O STRATYGRAFICZNYM ZNACZENIU RODZAJU HANTKENINA

WIESLAW NOWAK

O

STRATYGRAFICZNYM~ZNACZENIU

RODZAJU HANTKEN.INA

N

iejednokrotnie w literatur~e zagranicznej

podnoszono sprawę wartości stratygraficz-nej małych otwornic planktonicznych z

rodza-ju Hantkenina. Hantkeniny posiadając duży .za-sięg poziomy przy niewielkim zasięgu pionowym doskonale spełniają rolę skamieniałości prze-. wodnichprze-. Występowanie hantkenin jest głównie

· związane z utworami pelagi~nymi. Ważniejszy­ . mi wystąpieniami hantk.enin są obszary A:mery-ki Północnej ·i Poludniowej, obszacy ·C z echosło­ i wacji, Dalmacji, K~u, Maroka, Węgier.

W każd~ z wymienionych o'IEza.rów stwi.er-lhono jedną h..11b kilka .zaledwie pozycji tego ro-dzaju. Małą ilość pozycji hanrtkeninowych nale-ży tlwnaczyć tym, że formy :te mając niewielki

zasięg pionowy są trudJne do stwierdzenia, dla-tego terż; napotkanie hanrtJk.enin jest wyłącznie kwestią przypadku.· Rantkaniny bogate liczbo-wo i w gatunki podaje z obszaru Maroka M. Rey (9), a z wy~ Tcyni'dad i. BaJrtbadoo (Indie Za:cho.-dnie) - P. Br6nnim.ann (1). Halll!tkeni:ny .tych · obszarów dostarczyły .. doskonałych kryteriów stratygraficznych dla okr~lwią. wietku serii ge-ologicmych tych wysp. · · ~ l -:· ·

Stratygrafię rodzaju H.antkenina cy.towaną przez M. Reya (9) uzu.pehrioną schetl'IlatyiCmy-mi rysunikaschetl'IlatyiCmy-mi poszczególnyc;:h gatunkpw_ przed-stawia tablica na str. 378 ..

Gatun~k Hantkenina Zeneri Cu.shman

et

Jar-vis jest znany z eocenu wyspy Trynidad (Indie Zachodnie). Gatunełk ten cha:raktery2'Jllje się ko-morami wydłużonymi o pr.zetkroju ok!!'ągłym, oddtl~ed.onymi szwami silnie zagłębiooymi, nieco zgiętymi. Na pr~OO.łużeniu osi komór umieszczo-ne kolce zorientowaumieszczo-ne .promienisto. Ogólny

za-rys formy g,Maźdz.isty. Gatunek Hantk. mexicaM

na Cushman znany jest z dolnego i środkowego eocenu Meksyku, z oocenu środkowego (górne-go) półnoonego Kaukazu oraz z górnej części e0100t1u środlkowego i eocenu górnego Maroka. Cechy morfologiczne tego gatunku są następu~ jąoo: komory spłaszczone, nieco wydłoużo.ne, d<>"o brze od siebie oddzielone. Na przedibużeniu osi

komory umieszczone kolce. Szwy głębokie, pro-stolinijne lub l.ekfko zgięte. Ogólna forma

gwiaździsta. Gatunek Hantk. longispina Cush-man jest znany z warstw z Hantk. liebusi Shok-hina z Dalmacji i z północnego Kaukazu; z

gór-nej części eooenu środkowego Maroka, z eooenu środkowego i górnego Luisi.any, Meksyku, oraz od górnego eocenu do dzisiaj znany z Ind!i.i Za-chiodnich. U H. Z ongispina komory są wydłużone,

silnie splaw:czone, oddzielone plytkdmi lekko

zgiętymi szwami. Kolce :umieszczone między osią

a rogiem komory zorientowane promienisto. Ogólny zarys eliptyczny. ·

~

.~

~

_~

_~

IW

H.liebiJSI H.koch1 H. brevtspina H.alabBmeJws H.inf!ató

Shtillhin• Wttnttl~: H~tken 114•t•en Cushm1n llo•e·

0/igocer,

·

dolny

~ t:: l;,. t:;: ·c;:, t:>, (l,) C,.)

~

<:::> _~ '-'-J

-~

~ -...;

.g

TABLICA

Gatunek Hantk. liebusi Shokhina jest znany ze środkowego eocenu Dalmacji, że strefy F4 z północnego Kaukazu,

z

górnej części eocenu środlkowego .i eocenu górnego Maroik.a. Charak:>-terysty<:Zne dla tego gatuniku są klinowate

Zla-głębienia między komorami om.z płyJtkie sigm<>-idalne szwy. Komory sła;bo oddzielone. Kolce ustawione promienisto w kątach :przednich ko-mór. Ogólna forma eliptyczna. Gahme'k Hantk.

dumblei Wein:zirl et A:pplin jest ~any z górnej

częś(;!i eocenu środkowego Luizjany, z górnej

części środkowego eocenu, górnego eocenu i oli-. gocenu Maroka. Gatunek ten ma płaskie, szyb-ko rosnące komory, przy czym ostatnie komory

są dmo wy'ŹEZJe niż przednie. Szwy płytkie, .

prawie ·proste. Kolce ułożone promienisto,

umieszczone w rogach przednich komór. Ogólna forma 'eliptyczna. Gatunek Hantk. kochi

Hant-ken jest znany z eocenJU górnego Węgier, (Maro-ka). Forma ta ma kształt okrągły. Komory są

lekko wypukle, nieznacznie · wydluoone. Szwy

płytkie, prawie ,proste. Kolce ułożone promieni-sto, umieszczone w rogach przednich komór. Gatunek Hantk. brevispina Hantken jest znany z eocenu górnego Meksy!ku, z górnej części eo -cenu górnego i dolnego oligo-cenu Maroka. U te-go gatunku komory są leklko wypu!kłe n.i.etznacz-nie wydh.i:Wne, szwy płytkie, prawie proste. Kol-ce umiesżczone i :rorientowane jak u H. kochi.

· · Ogólna forma okrągła. Hantk. alabamensis Ous-łunan je<>t znany z górnego eocenu Mmsisipi, Luizjany, Alabamy, Texasu, Meksyku, Kaukazu; z górnego eocenu i dolnego oligocenu Maroka oraz z dolnego oligocenu Missisipi. Komory

te-go gatunku są niewysok.ie, bombiaste, z,

tenden-cją do zwijania się. Szwy dość głębo'kie, nie-378 .

znacznie zgięte. Kolce umi,eszczone jak u H.

mexicana, ale zorientowane tangencjalnie do

obwodu skorupki. Ogólna forma okrągła, czasa-mi rozwinięta: Gatunek Hantk. infZata Hove zna-ny z górnego eocenu i dolnego ollgocen'll Maro-ka oraz z db~ oligocenu Alabamy. U. H.

in-fiata komory są pękate, szwy głębokie, kolce ja!k

u H. alabamensis o orientacji tangencjalnej.

Ogólna forma okrągqa, czasami rozwinięta. Pabierżnie przytoczony materiał w dostateC:z-nyrh stopniu przedstawia wartość stratygraficz-ną rodzaju ·Hai'l'łkenina. PoWYŻSZY materiał jest

obrazem powszechności stosowania tego rodza-ju dla oelów stratygrafii prawie 111a wszystkich kontynentach. Wyr-azem tego są pozycje tego rodzaju w ~meryce Płd., Ameryce Płn., Afryce, w wielu krajach Europy oraz na Kaukazie.

Bezpośrednio nas interesującymi, jako

naj-bliższe pozycjom hantlkeni.n z Karpat Zachod-nich, są pozycje hantkenin z Moraw, o których

wiadOilllOŚĆ znajdujemy u Vask:'ka (11).

Z Moraw zn8!llly 4 · pozycje z rodzajem Han.t-kenina. Sytuacja geologiczna oraz lokalizacja hory;zontów hantkeninowych poszczególnych

pozycji przEdstawia się jak niżej.

Podf Ha:jem k. Osieka. O występo­

waniu hantkeron pod Hajem wspomina Liebus·

(5). Wedrug tego au!ł.ora ~ej maTgli i

łup-. · ków bl1.llllatno-zielonych (siwych) z bogatymi glob1gerinami leży z1epianiec z piaskowcamr hieroglifowy·mi z. cien!k.ą wkładką margli z

Cla-vulinoides szaboi Hantken. Warstwy te są

nad-kładem łupków menilitowych, z których

.pocho-dzą bogate hantkeniny, .znalezione w cienkiej

miejsce, .gdzie hantlreniny występują tak licznie razem z globigerinami. Warstwy te LieOOs zali~ czył do dolnego i środkowego oligocenu. Ostat-nio przy rewizji tej pozycji V asicek znalazł

kil-ka egzemplarzy hantkenin, które są .zaledwie znikomym procentem tego, oo podaje Liebus.

Lupków menilitowych, o których wspomniał

Liebus, Vasicek nie znalazł.·

S)avkov i Nemcany. Jak podaje

Vasicek, ostatnio V. Pdkorny stwierdził ha!ntke-niny w warstwach globigerinowych serii niem-czyci{iej. Wedllug tego autora stratygrafia tejże serii przedstawia się następująco:

6) zielony ił w nadkładzie łupków menilito-wych, .

5) łupk'i menilitowe,

4) ily z ko.n.krecjami manganowo-limonitye7? nymi,

3) ·jasne margle (otwOrnicowe Pouzdran, Po-pic, margle globigerinowe Uhercic i

Trkinanec), .

2) ciemno zabarwione osady, pozycja

straty-grarficma nieZ'll!J.)ełlD:i.e jasna,

l) warstwy oobitoidowe (prawdopodobnie

ii. saualidowe piaskowce z Num. laevigatus

Lamk., Cyclammina a.rnplectens Grzyb.).

Wedlug Pdkomego (7, 8) warstwy; gtlobige- .

nnorwe serji n.i.emczy,clciej d. iCh mi:k!rofauna

dobrze odpowiadają warstwom globigerinowym

w spągu łupków menilitowych we fliszu

pol-skim (tj. II kompleksowi Grzybowskiego i

naj-wyższemu eocenowi Hiltermanna). .

Dla celów korelacji warstw globigerinowych wyik:onano z tych warstw szereg analiz, jednak-że hantkeniny stwierdzono tylko w okolicy

Slav-kova i Neincan. ·

W związku z analizami o wyniku negat'ywnym Vasiook dochodzi do następujących wniosków,' tłumaczących obecność hantkenin tylko w nie-których pozycjach warstw globigerinowych:

-...:. przy sedymentacji warstw globigerinowych

.przedstawiciele hantkenin żyli w ściśle ogra-niczonych strefach.lub do takich miejsc byli nanoszeni;

- prawdopodlobniejszy jest jednak wniosek, że

hantkeniny na obszarze morawskim żyły j~

dycie w ciągu bardzo: kroikiego okiresu

czasu.

Sede g·eologiczne, w ktÓrych stwierdzono

hantkeniny (Pod Hajem, Slavkov, Nemcany), są zaliczane do fliszu żdianickiego.

Suchy Po.tok k. Bystricy nad

O l z ą. Hantkeniny tej pozycji pochodzą

z

naj-wyższej części trzynieckiego paleogenu.

Stra-tygrafia trzynieckiego paleogenu wg A. Matejki,

Zd. Rotha, (6) przedstawia się następująco:

3) jasnozielone, siwe, płytkowe iłowce, .

2) warstwy typu menilitowego (brąm.we

lup-ki i iłowce z wkladikami piaskowców i zl~

pieńców z numulitami), .

l) siwe i zielone margliste lub ilaste łupki

i ił·owoe z wkładkami drobnoziarnistych

piaskowców, gruboziarnistych do l m

gru-bości pi~owców litotamniowych;

miej-scami rozwinięte czerwone łupki;

charak-'IH~tycznym poziomem są zlepieńce z

otoczakami egzotycznych skal. .

Liczne okazy han11kenin pochodzące z poz. 3 wyrnienionegu schematu zostały przez V asietka

tymczasowo oznaczone jako Hantk. aff.

alaba-memis Cushman, znane

z

Kaukazu z warstw za~ liczanych do górnego eocenu.

W okolicy Bilovicke (S. Morawy). we fliszu

magurskim

w

strefie globorotaliowej, zaliczanej

dlo górnego eocenu, stwierdzono l egz. z rodzaju

Han1ikenina, który Vasicek omaczyi jako

Hantk. ej. l ongispina Cushman. ·

Przedstawiciele hantkenin znalezieni w

warst-wach globigerinowych Pod Hajem, w okolicy

SlaV'kova i Niemcan dobrze odlpowiadają gatun-kowi ·Hantk. liebusi Shokhina opisanemu z N.

Kaukazu. Interesujące jes:t ·to, że na Kaukazie formy te uważane są

za

środkowoeoceńskie, tymczasem na Morawach wg mikrobiostratygra ... fii ·polskiego fliszu uważane są

za

okaży górn~ eoceńskie. Analogicma nierzgodność jest pomię­

dzy warstwami typu menilitowego, dch nakła­

dem z Hantk. aff. alabamensis .na Morawach a odpowiadającymi im warstwami na Kukazie

uważanymi za górnoeoceńskie.

Niezgodności .stratygraficzne obszaru

kau-kaskiego i morawsikiego tłumaczy V asicek

na-stępująco: .

- jeżeli uważać .warstwy menilitowe i ich

ekwiwaletny za osady krótkiego okresu cm-su, wtedy granice stref wYtyczone na pod-stawie występowania planktonicznych

otwor-nic nie będą sobie czasowo odpowiadały;

- jeśli zaś temu nie przypisywać żadnej

cza-sowej zgodności,

to

w

tym przy•padkti

gra-nioe stref wytyczone na poditawie pewnych planktonicznych otwornic mogą być

nawza-jem paralelizowane. ·

Jako tczecią możliwość podaje, że może nie

zachodzić żadna czasowa zgodność ani w

pow-staniu warstw menilitowych, ani w granicach stref wydzielonych na podstawie występowania

pewnych planktonicznych otwornic.

Uderza jednak,

to,

że zarówno na Kauka2ie, jailt i na Morawach gatunek Hantk. liebusi

Shokh. ,był znaleziony widocrzm.ie lub

przypusz-czalnie pod warntwami menilitowymi. Podobnie

gatunek Hantk. aff. alabamensis Cush. byłlicz­

nie maleziony :tak .na Kaukazie, jak i na

Mora-wach jedynie w warstwach typu menilitowego

albo w ich nadkla~ie. Te zgodności występowa­ nia pewnych gatunków wskazują, że może za~

chodzić ta!kże w tym przypadku zgodność

cza-sowa.

W czasie przeprowadzania badań

geologicz-nych w 1951 roku we wschodniej części arkusza

Bielsko--Biała, w rejonie rzeki Soły spotkałem

się

z

występowall1lem zielonych margli, typem

osadów pospolitym w Karpatach Zachodnich.

O podobnych marglach z ark. Bielsko - Biała,

z <>kolie na SWS od Czańca wspominał K.

Ko-nior (2). Według tego autora margle te r~re­

:rentują eocen jako utwary przejściowe do wyż­

szego poziomu łupków meniliix>wych fliszu

zew-nętrznego.

--···· ···-···"···. . ... ... . ... . .. -·· ... ... ..

.

-

... ... " ... "_ .... ·--··--· ... ...,....-.--Napotkane przez mnie margle w odkryw'kach

na terenie: Andrychów - Bulowice, Bulowice,

Cza.niec Górny, Bukowiec, Roczyny są zielone,

zielona:w<HłZare, mię'klk.i.e, nieco łupkowate,

cza-sem z w:ldadkami IllaJI'Igli twardszych lub są to

wylącznie margle twardlsoo, zwykle wtaiy

jas-nozielone, białawe, z wydluronymi plamami

lro-loru brunatno-fioletowego. Margle twanłsre

roz-padają się kostkowo, wietrzeją zwykle

brunat-nawo. W marglach miękkich często spotyka się

ka!Walli strzałki kalcytowej.

Na podstawi.oe cech litologicznych podiabnej

sy-tuacji geologlc2)neti, jak stwierdził na ark.

Wado-wice M. KsiEtżkiewicz (3,4), margle te zostały

zaliczone do eocenu serii podśląskiej. Obszar, na

którym. występują omawiane margle, należy do

obszaru ·o znacznym zaawansowan~u

tektonicz-nym, gdzie jednostka podśląska zachowana jest

jedynie w poo.taci rozerwanych płatów przefał­

dowanych razem z wyższą jednas1Jką śląską albo

w .resztkach w Irontakcie z miocenem. Ocikr'ywki

na terenie Czańca, Roczyn Górnych naJ.eią.· do

pierwszego typu, gdzie zielone margle

podtśląs-. kie są wtłoczone i przefałdowane z górnymi

lup-. karni cieszyńskimi jednostki śląskiej. Odkrywki

Andrychów - Bulowice, Bulowice, Roczyny na..

leżą do drugiego typu --....:. sprasowane różne

stra-tygraficznie poziomy jednostki pądśląskiej są w

kontakcie zJormacją mioceńską. Odkrywka

Bu-kowiec jest odkrywką oderwaną - niewidoczny

nni spąg, ani stmp margli.

W takich warunkach określenie wieku na

pod-stawie stosunków z poszczególnych odkrywek

natrafiło na duże trudności. .

Na podstawie wyckonooych analiz mikropale-ontologicznych pozycja stratygraficzna

omawia-łłych margli została bliżej określona. W

mar-glach stwierdzono bardzo liczne małe otwornice

jak Cyclamina amplectens Gizyb., licme

globi-geriny (jest to rodzaj dominujący) obok

Spf.ro-plectammina, Ammodiscus, Trochammina,

Reop-. hax pilulifera. '

·Przytoczone powyżej ·· formy niedwuznacznie.

charakteryzują osady eoceńskie. Dzięki stwi~

dzeniu w niektórych próbach rodz. Ha.ntlkeriina,

pozycja straty~aficzna Jtych margli może .być

po-prawniej określona. ·

Ha!Il.tk.e:niny oo.staly stwierdzone w czterech

różnych puriktach,_z których posiadam

pojedyn-cze okazy tego rodzaju. Tak np. z Bukowca

ozna-czyłem jeden egZ~Emplarz .Hantk. aff. liebusi

Sho-khina, z Czańca Górnego - dwa egz. Han.tk.

lie-bu.si Sho.khina, z Roczyn - dwa egz. Hantk.

me-xicana OuLShman, jeden egz. Hantk. aff. liebusi

Shokhina,. z Roczyn Górnych jeden egz. Hantk.

cf. longispina Cushman.

. . W ubiegłym roku użyczył mi A. Radomski"

próby z podobnych margli z okolic Bujak.owa,

która pochodlzi z przedłużenia ku W serii

pod-śląskiej Bullrowca. Próba ta zawiera nierzmiernie

bogate haniJkeniny, ustępujce pod względem iloś­

ci jedyrtie globiget:"inom. Z próby tej oznaczyłem

liczne egzemplarm Hantk. mexicana Cushman,

l.ic:zne egzmeplari:e Hantk_ liebusi Shokhina,

(Hantk. dumblei Weinzierl et Applin?), dwa

egzemplarze Hantk- longispina Oushman .

Z przytoczonego materialu wynika, że

stwier-dzone pozycje na Bu!kowcu, Czańcu i Roczynach

należy uważać za odpowiedniki stratyg['aficzne

pozycji hantkanin z okolic Bujakowa.

Sporady-czność okazów hantkenin na E od. rzeki Soły a

bogactwo tych form w okolicy Bujakowa należy

prawdopodobnie .tłumaczyć · taJk:imi warunkami,

jak przytoczone przez V asioka. .

Stwierdzone gatunki zdają się przemawiać z~

tym, że w wymienionych pozycjach z rejonu rze_

ki Soły mamy reprezenrowany najwyższy środ­

kowy eocen, być moile takźe najniższą część

eo-cenu górnego.

. Zespoły hantkenin z rejonu Soły, posiadając

liczne okazy Hantkenina mexicana Cushman,

pr2emawiają za tym, że repre:rentują one poziom

eocenu niższy niż zespoły z morawskich pozycji,

w których Hantk. mexicana Cu:shman nie

stwier-dzono. ·

LITERATURA.

1. B r li n n i m a n n P. - The genus Hatkenina

Cus-hman in Trinidad and Barbados. "B. W. I. Journ. Paleont" vol. 24, nr 4. Menasha 1950.

2. K o n i o r K. - Zarys budowy geologicznej

brze-gu karpackiego w obrębie ark. Bielsko-:-Biała, PAU, wyd. śląskie nr 5. Kraków 1938.

3. Książkiewicz M.-O wieku pstrych margli

we fliszu Karpat Zachodnich. "R,oczn. PTG" t. XIX, . zesz. 2, Kraków 1950.

4. Książkiewicz M.-Objaśnienia do ark.

Wa-dowice. Wyd. PIG. Warszawa 1951.

5. L i e b u s A. - Zur Altersfrage der

Flyschbildun-gen im nordos.'tlichen Machren. ,,Lotos" Bd. 70, t. I. Prag 1922.

8. M a t e j k a A. - Rot h

z

d. - Predbezne

poz.-namky ku geologii moravsko-slezskych Bezkyd.

"Sborn. Stat, geolog. ust." Praha 1949.

380

7. P ok orny V. - Ke geologii okoli Hustopeci.

"Sborn. Stat. geolog. ust. CSR" Praha 1947. ·

8. Fokorny V.-Mikrofauna eocenskeho zeleneho

jilu z Nikolcic. "Rozpr. II. tr. Ceske ak.ad." roc. LIX, Praha 1949.

9-. R e y M. - Distritiution stratigraphique des

Hant-kenina dans le Nummulitique du Rhab (Maroc) .

,;BułL de la Soc. Geolog. de Firance", Pari9 1938.

10. S h ok h i n a V. A. - The genus Hantkenina and its Stratlgraphical Distribution in the North

Cauca-sus. ,,Probl Paleont. Public. Labor. Paleont. Univ. Moscov". Moscov 1937.

11. V a s i cek M. - Representatives of the Genus Hantkenina in the Paleogene of Moravia. Sbornik of the Geolog. Surv. of. Czechoslovakia. Praha 1951.