d zie b r a c ia d o ­ p ie ro w to k u ś le d z tw a u j a w n ia ją w in ę b ra to w e j, k t ó r a b r o n i się ró w n ie ż u m ie ję tn ie . M o rd e rc z y n ię c ze k a j e d n a k z a s łu ż o n a k a r a . T u ró w n ie ż z a ła m a n ie s ta re g o s c h e m a tu b a lla d y lu d o w e j, w y p e łn ie n ie w ą tk u z b ę d n y m i z w y k le w b a lla d o w e j k o n w e n c ji szczeg ó łam i, w re sz c ie z m ia n a n a s tr o ju p o p rz e z g m a tw a n ie ś le d z tw a św ia d c z ą o d z ie ­ w ię tn a sto w ie c z n e j lu b m o że n ieco ty lk o w c z e ś n ie jsz e j p ro w e n ie n c ji te j w e rsji.

W in n y c h w e r s j a c h w a rm iń s k ic h i m a z u rs k ic h b a d a n i e o s k a rż o n e j je s t z w y k łą fo rm a ln o śc ią . B ra c ia n ie b o sz c z y k a w ie d z ą o z b ro d n i:

R oztw órz, ro ztw ó rz, b rato w o N ieboszczyka kątow o! (P-5)

P o d o b n ie j e s t w p o z o sta ły c h a n a liz o w a n y c h w e rs ja c h , a p rz y p u s z c z a ć n a le ż y , że z w ro t te n p o c h o d zi z p ie rw o w z o ru p ie śn i.

W z w ią z k u z p rz y ja z d e m b r a c i s u g e r o w a ć m o ż n a , że p rz e k a z p ie ś n i S te ff e n a (P -5) je s t je d n y m z n a jw c z e śn ie js z y c h . S łu ż k a p a n i o k re ś la b o w ie m , że b r a c i n ie ­ b o szc z y k a p o z n a ła :

P o h ełm ach n a głozie, Po m ó n d ó ra ch n a sobzie.

R e k w iz y ty te s u g e r u ją , że w e r s j a t a p o w s ta ła lu b z o sta ła u a k tu a ln io n a , u w s p ó ł­ cze śn io n a w X I X lu b n a w e t X X w ie k u . D o d a jm y , że ta k ż e p a n j e s t w te j w e r s j i ż o łn ie rz e m . B ra c ia w to k u ś le d z tw a b o w ie m :

Zidzó m ó n d ó r n a ścianie, S zab elk a p rz y m óndórze.

W a r to z a u w a ż y ć , że o w ego z a b ie g u u w sp ó łc z e śn ie n ia s ta r e j lu d o w e j p ie ś n i n ie d o k o n a ły in n e re g io n y . J e s t to w ię c ty m b a rd z ie j c ie k a w e , a p rz e k w a lifik o w a n ie

św iad c z y o ż y w o tn o śc i w ą tk u , je g o z a a k lim a ty z o w a n iu się n a W a r m ii i p o p u la r ­ n o ści. P o d o b n e z ab ieg i z a o b s e rw o w a ć m o ż n a r ó w n ie ż n a in n y c h p ie śn ia c h , k tó r e n a W a rm ii z w łasz cz a p o d le g a ły p rz e r ó b k o m u w s p ó łc z e śn ia ją c y m je lu b w rę c z d o sto ­ s o w u ją c y m d o a k tu a ln y c h w a ru n k ó w . D o s p r a w y te j w ró c im y je sz c z e p rz y n a s tę p ­ n y c h p rz y k ła d a c h .

In te re s u ją c e , że n ie z a n o to w a n o p r ó b y lo k a liz a c ji p ie ś n i o P a n i co z a b iła p a n a w k tó ry m ś z n a sz y c h re g io n ó w . W p ro s t p rz e c iw n ie : w e r s j a s ta n c le w s k a (P -7) lo k a ­ liz u je w y d a rz e n ie w P o lsc e:

A w K rak o w ie n o w in a, p a n i p a n a zabiła.

A ty m c z a s e m w y p a d k i m ę ż o b ó jstw a n ie b y ły n a W a rm ii i M a z u ra c h w y ją tk a m i. W k o ń c u X V III w ie k u g ło śn y b y ł p ro c e s E w y T u r k o w e j z B u rd ą g a w p o w ie cie n id z ic k im o s k a rż o n e j o z a m o rd o w a n ie w ła sn e g o m ę ż a. P r z y p a d e k te n o d n o to w a n y z o sta ł ze szc z eg ó łam i w p ie ś n i d z ia d o w s k ie j G o rz k ie ż a le u b o g ie j g r z e s z n ic y E w y

T u r k o w e j r o d z o n e j C y b u ls z c z a n k i z B u r d ą g a w j e d w a b ie ń s k ie j p a r a fii, k tó r a z p r z y ­ c z y n y o tr u c ia w ła sn e g o m a łż o n k a m ie c z e m s tra c o n a z o sta ła , n a d n iu 27 m a ja r. 1791,

ś p ie w a n e j n a m e lo d ię : B o ż e m ó j, r a cz się n a d e m n ą z lito w a ć . P ie ś n i t a o g ło szo n a z o sta ła d r u k ie m w k r ó tc e p o w y r o k u w K ró le w c u , a n a s tę p n ie p r z e d r u k o w a n a p rz e z K rz y s z to fa C. M ro n g o w iu sz a d w u k ro tn ie w 1803 i 1840 r o k u o ra z w 1846 r o k u p rz e z G u s ta w a G iz e w iu s z a 81.

W ra c a ją c j e d n a k d o n a sz e j p ie ś n i — szczeg ó ły ś le d z tw a p ro w a d z o n e g o p rz e z b r a c i s ą n a o g ó ł p o d o b n e w a n a liz o w a n y c h u ję c ia c h . W p rz e k a z a c h p e łn o z re s z tą lu k , z n ie k sz ta łc e ń , w u lg a ry z a c ji, n ie k o n s e k w e n c ji. Z a tr a c a ją s ię g łó w n e szczeg ó ły b a d a n ia , w e rs j e w y k a z u ją o g ro m n e ró ż n ic e : w P - 2 ro z w in ię ty j e s t m o ty w słu żk i, k t ó r a w p ro s t z d r a d z a p a n ią , w P - l p o ja w ia s ię „ n ie b o sz c z y k M a tý s e k ” , co u z n a ć tr z e b a za re m in is c e n c ję z n a n e j o sie m n a s to w ie c z n e j p ie ś n i o M a tý s k u i M a g d a le n c e o p o k re w n y m w ą tk u z b ro d n i. O ile w in n y c h w e rs ja c h te j p ie śn i („spo'd W a rs z a w y ”, „ sp o d P o z n a n ia ”), o d n o to ­ w a n y c h p rz e z K o lb e rg a , p o ja w ia ją s ię w k o ń c o w y c h p a r tia c h b e z s e n so w n e w tr ę ty o b lic z o n e n a w y w o ła n ie e f e k tu k o m ic z n eg o , n a p rz y k ła d :

W y jech ali za Rzęchów, k u p ili je j orzechów . G ryź, b ra to w a , o rzechy,

ty le tw o je j p o ciech y (spod W arszaw y)

to w p rz e k a z a c h w a rm iń s k ic h n ie m a w o g ó le te g o ty p u z ab ieg ó w . W ią ż e się to z a p e w n e ze z ja w is k ie m d o ść o g ó ln y m , a c h a r a k te r y s ty c z n y m d la fu n k c jo n o w a n ia p ie ś n i w ty m re g io n ie . Z w ró ć m y u w a g ę j a k rz u c a ją c y s ię w oczy je s t t u p o d z ia ł n a p ie ś n i w e so łe ś p ie w a n e z a z w y c z a j n a w e se la c h , z a b a w a c h z a p u s tn y c h , z t a k rz a d k im i n a W a r m ii — w p o r ó w n a n iu z in n y m i re g io n a m i — o b sc e n a m i, i n a p ie ś n i s m u tn e , s m ę tn e , żało śliw e , w y k o n y w a n e g łó w n ie w ie c z o ra m i, w n a s t r o j u s ch o d z ą ce g o d n ia , z im ą , p o d c za s z w y c z a jn y c h n a w s i p r a c : p rz ę d z e n ia ln u , d a rc ia p ie rz a . Z w r a c a n a to 81 K a r n a w a ł d z ia d o w s k i. P ie ś n i w ę d r o w n y c h ś p ie w a k ó w (X I X —X X u?.). W y b ó r i o p ra c o w a n ie S. N y rk o w s k ie g o . W stę p e m p o p rz e d z ił J . K rz y ż a n o w s k i, W a rsz a w a 1973, ss. 42— 44, 359— 360.

c h a r a k te r y s ty c z n e z ja w isk o u w a g ę A u g u s ty n S te ff e n p iszą c : „W le c ie ś p ie w a n o p ie ś n i w eso łe, z im ą ta k ż e s m ę tn e , d z ia d o w sk ie , le g e n d y itp .” 82.

W ro d z o n a trz e ź w o ś ć p ó łn o c n e g o lu d u , s w o isty ro d z a j m o ra ln o ś c i z a b r a n i a ją c y n a p r z y k ła d ś p ie w a n ia p ie ś n i m iło s n y c h w o b e cn o śc i d o ra s ta ją c y c h d zieci, d e c y d o w a ły o w y r a ź n y m p o d z ia le lu d o w e j tw ó rc z o śc i n a w e so łą i s m u tn ą . S tą d n ie do p o m y ś le ­ n ia n a W a rm ii m ie s z a n ie ty c h e le m e n tó w , te g o ty p u k o n ta m in a c je . D la te g o te ż k u r - l a n t a o P a n i co p a n a z a b ziu la , p o d o b n ie j a k p ie rw o w z ó r, p o z o sta ła n a W a rm ii d o k o ń c a p ie ś n ią s m u tn ą , w to n a c ji p o w a ż n e j, z a tm o s fe r ą n ie sa m o w ito ś c i, a zg o d n ie z d u c h e m lu d o w e j s p ra w ie d liw o ś c i k o ń c z y ć się m u s ia ła s p ra w ie d liw ą k a r ą za zb ro d n ię .

Z a g a d n ie n ie k a r y w y m a g a b a rd z ie j szczegółow ego o m ó w ie n ia . W w ie lu w e rs j a c h k r a jo w y c h p a n i u s iłu je w y k u p ić się. T a k je s t ró w n ie ż w w e r s j i d o ln o ś lą sk ie j, o d n o ­ to w a n e j w r z a d k im z b io rk u R o b e rta F ie d le ra , p a s to r a z M ięd z y b o rz a , d ru k o w a n y m p rz e z d o m w y d a w n ic z y K o rn ó w w e W r o c ła w i u 33. W p rz e k a z a c h w a rm iń s k ic h tego ty p u ro z w in ię c ia w ą tk ó w s ą p o m ija n e .

W w ię k sz o ści w e r s j i o g ó ln o p o lsk ic h p ie ś ń k o ń c zy się d w u w ie rsz e m :

W y jech ali za la sy I ta m d a r li z n ie j pasy.

T a sro g a k a r a i n a tu ra lis ty c z n y o p is b y łb y n ie d o p rz y ję c ia n a W a rm ii. S tą d te ż tu te js z e w e r s j e s ą ła g o d n ie jsz e . W p rz e k a z ie s ta n c le w s k im (P -6) b r a c ia z aw o żą m o rd e rc z y n ię do p ie k ła , co je s t o d b ic ie m lu d o w e g o i k a to lic k ie g o p o g lą d u o k a rz e p ie k ła za g rz e c h y n a z iem i. W p rz e k a z ie M a r y n y O k ę c k ie j- B r o m k o w e j (P -7) w ogóle n ie m a m o w y o k a rz e , s łu c h a c z w in ie n się d o m y ślić. B ra c ia s tw ie r d z a ją ty lk o :

Tyś n am b r a ta zabiła ty ś i Bogu n ie m iła.

N a jb liż sz ą p ie rw o w z o ru je s t k a r a w p rz e k a z ie n a jm ło d s z y m , o d n o to w a n y m p rz e z S te ff e n a (P -5):

I w zięli jó w prow ozy I cisk a li bez wozy.

Jesz cz e c ie k a w ie j w y g lą d a k w e s tia k a r y w p rz e k a z a c h m a z u rs k ic h . P o m ija ją c n ie d o k o ń c z o n ą w e rs ję o s tró d z k ą (P -4) i p rz e k a z P -З, k tó r y k o n k r e tn e j k a r y n ie w y ­ m ie n ia , w P - l i P -2 z ak o ń c z e n ie p ie ś n i b rz m i je d n a k o w o :

M y tw e d zieci w eźn iem y C iebie, sielm o spalem y.

R o d za j k a r y (p o w ra c a m y t u do z a g a d n ie n ia u w sp ó łc z e śn ia n ia p ie śn i) p o z w a la z d u ż y m p ra w d o p o d o b ie ń s tw e m o k re ś lić w ie k te j w e rs ji. P o w s ta ła o n a z a p e w n e w

82 A. S te ffe n , op. cit., t. 2. s. X X ; F. N o w o w iejsk i, P o lsk a p ie ś ń w a r m ijs k a , P o ­ la c y Z a g ra n ic ą , 1936, n r 6, s. 57.

53 R. F ie d le r, B e m e r k u n g e n ü b e r d ie M u n d a r t d e r p o ln is c h e n N ie d e r sc h le s ie r .

E in B e itr a g z u r K e n n tn is s d e r p o ln is c h e n D ia le k te , B r e s la u 1844, ss. 35— 26; n a z b io ­

k o ń c u X V II lu b n a p o c z ą tk u X V III w ie k u , k ie d y to p a le n ie n a sto sie sto so w a n o w P r u s a c h dość p o w sz e c h n ie.

D z ieje p o szc z eg ó ln y ch w ą tk ó w p ie ś n i „ m u sz ą o d p o w ia d a ć p e w n y m f a k to m s p o ­ łe c z n y m p ie śń j e s t o d b ic ie m ż y c ia ” — p isz e J a n S. B y s t r o ń 34. T a k b y ło i w p rz y p a d k u s ta r e j p o ls k ie j b a lla d y o P a n i co p a n a za b iła , je j re g io n a ly c h w ą tk ó w i p rz e k s z ta łc e ń , k ie ru n k ó w ty c h z m ia n z a le ż n y c h od z w ro tó w w ży ciu lu d u , k o n ta k ­ tó w z k r a je m .

S z k o d a , że w s z y s tk ie z a c h o w a n e w a rm iń s k ie i m a z u rs k ie w e r s j e te j p ie ś n i p o ­ c h o d z ą — co s ta r a l iś m y się d o w ie ść — „ ty lk o ” z X V III і X IX w ie k u . N ie z a p o m in a j­ m y je d n a k , że b y ły to w ie k i n ie w o li W a rm ii i M az u r, c o ra z s iln ie js z y c h p ró b g e r ­ m a n iz a c ji, u s u w a n ia w z a p o m n ie n ie p o ls k ie g o ś p ie w u i ję z y k a , z a s z c z e p ia n ia n ie ­ m ie c k ie j p ie ś n i p ó łlu d o w e j. A j e d n a k „ p ie śń u s z ła c ało ”, w ię c e j n a w e t — w z b o g a ­ c iła się w e d łu g w z o ró w rz ą d z ą c y c h o g ó ln o p o ls k ą tw ó rc z o śc ią lu d o w ą , a ta k ż e n o rm o b o w ią z u ją c y c h lo k a ln ie .

R Y B A C Y N A D A D A J U

J e d n a z n a jp ię k n ie js z y c h lu d o w y c h b a lla d p o ls k ic h , u p o w s z e c h n ia n a n a W a rm ii i M a z u ra c h , ta k ż e w sp ó łc z e śn ie w d z ia ła ln o ś c i a rty s ty c z n e j c h ó ró w i zesp o łó w lu d o ­ w y c h , n ie c h p o słu ż y za p rz y k ła d n a s tę p n y ż y w o tn o śc i d a w n e g o w ą tk u . Ż y w o tn o ś c i u w a ru n k o w a n e j w a rto ś c ią f u n k c jo n a ln ą , k tó r ą u tw ó r n ió sł, n ie z m ie n io n ą z re sz tą p o d z ie ń d z isiejsz y , a r o z w ija n ą ty lk o w ró ż n y c h k ie ru n k a c h , lecz c ią g le zg o d n ie z f u n k c ją n a d rz ę d n ą — m o ra ln ą . O w e w a rto ś c i m o ra ln e , s u ro w e n o rm y lu d o w e g o o b y c z a ju , p re z e n to w a n e w tra g ic z n y m w ą tk u m iło s n y m , c h w y tliw y m w ś ró d lu d u , s p ra w iły , że p ie ś ń t a szc z eg ó ln ie b y ła w n a sz y c h re g io n a c h k u lty w o w a n a i p o p u ­ la r n a . M o ty w o d z ie w c z y n ie , k tó re j u k o c h a n y u to n ą ł, a o n a n ie m o g ą c z n ie ść c io su o d b ie ra s o b ie życie, n a le ż y , j a k p rz y p u s z c z a S ta n is ła w C z e r n i k 35, d o n a js t a r s z y c h w ą tk ó w p o d a n io w y c h ś w ia ta . H is to rię d w o jg a k o c h a n k ó w z a m ie s z k u ją c y c h d w a p rz e c iw le g łe b rz e g i rz e k i i o d w ie d z a ją c y c h się co n o c o p ie w a li ju ż s ta r o ż y tn i. O d n ic h t e m a t te n p rz e sz e d ł do l i t e r a t u r y e u ro p e js k ie j, a s tą d do lu d o w e j. W P o ls c e te n ty p to p ik i p r e z e n t u ją u tw o ry ro z p o c z y n a ją c e s ię z w y k le o d in c ip itu : „ Ś n iło się d z ie w ­ c zy n ie ” (M ary si, K a siu le ń c e ). D ziew c z y n a p y t a ry b a k ó w , czy n ie s p o tk a li j e j u k o c h a ­ nego, ci o d p o w ia d a ją , iż w id z ie li go, „ a le n ie ż y w e g o , m ie c z e m p rz e b ite g o ” . K o c h a n ­ k a rz u c a się do w o d y i m ie c z e m w y d o b y ty m z b o k u m iłe g o p r z e b ija się. B a lla d ę k o ń c z y a p o s tr o fa b ę d ą c a ro d z a je m m o ra łu :

P rz y p a trz ta się, w sz y stk ie p a n n y ja k e m go lu b iła!

W ró ż n y c h w e rs j a c h k ra jo w y c h t e m a t te n b y w a ro z b u d o w y w a n y o n o w y w ą te k tra g ic z n y — d z ie c k a z o sta w io n e g o n a fa la c h w o d y .

N a W a r m ii z a c h o w a ło się sześć w e r s j i te j b a lla d y : u n ie s z e w s k a w, g r y ź liń s k a *7,

34 J . S. B y stro ń , op. cit., s. 9. 35 P o lsk a e p ik a lu d o w a , ss. 36— 37.

36 A. S te ffe n , op. cit., t. 1, n r 22 J é d z ie ż o łn ie r z n a w o jn a , ss. 34— 35. 37 Ib id e m , t. 3, n r 2, D z ie w c z y n a p r z e b ija sią m ie c z e m k o c h a n k a , ss. 6— 8.

r z e c k a 38, s t a w ig u d z k a 89, n a j d y m o w s k a 40, z r o k u 19314ł. W e r s ji m a z u rs k ic h je s t ró w n ie ż s z e ś ć 42. J u ż lic z b a z a c h o w a n y c h w a r ia n tó w ś w ia d c z y o p o p u la rn o ś c i p ie śn i w n a sz y c h re g io n a c h . W a rm iń s k ie w e rs je : g ry ź liń s k a , s ta w ig u d z k a i n a jd y m o w s k a z o sta ły z lo k a liz o w a n e w tu te js z y c h o k o lic a ch , b o d a j n a jtr a f n i e j ta o s ta tn ia :

R y b acy n a D ad aju siec i zak ład ali, ab y ry b n a fy ta ć w je zio ro rzu cali.

W w a r ia n ta c h : u n ie sz e w sk im , s ta w ig u d z k im , i p rz e k a z ie z r o k u 1931 k o c h a n k ie m d z ie w c z y n y j e s t ż o łn ie rz (Jasio ) g in ą c y n a w o jn ie , co p o z w a la p rz y p u sz c z a ć , że o d ­ m ia n y t e p o w s ta ły w X IX w ie k u , z a p e w n e w o k re s ie w o jn y fr a n c u s k o -p ru s k ie j. W e w sz y s tk ic h ty c h o d m ia n a c h , a ta k ż e m a z u rs k ic h p rz y ta c z a n y c h p rz e z K o lb e rg a , d ziew czy n a: ... m n iecz w y jn ó ła S am a się p rzeb ziu ła.

W ięk szo ść k o ń c zy ta k ż e c y to w a n a ju ż a p o s tr o fa w y ja ś n ia ją c a p o w ó d tra g ic z n e g o k ro k u , a s ta n o w ią c a ro d z a j m o ra łu , n a u k i o p o tę d z e m iło śc i, je j w ła d z y n a d s e rc e m k o c h a n k i, w z n io słe g o p r z y k ła d u g o d n eg o n a ś la d o w n ic tw a . N a d rz ę d n a fu n k c ja m o ­ r a l n a p ie rw o tn e g o u tw o r u z o s ta ła w ię c w c ałej ro z c ią g ło śc i z a c h o w a n a , ro z w in ię ta n a w e t in te re s u ją c o j a k w p rz y k ła d z ie s ta w ig u d z k im , g d zie k o c h a n k o w ie m a ją b y ć p o c h o w a n i w je d n y m g ro b ie o p a trz o n y m sto so w n y m n a p ise m :

N a ś le b rn e j ta b lic y z ło tm i lite ra m i, (: c h to pódzie, p rzeczyto, z a le je sia łzam i.:)

J e d n o z n a c z n y w w ię k sz o śc i w e r s j i m o ra ł o trz y m a ł j e d n a k ja k ż e z a s k a k u ją c o in n y w y m ia r w w a r ia n ta c h „od O ls z ty n k a ” i „od O s tró d y ” . W ty m p ie rw s z y m d o ­ łą c zo n o t u b o w ie m tr z y z w ro tk i in n e j, k o m ic z n e j z a p e w n e p i e ś n i 49, s ta n o w ią c e j p r z e str o g ę d la d z iew czy n y : N ie k aż d a ja b ło n k a sło d k ie ja b łk a rodzi,

n ie d o w ierza j ty ch ło p u dziew czę, ch o ć on do c ię chodzi. B a rd z ie j jesz c z e o s tre w u ję c iu s ą d o łą c zo n e c z te r y z w r o tk i w w a r ia n c ie od O stró d y , K ra p le w a . Z w ła sz c z a zaś ta : 38 P ie ś n i lu d o w e , n r 53, R y b a c y , r y b a c y d la B o g a ż y w e g o , s. 100. 39 Ib id e m , n r 101, N a s ta z ig u d z k a m p o lu , ss. 168— 169. 40 Ś p ie w a w ia tr , R y b a c y n a D a d a ju , ss. 342— 343; g w a ro w a o d m ia n a te j w e r s j i w g A n n y K u c z k ę z N a jd y m o w a z n a j d u je się w a r t y k u l e M. O k ę c k ie j-B ro m k o w e j, F o lk lo r W a r m ii i M a z u r w ra d io o ls z ty ń s k i m , L i t e r a t u r a L u d o w a , op. cit., ss. 87—92. 41 P o e zja lu d o w a W a r m ii i M a z u r, ss. 302— 303. 42 O. K o lb e rg , P ie ś n i, n r 9m , ss. 140— 141; „od O ste r o d e (K ra p le w o )”, o ra z te n ż e: D zieła , t. 40, n r 360— 363, ss. 365— 368. 48 O. K o lb e rg , D zieła , t. 40, n r 242—244.

J a k w ie le ości na ję czm ien n y m snopie ta k ty leż i c h y tro śc i w k aż d ziu rec zn y m chłopie.

I t u j e d n a k o w a n a u k a m o r a ln a w n o w y m w y m ia rz e b rz m i s z tu c z n ie i z a c ie ra id e o w ą i a rty s ty c z n ą w y m o w ę te k s tu . W id o c zn ie j e d n a k b a lla d a ty lk o z t a k im m o ra - łe m - p r z e s tr o g ą m o g ła b y ć z a a k c e p to w a n a p rz e z t a m te js z e śro d o w isk o , lu b m oże d z ia ła ł t u re a liz m o d tw ó rc y te k s tu . O w a ż n y m w f u n k c jo n o w a n iu w ą tk ó w te m a ­ ty c z n y c h z a g a d n ie n iu a k c e p ta c ji b ę d zie m o w a w d a lsz e j c zęści a rty k u łu .

I n a je d n o je sz c z e z w ró ć m y u w a g ę : n a W a r m ii b a lla d a o k o c h a n k a c h p o z o sta ła do k o ń c a p ie śn ią tra g ic z n ą , s m u tn ą , z re s z tą p o d o b n ie j a k p ie ś ń o P a n i co p a n a z a ­

b ziu la .

B A B U L A I K O Z I O Ł E K I IN N E

R o z w ija ją c z a g a d n ie n ie w a rto ś c i f u n k c jo n a ln e j p ie ś n i p o s łu ż m y się c y ta te m z k la sy c z n e g o ju ż a r t y k u ł u P i o t r a G. B o g a ty rie w a i R o m a n a J a k o b s o n a , z w o le n n ik ó w š tr u k tu r a liz m u w fo lk lo ry s ty c e : „ w lite r a t u r z e lu d o w e j u tr z y m u ją się ty lk o ta k ie fo r m y , k tó r e w d a n e j z b io ro w o ści p o s ia d a ją w a rto ś ć f u n k c jo n a ln ą . O c zy w iśc ie je d n a f u n k c ja d a n e j f o r m y m o że b y ć z a s tą p io n ą in n ą . F o r m a , k t ó r a w l i t e r a t u r z e lu d o w e j u tr a c i w a rto ś ć f u n k c jo n a ln ą , n a ty c h m ia s t o b u m ie ra , p o d c z a s g d y w l i t e r a t u r z e p is a ­ n e j is tn ie je n a d a l ja k o b y t p o te n c jo n a ln y ” 44. W tw ó rc z o śc i lu d o w e j, w fo lk lo rz e z re s z ­ t ą w ogóle ś ro d o w isk o p rz y s to s o w u je u tw ó r d o sw o ic h u p o d o b a ń , n o rm o b y c z a jo w o - - m o r a ln y c h , e ty k i, często lo k a ln y c h w a ru n k ó w , z w y c z a jó w , p o ło ż e n ia d a n e j g r u p y sp o łec z n e j, czy sze rz e j b io rą c — ś ro d o w isk a , re g io n u . O is tn ie n iu d z ie ła d e c y d u je p r z y jm u ją c a go, a k c e p tu ją c a , a c zęsto ta k ż e z m ie n ia ją c a j e g r u p a sp o łec z n a . „ P o d ­ c zas b a d a n ia l i t e r a t u r y lu d o w e j n a le ż y n ie u s t a n n ie p a m ię ta ć , że s p o łe c z n a c e n z u ra p re w e n c y jn a j e s t c z y n n ik ie m p o d s ta w o w y m . Ś w ia d o m ie u ż y w a m y o k r e ś le n ia p r e ­ w e n c y jn a , p o n ie w a ż p o d c za s a n a liz y z ja w is k a l i t e r a t u r y lu d o w e j ch o d zi n ie o o k o ­ lic z n o śc i p o p rz e d z a ją c e je g o p o ja w ie n ie się, n ie o »poczęcie« i is tn ie n ie e m b rio n a ln e , le c z o u fo rm o w a n ie się u tw o r u l i t e r a t u r y lu d o w e j ja k o ta k ie g o o ra z o je g o d a lsz e lo sy ” — u o g ó ln ia ją c y to w a n i w y ż e j a u t o r z y 4S. W w a r u n k a c h ż y c ia lu d u W a r m ii d z ia ła n ie o w ej s p o łec z n e j c e n z u ry p r e w e n ­ c y jn e j b y ło szc z eg ó ln ie in te re s u ją c e w la ta c h n a ro d o w e g o o ż y w ie n ia , w m o m e n ta c h w y d a r z e ń d z ie jo w y c h , ro d z ą c y c h się n a d z ie i n a z m ia n ę lo s u n a ro d o w e g o . J e d n y m z ta k ic h m o m e n tó w b y ł p le b is c y t 1920 ro k u , p o p rz e d z o n y n ie s p e łn a d w o m a l a ta m i w y ra ź n e g o o ż y w ie n ia n a ro d o w e g o . J e d n y m z p rz e ja w ó w b y ła tw ó rc z o ść lu d o w a . O k re s, k t ó r y w y z n a c z a ją d a ty : 24 lis to p a d a 1918 r o k u — p o w s ta n ie P o ls k ie j R a d y L u d o w e j d la W a r m ii — 11 lip c a 1920 r o k u — d z ie ń g ło s o w a n ia , p rz y n ió s ł lic z n e p a trio ty c z n e w ie rs z e lu d o w y c h p o e t ó w 46, p o w sz e c h n ą p o p u la rn o ś ć p ie ś n i p a tr io ty c z ­ n y c h : R o t y do s łó w M a r ii K o n o p n ic k ie j i M a z u r s k a D ą b ro w s k ie g o , a ta k ż e i n t e r e ­ 44 P . G. B o g a ty rie w , R. J a k o b s o n , F o lk lo r ja k o s p e c y fic z n a fo r m a tw ó rc z o śc i, L i ­ t e r a t u r a L u d o w a , 1973, n r 3, s. 31. 45 Ib id e m . 46 N p. B e r n a r d Ż b ik z P u r d y , W a r m ia p o ls k ą je s t i b ę d zie , G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1920, n r 20 z 14 lu te g o ; S p o łs k i (A n d rz e j S a m u lo w s k i), P a s z p o rt n a d ro g ę, G a z e ta O ls z ty ń s k a , 1919, n r 144 z 6 g ru d n ia .

s u ją c e z ja w is k a w fu n k c jo n o w a n iu lu d o w e j p ie śn i. S y tu a c ja p o lity c z n a , ro s n ą c e n a ­ d z ie je n a p o w ró t do M a c ie rz y w p ły w a ły n a z m ia n ę w a r to ś c i f u n k c jo n a ln e j w ie lu p o p u la r n y c h i c ią g le je sz c z e ż y w y c h t u p ie śn i. R o d ziły się n o w e, z a sa d n ic z o ró ż n e w a r ia n ty s ta r y c h w a rm iń s k ic h k u r l a n t e k i m a z u rs k ic h fra s e k .

R o z p a trz m y to c ie k a w e z ja w isk o n a p rz y k ła d a c h n a jp ie r w d w u p ie ś n i k o ­ m ic z n y ch czy te ż ż a rto b liw y c h w e d łu g in n e g o p o d z ia łu , f u n k c jo n u ją c y c h w ty c h la ta c h n a W a rm ii. P r z y k ła d p ie rw s z y p io s e n k i B a b u la i k o z io łe k (inc.: „ B y ła b a b u la ” j e s t ty m b a rd z ie j in te re s u ją c y , je ś li z w aż y m y , że z m ia n a f u n k c ji te g o u tw o r u n a ­ s tą p i ła w re jo n ie W a r m ii n ie je d e n ra z . W e d łu g C z e r n i k a 47 p io s e n k a ta j e s t je d n y m z n a jle p ie j z a c h o w a n y c h s ta r y c h te k stó w , w y w o d z ą c y c h s ię b y ć m oże ze ś r e d n io ­ w iecza. „ P rz y p u s z c z a ln ie b y ła to p ie ś ń o b rz ę d o w a, ś p ie w a n a n a s ty p ie a lb o p o d ­ czas ś w ię ta u m a rły c h . S ą w n ie j ja k ie ś p o z o sta ło śc i « p o g an izm u » , w d z iw n y m dziś d la n a s p o łą c z e n iu h u m o r u z p o w a g ą o b rz ę d o w ą ” 48. T r u d n o do w ieść, w ja k im o k r e ­ s ie p ie ś ń t r a f i ł a n a W a rm ię . O d n a jd u je m y ją w z b io rz e A u g u s ty n a S t e f f e n a 43 w z m ie n io n e j ju ż p o s ta c i b ę d ą c e j o d m ia n ą p o p u la rn e g o w in n y c h re g io n a c h P o ls k i lite ra c k ie g o o p ra c o w a n ia . W e rs ja o d n o to w a n a p rz e z w a rm iń s k ie g o z b ie ra c z a p o ­ ch o d zi z S z ą b ru k a w p o w ie cie o ls z ty ń sk im , m a f u n k c ję n ie ty lk o k o m ic z n ą , a le d o ­ d a tk o w o ta k ż e u ż y te c z n ą — ta n e c z n ą . R o z b u d o w a n a o p rz y ś p ie w y - r e f re n y : F y k -m y k fy k -m y k szw ad y r y d y ry d y czach m a ch czach... b y ła b e z s p rz e c z n ie ś p ie w k ą ta n e c z n ą . I n n a w e r s j a — b a r t ą s k a r o z p o c z y n a ją c a się od s łó w „ M n ia ła je d n a b a b u s ia z ro d u b o g a te g o ” , a o d n o to w a n a w la ta c h 1950— 1953 p rz e z e k ip y P a ń s tw o w e g o I n s t y t u t u S z t u k i 80 p o s ia d a ró w n ie ż re f r e n o w y p rz y ś p ie w t a ­ n e cz n y , in n y je d n a k ż e od p o p rz e d n ie g o :

M agdis m agdas, m ag d ziu k , d ziu k m a z e re ta m azera, h e j, d y , hop, sa, sa, b a ra b a sa h o p in k i b a ra b in k i.

Z a c h o w a n a m e lo d ia p ie śn i p o z w a la M a ria n o w i S o b ie s k ie m u n a s tw ie rd z e n ie , że w y s t ę p u je t u u k ła d m e lo - r y tm ic z n y a n a lo g ic z n y do p o p u la rn e g o w P o ls c e ta ń c a , j a ­ k im b y ł k o z a k 81. Ś w ia d c zy to ró w n ie ż o z w ią z k a c h z P o ls k ą , n ie p o d d a w a n iu się w p ły w o m n ie m ie c k im , a p o ś re d n io o fu n k c ji p a trio ty c z n e j te g o ż a r to b liw e g o u tw o ru .

W o k re s ie p le b is c y tu ta ta n e c z n a p r z y ś p ie w k a o trz y m a ła n o w ą fu n k c ję — p r o ­ p a g a n d o w ą . P o w s ta ła w ó w cz a s n o w a je j w e r s j a w ja k ż e a k tu a ln e j w ty m o k re s ie p o sta c i. R ę k o p iśm ie n n e W s p o m n ie n ia d z ia ła c za p le b is c y to w e g o A u g u s ty n a K l i m k a 82 z a w ie r a ją n o w y w a r i a n t te j p io s e n k i:

B yła b a b u le ń k a ro d u ju n k ie rs k ie g o M iała koziołeczka b ard zo ro zp u stn eg o .

47 P o lsk a e p ik a lu d o w a , ss. X L V , 48. 43 Ib id e m , s. 48.

49 A. S te ffe n , op. cit., t. 1, P ie ś n i k o m ic z n e , n r 92, B u ła b a b u la z r o d u bo g a teg o , ss. 121— 122.

80 P ie ś n i lu d o w e , P ie ś n i ż a r to b liw e , n r 89, M n ia ła je d n a b a b u sia , ss. 148— 149. 81 Ib id e m , s. 17.

52 O śro d e k B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń s k ie g o w O ls z ty n ie , z b io ry s p e ­ c ja ln e , sy g n . R -261, A u g u s ty n K lim e k , W s p o m n ie n ia d z ia ła c za p le b is c y to w e g o , rk p s .

Tego koziołeczka W orgickim nazw ała T ylko po n ie m ie ck u beczyć m u k azała.

P o s ta ć M a x a W o rg itz k ie g o , p rz e w o d n icz ą ce g o M a s u r e n - u n d E r m lä n d e r b u n d u je d n o c zą c eg o w sz y s tk ie H e im a t v e r e in y , a n a s tę p n ie sze fa p ro p a g a n d y O s td e u ts c h e r H e i­ m a td ie n s t i k ie r o w n ik a a k c j i n ie m ie c k ie j w p o w ie cie o ls z ty ń sk im b y ła szc ze g ó ln ie z n ie n a w id z o n a w ś r ó d lu d n o ś c i p o ls k ie j. T y m b a rd z ie j że W o rg itz k i b y ł re n e g a te m , z n a ł d o b rz e ję z y k p o ls k i, a w d z ie ja c h p le b is c y tu z a p is a ł się n ie c h lu b n ie ja k o o rg a ­ n iz a to r n ie m ie c k ic h b o jó w e k ro z b ija ją c y c h p o ls k ie w ie c e i p rz e śla d o w c a p o ls k ie j lu d n o śc i. B y ł z r e s z tą p o s ta c ią d o b rz e z n a n ą w p o w ie cie o ls z ty ń s k im i „ p o p u la rn ą " w z ły m te g o s ło w a z n a c z e n iu . O śm iesz en ie p rz y w ó d c y n ie m ie c k ie j p ro p a g a n d y p o ­ p rz e z p r z y ró w n a n ie go d o „ k o zio łec z k a b a rd z o ro z p u s tn e g o ” o d d a n e g o n a u słu g i „ b a b u le ń k i ro d u ju n k ie rs k ie g o ” u z n a ć trz e b a za szc z eg ó ln ie t r a f n y zab ieg , ty m b a r ­ d ziej że g łó w n y w ą te k p io s e n k i o b a b u li i m e lo d ia b y ły w ó w cz a s s z e ro k o z n an e . O śm iesz en ie s ta ło się z re sz tą je d n ą z m e to d p ro p a g a n d o w e j d z ia ła ln o ś c i w o k re s ie p le b is c y tu , s to so w a n ą z w łasz cz a w u lg a r n ie p rz e z N ie m c ó w i s a m e g o W o rg itz k ie g o .

N ie ste ty , n ie u m ie m y n ic w ię c e j p o w ie d z ie ć o re c e p c ji te j w e r s j i s ta r e j p io s e n k i k o m ic z n e j. J a k z a ś w ia d c z a A u g u s ty n K l i m e k 53 tw ó rc ą je d n o z w r o tk o w e j p rz e ró b k i b y ł J ó z e f B ac z e w sk i, b r a t p ó ź n ie jsz e g o d z ia ła c z a p o lsk ie g o — J a n a 54. P r z y ś p ie w k a p o p u la r n a b y ła w G ry ź lin a c h , z w łasz cz a z aś w s z e re g a c h ta m te js z e g o „ S o k o ła ” .

P r z y k ła d d r u g i w ią że się n ie ty le ze z m ia n ą f u n k c ji u tw o ru w sp o só b b e z p o ­ ś re d n i, co ze z m ia n ą „ b o h a t e r a ” p ie śn i. Z m ia n ą p o d y k to w a n ą n o w y m i w a r u n k a m i, w j a k ic h z n a la z ła się W a rm ia w o k re s ie p rz y g o to w a ń d o p le b is c y tu , ro d z ą c y c h się n a d z ie i p o w ro tu re g io n u do P o ls k i, a ty m s a m y m o ż y w ie n ia p o lsk o śc i, ro s n ą c y c h n ie n a w iś c i d o c ię m ięz c ó w p ru s k ic h .

W d ru g im to m ie Z b io r u p o ls k ic h p ie ś n i lu d o w y c h z W a r m ii A u g u s ty n a S te ff e n a o d n a jd u je m y z a n o to w a n ą w G ie trz w a łd z ie ś p ie w k ę :

Oj, n ie m asz to, n ie m asz J e k ta m p an o m w psiekle N ajedzo sia, n ap sijo sia Siedzo sobzie w cièple.

P o n ży je, p on psije, P o n p s ie n jó jż k i mo,

P o n n a ziam n i, p on w p siek łe P o n p an a zno 55.

J e s t to s t a r a p ie śń , z a p e w n e p ija c k a , o b ra z u ją c a d a w n e , fe u d a ln e je sz c z e s to ­ s u n k i sp o łec z n e i o d d a ją c a zg o d n ie z lu d o w ą m e n ta ln o ś c ią p rz e k o n a n ie o k a rz e p ie k ła ja k o c z e k a p a n ó w — c ie m ię ż y c ie li c h ło p a . O śm ie s z a ją c a p o s ia d a ją c y c h p r z y ­ ś p ie w k a z d a w n y c h l a t p r z e tr w a ła w p a m ię c i lu d u , m im o u t r a t y sp o łec z n e j a k t u a l ­ no ści, z a p e w n e d z ię k i e le m e n to m h u m o ru , j a k i z a w ie ra , b r o n ią c y m j ą p rz e d n is z ­ c zą c y m p ro c e s e m ro z k ła d u lu b c a łk o w ity m z a p o m n ie n ie m . W o k re s ie p le b is c y tu 53 Z b io ry a u to r a : R e la c je , n r 6, A u g u s ty n K lim e k , s. 41. 54 Ś w ia d e c tw o to w y d a je s ię w ą tp liw e . J ó z e f B a c z e w s k i (1904— 1975) w r o k u p l e ­ b is c y to w y m m ia ł z a le d w ie 16 la t. B y ć m o ż e p io s e n k a ta w y sz ła sp o d p ió r a J a n a B ac z e w sk ie g o , k tó r y ro z p o c z ą ł d z ia ła ln o ś ć sp o łe c z n ą w r o k u 1918 ja k o p re z e s T o w a ­ r z y s tw a L u d o w e g o w G ry ź lin a c h w p o w . o ls z ty ń sk im .

p r z y p o m n ia n o ją , a p o z a b ie g u ja k im b y ła z m ia n a b o h a te ra , n o w a je j w e r s j a n a ­ b r a ł a ż y w e j a k tu a ln o śc i:

K om u lepsi, ko m u lepsi J e k ta m M niem com w psiekle, W ęgla gryzo, sm oła w arzo Siedzo sobzie w cieple.

T ę p le b is c y to w ą w e rs ję o d ś p ie w a ła m i w c z e rw c u 1972 ro k u E lż b ie ta P r e s z - -F a b e k ze S ta n c le w a w p o w ie cie b is k u p ie c k im 56 in fo r m u ją c , że w r o k u 1920 ś p ie w a ł j ą p u b lic z n ie je d e n z je j m ło d s z y c h b ra c i.

P rz y s to s o w a n y o w y m z a b ie g ie m z m ia n y „ b o h a t e r a ’’ u tw ó r n a b r a ł ży w ej a k t u ­ aln o śc i, a c z k o lw ie k p o d s ta w o w e je g o f u n k c je — k o m ic z n a i o śm ie sz a ją c a p o z o sta ły b e z z m ia n . Ś p ie w k a p o d o k o n a n e j tr a n s f o r m a c ji o d p o w ia d a ła c h a r a k t e r o w i sp o łec z ­ n eg o z a p o trz e b o w a n ia , z o sta ła p r z y ję ta i z a a k c e p to w a n a . S tą d je j sp o łe c z n a n o śn o ść w n o w y c h w a ru n k a c h .

O m a w ia n e p rz y k ła d y p o tw ie rd z a ją p rz y to c z o n ą w c ze śn iej te z ę o s p o łec z n e j c e n ­ z u rz e p re w e n c y jn e j, k t ó r a u c h ro n iła d a w n ą p ie ś ń od z a p o m n ie n ia , n a d a ł a je j n o w ą w a rto ś ć , z a c h o w u ją c d a w n ą fu n k c ję p r z y s to s o w a n ą do n o w y c h w a ru n k ó w .

M ia ły o n e is to tn e z n ac z e n ie, je ś li id zie o n a d a n ie n o w e j, w ty m ró w n ie ż p a ­ trio ty c z n e j fu n k c ji w ie lu u tw o ro m . W czasie z m ia n s y tu a c ji p o lity c z n e j W a r m ii ty m b a rd z ie j p o s z u k iw a n o p ie ś n i o w a lo r a c h p a trio ty c z n y c h , m o b iliz u ją c y c h do w y t r w a ­ n ia , p o d s y c a ją c y c h p ro g r a m o w y o p ty m iz m p o ls k ic h o rg a n iz a c ji. W z m ie n ia ją c y c h się w y d a r z e n ia c h o k re s u p le b iscy to w e g o , n a f a li ro s n ą c e g o i g a sn ą c e g o o p ty m iz m u szcze­ g ó ln ie p o trz e b n e b y ły u tw o ry o rg a n iz u ją c e n a ro d o w ą św iad o m o ść , n a w ią z u ją c e do lo k a ln y c h z d a rz e ń . P o tr z e b a c h w ili w y m a g a ła , b y p o w s ta w a ły o n e szy b k o , n ie m a l n a g o rą c o , o d p o w ia d a ją c n a p ro p a g a n d o w e i sp o łec z n e z a m ó w ie n ie .

M o żn a b y u d o w a d n ia ć n a w ie lu p rz y k ła d a c h , że w te g o ty p u s y tu a c ja c h , g d y z a c h o d z i p o trz e b a sz y b k ie j r e a k c j i n a z m ie n ia ją c e się w y d a rz e n ia , n a jc z ę ś c ie j s to ­ s o w a n ą m e to d ą je s t tr a w e s ta c ja , c zy li p r z e ró b k a z n a n e g o u tw o r u lite ra c k ie g o n a t e k s t z az w y c za j ż a rto b liw y , a le a k t u a l n y 57 D o ty c zy to ró w n ie ż szczeg ó ln ie p o p u ­ la rn e g o w c ałej P o lsc e te k s tu , k tó r y te r a z p rz y jd z ie n a m o m ó w ić. M o w a o p o w ­ sze c h n ie z n a n e j k o lę d z ie W śró d n o c n e j c is z y . O to p e łn y t e k s t te j p le b is c y to w e j o d ­ m ia n y Б8: 56 T. S w a t, L u d z ie sp o d z n a k u R o d ła . F a b k o w ie , P r e sz o w ie , Z a r e b m o w ie , S łow o ń a W a rm ii i M a z u ra c h , 1972, n r 26 z 24— 25 V I, s. 3. 57 T r a w e s ta c ja d o ty czy ć m o że je d y n ie p ie ś n i p o w sz e c h n ie w d a n y m re jo n ie p o ­ p u la r n y c h , z n a n y c h z m e lo d ii i te k s tu . T y lk o w ó w cz a s d o k o n a n e w te k ś c ie z ab ieg i m o g ą z o sta ć z a a k c e p to w a n e p rz e z o d b io rc ó w , a n o w a w e r s j a re a liz o w a n a . Im b a r ­ d z ie j p o w sz e c h n ie z n a n y j e s t u tw ó r p o d s ta w o w y , ty m w ię k sz e sz a n s e , n a a k c e p ta c ję t r a w e s ta c ji n ie b ę d ą c e j z re s z tą z a b ie g ie m lite r a c k o tr u d n y m . Z w y k le p o p u la rn o ś ć tr a w e s ta c ji z a sa d z a się n ie ty le n a w a rto ś c i lite r a c k ie j p rz e ró b k i, co n a ż y w o tn e j a k tu a ln o ś c i d o k o n a n e j o d m ia n y . T r a w e s ta c je d o ty c z ą w ię c z re g u ły lo k a ln y c h często w y d a rz e ń , z n a n y c h j e d n a k p o w sz e c h n ie w d a n e j sp o łeczn o ści, b ą d ź te ż w y d a rz e ń o s ze rsz ej s k a li i p o w sz e c h n ie jsz y m o d n ie sie n iu . T r a w e s ta c ja z m ie n ia f u n k c ję u t ­ w o ru : t e k s t p o d s ta w o w y j e s t z az w y c za j p o w a ż n y , o d m ia n a — ju ż ż a r to b liw a . 68 K a le n d a r z d la W a r m ii i M a z u r 1960, s. 246; o d m ia n a te k s t u : O B N , z b io ry s p e ­ c ja ln e R -265, A n to n i N e u m a n , W a lk a o p o ls k o ś ć n a W a r m ii i M a z u ra c h z e s zc ze g ó l­ n y m u w z g lę d n ie n ie m o k re s u p le b is c y to w e g o 1919— 1920, m a sz y n o p is, s. 14.