Materiały biograficzne dotyczące właścicieli firmy wydawniczej i księgarskiej Johann Friedrich Hartknoch 1763-1879

A C T A υ N I ν Ε R S I Τ A Τ I S N I C O L A I С Ο Ρ Ε R Ν 1 С I

Zakład Historii Powszechnej i Polski XVI—XVIII w i e k u

Henryk Rietz

MATERIAŁY BIOGRAFICZNE DOTYCZĄCE WŁAŚCICIELI FIRMY

WYDAWNICZEJ I KSIĘGARSKIEJ

JOHANN FRIEDRICH HARTKNOCH 1763—1879

Z a r y s t r e ś c i . 1. P r z o d k o w i e Johanna Friedricha Hartknocha w Gołdapi. 2. Młodość i studia w Królewcu. 3. Założenie f i r m y w Mitawie. 4. Działalność przed-siębiorstwa H a r t k n o e h ó w w Rydze. 5. Likwidacja księgarni w Rydze. 6. Firma H a r t k n o c h ó w w Rudolfstadt, Dreźnie i Lipsku. 7. Przejęcie f i r m y przez rodzinę B a u m a n n ó w . 7. Likwidacja f i r m y w 1879 r.

Firma wydawnicza i księgarska Hartknochów odegrała w dziejach

kultury europejskiej niewątpliwie znaczącą rolę. Jej .początki związane są

z działalnością Johanna Friedricha Hartiknocha, założyciela księgarni i

na-kładcy dzieł wielu przedstawicieli Oświecenia niemieckiego, m.in. J. G.

Ha-rn anna, J. G. Herdera czy I. Kanta. Jednocześnie był on również

popula-ryzatorem i nakładcą wielu głośnych publikacji rosyjskich, jak choćby

M. Łomonosowa, P. Summarokowa czy G. F. Müllera, które w

przekła-dzie na język niemiecki rozprowadzał na terenie Europy Zachodniej.

Do-dajmy do tego wydane nakładem Hartknocha tytuły lokalnych inflanckich

autorów, a zrozumiała stanie się popularność tego księgarza wśród

przed-stawicieli Oświecenia zarówno w Niemczech jak i w Rosji. Dzieło ojca

kontynuował syn, chociaż już w diametralnie zmienionych warunkach

politycznych, toteż zmuszony do opuszczenia Rygi przeniósł

przedsiębior-stwo do Niemiec. Działalność Hartknochów budziła też od dawna

zainte-resowanie badaczy ze względu na ich szczególną rolę jaiko łączników

ży-cia literackiego i naukowego Rosji i Niemiec w 2 poł. XVIII w. Mimo

to dzieje przedsiębiorstwa Hartknochów nie doczekały się

wyczerpują-cego opracowania, a ogłoszone dotąd szkice o życiu i działalności

właści-cieli firmy zawierają wiele luk i nieścisłości.

Na talki stan rzeczy złożyły się przede wszystkim trudności związane

z materiałami źródłowymi, które zostały rozproszone i w dużym stopniu

zniszczone w wyniku zarówno losów samej firmy, jak i w rezultacie

wy-158 Henryk Rietz

darzeń politycznych. Archiwum przedsiębiorstwa nie istnieje, uległo ono zapewne zniszczeniu po zlikwidowaniu firmy, podobnie zaginęły papiery rodzinne Hartknochów i dziś jedynie szczątki dawnych materiałów na-potkać można w archiwach i bibliotekach. Na istnienie archiwum Hart-knochów zdaje się wskazywać G. Legerlotz, a część materiałów dotyczą-cych firmy znajdowała się jeszcze w 1932 r. w prywatnych zbiorach1.

Przeprowadzona kwerenda w bibliotekach i archiwach Lipska, Drezna i Rudolfstadt nie naprowadziła jednali nawet na ślad dawnego archiwum firmy czy rodziny. Podobnie negatywne wyniki przyniosły poszukiwania w archiwum i bibliotekach Rygi, gdzie odnaleziono jedynie materiały o drugorzędnym charakterze. Z obfitej niegdyś korespondencji Hartkno-chów pozostały tylko szczątki, obecnie zresztą rozproszone i trudno do-stępne. Niektóre z listów, adresowane do znanych osobistości z 2 poł. X V I I I w. zostały ogłoszone drukiem, a reszta korespondencji zachowana tylko częściowo po zniszczeniach ostatniej wojny pozostała w rękopisie 2.

Zazwyczaj nazwisko Hartkinochów kojarzy się wielu z żyjącym w X V I I w. znanym historykiem Krzysztofem Hartknochem, zresztą naj-prawdopodobniej był on bratem pradziada Johanna Friedricha. Taką właśnie wiadomość, zapewne zgodnie z tradycją rodzinną, przekazał w swoim wspomnieniu ogłoszonym wkrótce po śmierci księgarza ryskiego jego najbliższy współpracownik Karl Reymann, a powtórzyli to później J. F. von Recke i Κ. Ε. Napiersky 3. Czy było to istotnie zgodne z prawdą,

1 G. L e g e r l o t z , Aus den. Hartknochschen Geschäftspapieren, Archiv für Geschichte des deutschen Buchhandels, Bd. 8: 1883, s. 328—329. Por. Sammlung des schwedischen Konsuls Oskar Planer, sowie einige Beiträge aus anderem Besitz. Autographen, Originalbildnisse, Porträtstiche, Silhouetten von Schriftstellern, Dich-tern, Gelehrten, Musikern, Künstlern und historischen Persönlichkeiten, sowie eine umfangreiche Seume-Sammlung [...]. Versteigerung [...] 1932, Berlin und Leipzig, s. 42.

2 Por. Johann Georg H a m a n n , Briefwechsel, Bd. 2—6, Wiesbaden 1956—1975; Johann Gottfried von Herder's Lebensbild. Sein chronologisch geordneter Brief-wechsel. Hrsg. von Dr. Emil Gottfried von H e r d e r , Bd. 1—3, Erlangen 1846; Aus Herder Nachlass, Hrsg. von H. D ü n t z e r und F. G. von H e r d e r , Bd. 1—3, Frankfurt a.M. 1856—1857; Von und an Herder. Ungedruckte Briefe aus Herders Nachlass, Hrsg. von H. D ü n t z e r und F. G. von H e r d e r , Bd. 1—3, Leipzig 1861—1862; Johann Gottfried H e r d e r , Briefe, Bearbeitet von W. D o b b e k und G. A r n o l d , Bd. 1—7, Weimar 1977—1982; Kant's gesammelte Schriften, Bd. 10— 13. Zweite Abteilung: Briefwechsel. Bd. 1—3, Berlin 1900—1902, Bd. 4, Berlin und Leipzig 1922; Briefe von und an J. M. R. Lenz, Hrsg. von K. F г e y e und W. S t a m m l e r , Bd. 1—2, Leipzig 1918; M. R i e g e r , Friedrich Maximilian Klinger. Sein Leben und seine Werke, Bd. 1—3, Darmstadt 1880—1896; O. P l a n e r und C. R e i s s m a n n , Johann Gottfried Seume. Geschichte seines Lebens und seiner Schriften. Neue Ausgabe, Leipzig 1904.

SK. R e y m a n n , Dem Andenken des verstorbenen Herrn Johann Friedrich H'artknoch gewidmet, Nordische Miscellaneen, St. 26: 1791, s. 263—279; J. F. von

Materiały biograficzne właścicieli f i r m y Johann Friedrich Hartknoch... 1 5 9

trudno dziś ustalić, ponieważ zachowane materiały źródłowe dotyczące

przodków J. F. Hartknocha są niezwykle· skąpe. Na podstawie

wspomnie-nia K. Reymanna wiadomo było również, że późniejszy księgarz urodził

się w 1740 r. w Gołdapi. Mimo to jednak J. Sembritzki zakwestionował

datę urodzenia Hartknocha uważając, że urodził się zapewne wcześniej,

ponieważ w tak młodym wieiku nie mógłby prowadzić samodzielnie

firmy *. Również K. Forstreuter wątpił w ogłoszonym życiorysie

Hart-knocha, czy data urodzenia była prawdziwa, podobnie zresztą sądzili

wydawcy leksykonu biograficznego o Niemcach żyjących na terenie

pro-wincji nadbałtyckich

. Ostatecznie wiele wątpliwości rozwiały

odnale-zione przez A. Brauera zapisy w księgach parafialnych Gołdapi oraz

trzy-tomowa rękopiśmienna kronika miasta

.

Na podstawie zachowanych przekazów wiadomo, że już okolo 1668 r.

żył w Gołdapi Georg Hartknoch, który był członkiem rady miejskiej, zaś

w 1677 r. immatrykulował się na uniwersytecie w Królewcu Christoph

Hartkinoch z Gołdapi

. Być może synem Georga Hartknocha był

niezna-ny z imienia Hartknoch, zmarły w 1736 г., który — jak przypuszcza

A. Brauer — był właśnie dziadem księgarza. Ojciec Johanna Friedricha,

nieznany z imienia, pełnił w Gołdapi funkcję organisty (do 1752 г.),

mu-zykanta miejskiego i pisarza braminego. Dokładniej mówiąc, na

pokwito-waniach z roku 1733 i 1746 występuje inicjał imienia organisty •—

G. Hartknoch — i A. Brauer przyjmuje, że imię to brzmiało Gottfried

.

Jednak K. Forstreuter .podkreśla, że imię organisty Hartknocha w

księ-gach chrztu nie zostało wymienione

. Wspomniany G. Hartkinoch zawarł

około 1723 r. związek małżeński z Elisabeth Wehle. Najstarsza córka z

te-R e c k e , К. E. N a p i e r s k y , Allgemeines Schriftsteller- und Gelehrten- Lexikon der Provinzen Livland, Esthland und Kurland, Bd. 2, Mitau 1829, s. 191—192.

4 J. S e m b r i t z k i , Nachrichten über einige aus Masuren stammende

her-vorragende Persönlichkeiten des 18. Jahrhunderts, Mitteilungen der Litterarischen Gesellschaft Masovia, H. 7 (7. Jg.), Lotzen 1901, s. 123.

8 Alterpreussische Biographie, hrsg. Chr. К г о 11 m a η η, Bd. 1, Marburg/Lahn

1974, s. 252; Deutschbaltisches Biographisches Lexikon 1710—1960, hrsg. v o n W. Lenz u.a., Köln, Wien 1970, s. 299.

6 A. Brauer, Herkunft und die Familie der baltischen Verlegers Johann

Friedrich Hartknoch (1740—1789), Börsenblatt für den deutschen Buchhandel — Frankfurter A u s g a b e — Nr 25, v o n 27. März 1975 — Aus d e m Antiquariat, Nr. 3: 1975, s. A 125—A 127.

7 J. S e m b r i t z k i , op. cit., s. 123.

8 A. B r a u e r , op. cit., s. A 126. W t y m miejscu chciałbym wyrazić moje podzię-k o w a n i e dr. A. B r a u e r o w i za życzliwe udostępnienie mi podzię-kopii odpowiednich stron z. rękopiśmiennej kroniki miasta Gołdapi, jak i z ksiąg parafialnych.

9 K. F o r s t r e u t e r , Wirkungen des Preussenlandes. Vierzig Beiträge, Köln und Berlin 1981, s. 150, przypis 1.

16Ô

lîenryk Rietz

go małżeństwa zmarła w wieku 12 lat i została pochowana 15 II 1736 r.

Ponadto Hartknochowie mieli jeszcze 3 synów: Johanna Christiana (ur.

14 II 1736 г.), Johanna Friedricha (ur. 28 1X 1740 r.) oraz Gottlieba (ur.

w lutym 1744 г.). Ojciec księgarza zmarł w 1767 г., matka 28X1 1770 r.

w wieku 70 lat.

Kwestionowaną przez biografów datę urodzin Johanna Friedricha

ustalono więc ostatecznie na podstawie ksiąg chrztu parafii w Gołdapi.

Pewne jeszcze wątpliwości budzić mogła data dzienna urodzin, bowiem

A. Brauer podaje, że datę chrztu zanotowano w księdze jako 16 niedzielę

„post Trinit.", czyli 28 września. Natomiast K. Forstreuter utrzymuje, że

miało to miejsce 2 X 1740 r. Nie ma jednak żadnego powodu, by wątpić,

iż data dzienna urodzin 28 IX 1740 r. jest mylna

. Tę właśnie datę podał

pierwszy biograf Hartknocha K. Reymann i ta sama data dzienna

uro-dzin umieszczona została na zachowanym do dzisiejszego dnia nagrobku

Johanna Friedricha Hartknocha w Rydze.

O najmłodszym z braci nie zachowały się żadne wiadomości, zaś n a j

-starszy Johann Christian został chirurgiem szwadronowym i

wyprowa-dził się z Gołdapi po 1768 r. Być może on to właśnie zmarł w Mitawie

w 1773 r .

Jego synem był urodzony w Gołdapi 1 X 1768 r. Gottfried

Wilhelm Harfcknoch, który uczęszczał do szkoły w Ełku i następnie

stu-diował od 1786 r. teologię w Królewcu. W 1799 r. został on prorektorem

szkoły w Kętrzynie, ale już w 1804 r. musiał złożyć rezygnację z

pełnio-n e j fupełnio-nkcji. Przebywał opełnio-n pełnio-następpełnio-nie przez pewiepełnio-n czas w Petersburgu,

potem był rektorem w Biskupcu, a w latach 1810—1814 kantorem w

Goł-dapi, później zaś nauczycielem prywatnym i zmarł pod Nidzicą 21 XII

1836 r .

Lata dziecinne pozostawiły w psychice przyszłego księgarza

niezatar-te ślady, wychowywał się on bowiem w mieszanym narodowościowo

śro-dowisku, gdzie z kulturą i obyczajami niemieckimi ścierały się silne

wpły-wy polskie. Gołdap była bowiem wówczas niewielką, ubogą osadą o

cha-rakterze rzemieślniczym i liczyła około 2000 mieszkańców. Miasteczko

wchodziło wprawdzie w skład państwa pruskiego, ale położone było tuż

przy granicy Rzeczypospolitej, na terenach zasiedlonych przez ludność

polską i litewską. Polacy i Litwini mieszkali także w samej Gołdapi,

działała tam zresztą wówczas szkoła polska, w której prowadzono

naucza-nie elementarne

. Johann Friedrich Hartknoch uczył się w miejscowej

» Ibid.

11 Central'nyj Gosudarstvennyj Istoriêeskij Archiv Latvijskoj SSR Riga (cyt.:

CGI A Riga), f. 235, op. 5, d. 23: Register zum Kirchenbuch Mitau St. Trinitatis. Gestorbene 1641—1833. Zusammengestellt von Dr. Paul Biosfeld, Reval 1939, s. 45.

1! J. S e m b r i t z k i , op. cit., s. 124; Α. B r a u e r , op. cit., s. A 127,

Materiały biograficzne właścicieli firmy Johann Friedrich Hartknoch... ₁₆₁

szkole parafialnej i musiał się wyróżniać pilnościąy skoro został

skiero-wany

rektórá, magistra- Schulza na studia uniwersyteckie do

Kró-lewca·":

£k> metryki Uniwersyteckiej • został o;n wpisany 14II 1756 r. jako

student prawa

. Zapewne już w (pierwszym okresie pobytu w Królewcu

zapoznaí'-si<* ż

Jakobeňl Friedrichem Hinzem (wpisany do metryki 13 IV

1753'ri); à także- z Theodorem" Gottliebem von Hippel (wpisany 27 VII

1756' r.). Razem z tym ostatnim: uczęszczał zapewne na wykłady z

mate-maťýki/ kťóré prowadził- wówcżas: Johan David Курке, greki u Friedri- ;

cha Samuela Bocka i teologii u Theodora^ Christopha Lilienthala.

Imma-nuel' Kánť rozpoczyna! właśnie na przełomie 1755 Ł 1756 r. swoją karierę

uniwersytecką wykładami z filozofii,- fizyki i geografii. Hairtfcnoch nie

niřát wsparcia''finaMSOweg»

ze strony rodziny, toteż, dzielił czas między

pracę zarobkową a stùdia

.Wiadomi»; że pracował jako .pomocnik u kupca

Wéissénâ, à później jako koíepeťytóř ' w- ćfamu' Swégû·:· opiekuna profesora

F. J. Bucka

.· W'1761 r. był także wychowawcą i uczył gry na pianinie

Johanna Friedricha Reichardta (1752-^1814)

. Wcześnie też Hartknoch

nawiązał'kontakty z działającymi w Królewcu wolnomułarzami. Być może

do pracy wölnömülärSkiej wciągnął

profesor F. J. Buck, który

býř č^tónkiem d^ałająćej M 1746 r.' w Królewcń loży „Zu den drei An-:

kërn''·

.'-^'zajęciu 'miasta w'styczniu 1758 r. przez Rosjan loża „Zu den

drei Ankern" rozpadła się, a wiosną 1760 r, rozpoczęła regularną

dziálalftoáč loża yyZir den drél·

Wielkim mistrzem loży

obra-no "barona 'kurlándzkíégó Christópha Heinricha von Schröder, a

obo-wiązki öekietafzä loży powierzono wówczas Johannowi Hartknochowi

;

Z tëgb też- ókreśU

datowała się zażyła zna jomość Hartknocha z Johana

nemr Jalèobëm Kantêrem (1738—1786), którym wówczas odgrywał w łoży

największą" rblę; obok J. F.ffińza iT-,-'G. Hippla.-Kanter był synem intro-r

ligatöra krêlewîebkiêgb i uczył się zawodu księgarza w Lipsku. Przywilej

na prowadzènie księgarni otrzymał on od cesarzowej Elżbiety l â X 1760 г.,

a pótwiek-dziły tô władze pruskie po ustąpieniu wojsk rosyjskich 1 XII

" J. S e m b r i t z k i , ap. cit., s. 123—124.

15 Die Matrikel der Albertus-Universität zu Königsberg i. Pr., Bd. 2r Leipzig

1911/1912, s': 460. í '

-18 F. J. S c h n e i d e r, Theodor Gottlieb von Hippel in den Jahren von 1741 bis

17-8Ï und diè-erst^Epoctié- -seMèr· literarischen· T-ütigkeit, Prag 1911, s. 48—49.

"• "· W; 5 à l íh e й, Johann Friedrich Reicharät. Komponist, Schriftsteller, Kapell··,

meister Und Věrwatťungébéamter der Göethezeit, Freiburg i. Br, und Zürich 1963,

s. -17. ·•.·••-:••- ' ' . · . - . · - :

18 F. J. S c h n e i d e r , op. cit., s. 121—122.

-• 18 Η;·':ί s e h r'£ У t, -EÛè-'.Kidnigéb'erger.·· Freimaurerloge und die Anfänge des mo-dernen -Věríagsweséňs · ϊη Russland {17Ě0+1763),· - [w:] Russland und • Deutschland. Festschrift für Georg von Rauch, Stuttgart 1974, s. 110; '

162 Henryk Rietz

1763 r. Kanter od początku przejawiał wyjątkową ruchliwość, nawiązał

bezpośrednie kontakty z księgarzami w Lipsku, w Polsce i szukał ich

w Rosji. W 1762 r. założył filię swej księgarni w Elblągu i rozpoczął

sta-rania o utworzenie filii w Mitawie, a na dalszym planie także i w

Ry-dze

.

W księgami Kantera rozpoczął właśnie Hartknoch pierwsze kroki

w obranym zawodzie. Już w marcu 1762 r. zastępował w księgarni

kró-lewieckiej Kantera, który udał się na targi wiosenne do Lipska. Zajęcie

to odpowiadało Hartknochowi i na propozycję Kantera podjął na stałe

pracę w księgarni, rezygnując jednocześnie ze studiów

.

Filia mitawska księgarni Kantera powstała w 1763 r. zapewne na

mo-cy specjalnego przywileju wystawionego przez księcia kurlandzkiego, na

co wskazywałby jej tytuł „Księgarnia Nadworna". Dnia 5 X 1763 r. udał

się do Mitawy Johann Friedrich Hartknoch, który miał zapewne

prowa-dzić filię mitawską w imieniu Kantera

. Ro!k 1763 uważany był też za

początek głośnej później firmy Hartknochów. Sądzić należy jednak, że

księgarnia mitawska prowadzona była początkowo przez Hartknocha na

rachunek Kantera, a dopiero później Kanter przyjął swego pomocnika

jako wspólnika, co mogło nastąpić w 1764 lub w następnym roku.

Praw-dopodobnie na jesieni 1766 r. Hartknoch wszedł w wyłączne posiadanie

księgami mitawskiej, którą prowadził do 1769 г., kiedy sprzedał ją za

6000 talarów A. W. Steidelowi i J. F. Hinzowi

.

Uprzednio, już 21 XI 1765 r. otworzył Hartknoch w domu

„Regiments-chirurgen Herold in der Neugasse" własną księgarnię w Rydze

.

Pierw-sze kroki Hartknocha w Rydze nie były łatwe, ale zapewne dzięki

po-wiązaniom wolnomularskim udało się Hartknochowi znaleźć protektorów.

Zresztą jeszcze w czasie studiów w Królewcu wszedł on do kręgu osób

związanych z wpływową w Rydze rodziną Berensów i dzięki nim uzyskał

też prawdopodobnie poparcie, także materialne, Zuckerbeckerów i

Blank-kenhagenów. Mimo więc protestów Gottloba Christiana Frölicha,

właści-ciela istniejącej od dawna uprzywilejowanej księgami, Hartknoch

otrzy-mał od władz miejskich zgodę na prowadzenie handlu książką

„zagra-T . J. S c h n e i d e r , op. cit., s. 132.

" J. Ε с к a r d t, Jungrussisch und Altlivländisch, Leipzig 1871, s. 280.

22

H. I s c h r e y t , Die

s. 118—119.

33 J. F. Hartknoch an K. W. Ramler, Riga 22X11 1766, Goethe- und Schiller

Archiv. Nationale Forschungs- und Gedenkstätten der klassischen deutsehen Lite-ratur in Weimar, Ramier: II, 1, 2; H. I s c h r e y t , Jakob Friedrich Hinz. Bin ver-gessener Buchhändler und Verleger in Mitau, Nordost-Archiv, Lüneburg 1972, H. 22/23, s. 5—6.

24 Rigische Anzeigen, Nr. 48 z 28 XI 1765, s. 335. Wszystkie daty dotyczące w y

-darzeń w Rydze i na terenie państwa rosyjskiego podawano według obowiązującego w Rosji kalendarza juliańskiego.

Materiały biograficzne właścicieli firmy Johann Friedrich Hartknoch... l g 3

niczną". W krótkim czasie jego księgarnia w Rydze stała się ważnym

czynnikiem życia intelektualnego miasta

.

Latem 21 VIII 1767 r. Hartknoch zawarł w Mitawie związek małżeński

z Anną Benigną Mehmel (Memmler), córką rajcy miejskiego Johanna

Christof fera. Z tej okazji z Królewca przesłał mu gratulacje Hamann

jeszcze 10 VIII 1767 r.

W tym samym roku Hartknoch przeprowadził

się na stałe do Rygi, gdzie wkrótce zakupił dom na rogu „Sand- und

kleinen Brauerstrasse" i po jego przebudowie najpóźniej na początku

czerwca 1771 r. ulokował tam też swoją księgarnię

. Właśnie już w

Ry-dze urodził się 7 VII i został ochrzczony 11 VII 1768 r. najstarszy syn

Johann, który później miał przejąć firmę. Zapis z księgi parafialnej

ko-ścioła św. Piotra w Rydze prostuje ostatecznie podane przez O. Planera

i powtarzane w literaturze informacje, jakoby Johann był adoptowanym

synem Hartknocha seniora

. W październiku 1769 r. urodziło mu się

dwóch synów, ale obaj zmarli w następnym roku: Friedrich 12 maja,

a Carl 27 października 1770 r. Na dodatek w końcu następnego roku, po

urodzeniu kolejnego syna, zmarła mu 12 XII 1771 r. żona, licząca wówczas

zaledwie 22 lata i 6 miesięcy. Również i ten syn zmarł 281 1773 г., tak

więc pozostał przy życiu jedynie jego pierworodny syn Johann

.

Powtór-ny związek małżeński zawarł Hartknoch na przełomie sierpnia i września

1774 r. z Albertiną Toussaint, córką kupca z Królewca. Z tego małżeństwa

urodziła się latem następnego roku córka Albertina, ochrzczona w Rydze

и Por. H. Rietz, Z dziejów życia umysłowego Rygi w okresie Oświecenia,

Toruń 1977, s. 93 i п., 115 nn.

26 CGI A Riga, f. 235, op. 5, d. 28: Kirchenbuch. Mitau. Trinitatiskirche. Getraute 1641—1833. Kirchenbuch Mitau. Copulirte 1701—1833. Pod nr. 23 w 1767 roku za-notowano: „D. 21 Aug.: H. Johann Friedrich Hartknoch, prívilegirter Buchhändler u. Bürger zu Riga u. Mitau, mit Jgfr. Anna Benigna Memmler, des H. Stadts Elter-man Joh. Christoffer Memmler jgst."; Johann Georg HaElter-mann, Briefwechsel, Bd. 2, Wiesbaden 1956, s. 399.

27 Formalnie dom przeszedł na jego własność dopiero 18 lipca 1771 г., por. CGIA Riga, f. 2692, op. 2, d. 8, s. 148 oraz f. 749, op. 6, d. 2052, s. 292—295.

28 CGIA Riga, f. 1427, d. 37: Kirchenbuch. Taufen. Riga, St. Petri 1763—1768, s. 203. W roku 1768 pod nrem 62 zanotowano: „d. I l t e n Jul. Joh. Friedrich Hartknoch hiesigen Buchführers und Frauen Anna Benigna Sönlein Johann. Paten: Johann Zuckerbecker Altermann d. schw. H., Herr Altermann Bulmerincq, Herr Pastor Herder, Regimentsfeldscher Herhold, H. Doct. Hummius aus Mitau, Frau Zucker-becker geb. Kröger, Frau Räthin Jannau geb. Schröder, Mademoiselle Katz aus Mitau". Datę dzienną urodzin Johanna Hartknocha 18 VII 1768 (według nowego sty-lu) umieszczono na zachowanej w Hosterwitz koło Drezna płycie nagrobnej. Por. O. Ρ 1 a u e r, C. R e i s s m a η η, op. cit., s. 253—254; U. L e h m a n n , Jochann Frie-drich Hartknochs Beitrag zur deutschen Russlandkenntnis im 18. Jahrhundert, Zeitschrift f ü r Slawistik, Jg. 15: 1970, H. 3, s. 324.

: *» CGIA Riga, f. 3142, op. 1, d. 16: Kirchenbuch der St. Jakobini-Kirche zu Riga. III. 1751—1789, s.· 1015, 1017 i 1020.

164

30 VIII 1775 г., a dwa lata później dwóch synów: Jacob, ochrzczony

w Rydze 14 IV 1777 r. oraz Carl, zmarły 2 tygodnie po urodzeniu i

pocho-wany w Rydze: 22 IV 1777 r. Wreszcie najmłodszy syn Friedrich urodził

się w Królewcu 6 VII 1783 r.

Intensywna działalność zawodowa Hartknocha osłabiła jego organizm,

toteż dała o sobie znać choroba płuc nabyta jeszcze w czasach studenckich.

Po latach prosperity nastąpił kryzys i Hartknoch musiał włożyć sporo

wysiłku w utrzymanie przedsiębiorstwa na dotychczasowym poziomie.

Niepokój o losy przedsięwzięcia był uzasadniony; jeszcze w 1779 r.

zmu-szony został do rezygnacji z działalności wydawniczej w sąsiedniej

Mi-tawie.jego przyjaciel J. F. Hinz, a kilka lat później upadła także firma

jego dawnego szefa J. J. Kantem w Królewcu. Napięcia wywołane

spad-kiem koniunktury, a także męczący tryb życia na skutek ustawicznych

i dalekich podróży, których wymagało prowadzenie przedsiębiorstwa,

spo-wodowały wyczerpanie organizmu i przedwczesną śmierć. Hartknoch

zmarł 1 IV 1789 г., tuż przed planowaną podróżą do Lipska i 4 kwietnia,

zgodnie ze swoim życzeniem, został pochowany bez rozgłosu, w obecności

tylko najbliższych mu osób na cmentarzu parafialnym kościoła

katedral-nego św. Piotra w Rzymie

. Wdowa po Hartknohu, Albertine, zmarła

1 VIII 1829 r. w wieku 76 lat. Syn Hartknocha z drugiego małżeństwa

Friedrich żył jeszcze, jako prywatny nauczyciel, w 1831 r. O losach

pozo-stałych dzieci nie zachowały się żadne wiadomości

.

Chociaż w ostatnich latach życia Hartknoch nie brał już tak

aktywne-go udziału w pracach loży, tó jednak wołnoimularze ryscy zorganizowali

spotkanie poświęcone jego pamięci. Później na zlecenie Karla Reymanna,

długoletniego współpracownika Hartknocha, J. C. Krüger w Dreźnie

wy-konał miedzioryt przedstawiający stylizowany nagrobek Hartknocha

z napisem .podkreślającym jego serdeczność i życzliwość wobec ludzi.

Pa-mięć o działalności Hartknocha przetrwała w Rydze dość długo, świadczyć

30 C G I A Riga, f. 3142, op. 1, d. 16, s. 1055 o r a z f. 3030, op. 1, d. 2, к. 8; Deutsch-baltisches Biographisches Lexikon, s. 299.

3 1 C G I A Riga, f. 1426, op. 1, d. 309: D o m - K i r c h e zu Riga. Bd. 1. G e s t o r b e n e 1756—1793, s. 1444, n r 26; R i g i s c h e S t a d t b l ä t t e r , 1881, s. 189. N a c m e n t a r z u (St. P e t r i u n d D o m g e m e i n d e F r i e d h o f ) w R y d z e , gdzie p o c h o w a n o H a r t k n o c h a , w z n i e -siono m u s k r o m n y p o m n i k z n a s t ę p u j ą c y m n a p i s e m u m i e s z c z o n y m z t r z e c h s t r o n p o s t u m e n t u : Hier ruhen von Ihrer Arbeit die Gebeine des Seeligen Herrn Joh*

Friedr. Hartknoch, Rigischer Bürger und Buchhändlers. Er war geboren den 28. Sept. 1740 und starb den I April 17S9. Sein Andenken wird seinen Angehörigen und Freunden unvergesslich sein. Er entschlief, sie gruben Ihn hier ein, Leiser süsser Tro Trost von Gott gegeben und ein Ahn den von dem ewigen Leben Düft um Sein Gebein. N a l a m a c h R i g i s c h e S t a d t b l ä t t e r (R. 1881, s. 189) z a a p e l o w a n o o o d n o -w i e n i e n a g r o b k a H a r t k n o c h a , k t ó r y uległ już -w ó -w c z a s c z ę ś c i o -w e m u zniszczeniu. N a m a r g i n e s i e w a r t o dodać, że p o m n i k H a r t k n o c h a z a c h o w a ł się do dziś w R y d z e .

Materiały biograficzne właścicieli, firmy Johann Friedrich Hartknoch... Xßg

może o tym fakt umieszczenia jego portretu wśród wielu podobizn

zasłu-żonych mieszczan, które ozdobiły salę Wielkiej Gildii w 1810 г., podczas

uroczystości z okazji setnej rocznicy przyłączenia Rygi do Rosji

.

Po śmierci Hartknocha seniora zgodnie z jego wolą przedsiębiorstwo

poprowadził jego najstarszy syn Johann. Wiadomo, że ojciec starał się

o należyte wykształcenie swego następcy i Johann jako młody chłopiec

przebywał przez pewien czas w Petersburgu, a następnie kształcił się

W Szwajcarii, gdzie też przyjąć miał wyznanie reformowane. Po powrocie

do Rygi ożenił się 2 X 1791 r. z Dorotheą Albertiną Schenk. Z małżeństwa

tego w Rydze urodziło się 4 dzieci. Anna Dorothea, ochrzczona 24 X

1792 г., George Friedrich, ochrzczony 2 VII 1794 г., Garl Eduard,

ochrzczo-ny 9 III 1796 r. i Georg, ur. 17 X i ochrzczoochrzczo-ny 1 XI 1797 r .

Jak już na

początku wspomniano, na skutek trudności, na jakie napotkał Hartknoch

ze strony cenzury ryskiej, opuścił on razem z rodziną to miasto wiosną

1798 r. i udał się do Saksonii. W czerwcu 1799 r. przybył on do

Rudolf-stadt, gdzie założył księgarnię połączoną z niewielką cżytelnią. Tam też

urodził mu się 2 VII 1801 r. kolejny syn Emil. Jednak już na początku

1802 r. Hartknoch wyprowadził się z tego miasta i osiadł z rodzinką

w Dreźnie, gdzie też urodził się 7 X 1805 r. jego najmłodszy syn

Aleksan-der

.

Księgarnię ryską sprzedał Hartknoch w październiku 1800 r. swemu

byłemu współpracownikowi i faktorowi firmy podczas jego nieobecności

Carlowi Johannowi Gottfriedowi Hartmannowi. Natomiast wydawnictwo

ulokowane w Lipsku prowadził nadal samodzielnie. W 1817 r. Johann

s® J. Ε с к a r d t, Jungrussisch und Altlivländisch, s. 308. Na stylizowanym

na-grobku umieszczono następujący tekst: „Hartknoch der Menschenfreund starb am 1/Í2 April 1789", a pod rysunkiem: „Seinem Nächrühme aus wahrer Dankbarkeit geheiligt" oraz:

„Wenn eines Fürsten Grabes Monument Dem Wanderer all' seine Thaten nennt So trägt dies Grab die Aufschrift der Natur Ein wenig Moos — und meiner Thränen Spur gewidmet von Karl Reymann in Riga".

Miedzioryt zachował się w zbiorach Deutsche Bücherei w Lipsku — Bestand der ehemaligen Bibliothek des Börsenvereins der Deutschen Buchhändler zu Leipzig in Verwaltung des Deutschen Buch- und Schriftmuseums der Deutschen Bücherei. Zob. też Rigische Stadtblätter, 1810, s. 259—260.

31 CGIA Riga, f. 3030, op. 1 d. 2: Ecclesia Reformatae Rigensis. Verzeichnis der

Copulirten, s. 305; ibid.: Verzeichnis der Gebohrnen und Getauften, s. 70, 74, 80 i 86. Mylne są zatem informacje podane przez O. P l a n e r , С. R e i s s m a n n , op. cit., s. 402, jakoby Friedrich urodził się 25X1 1791 г., Carl Eduard 20 VII 1793 r. i Georg 29 X 1797 r.

.и Zob. Wochenblatt Rudolstadt, St. 25: 25 VI 1799, s. 100 i St. 27: 27 VII 1801, s. 108; Ο. Ρ 1 a η e г, С. R е i s s m a η η, op. cit., s. 537.

166 Henryk Rietz

Hartknoch zakupił dom położony w Pillnitz. Dnia 8 IX 1819 r. spotkał

go na drodze do Pillnitz w pobliżu Hosterwitz nieszczęśliwy wypadek,

porażony bowiem apopleksją wpadł do Elby i nie zdołano go już

urato-wać. Został pochowany na cmentarzu w Hosterwitz, gdzie do dziś

zacho-wała się płyta nagrobna. Wdowa po Hartknoch u zmarła 1 VII 1825 r.

Najstarsza córka zmarła zapewne w bardzo młodym wieku, a Georg

Friedrich zmarł nagle 12 XII 1805 r. Kolejny syn Carl Eduard studiował

w Królewcu i Lipsku, ale później poświęcił się całkowicie muzyce.

W 1816 r. debiutował ja'ko pianista w Lipsku, od 1819 do 1824 r.

prze-bywał w Weimarze, później udał się do Petersburga, a następnie do

Moskwy, gdzie zmarł w 1833 r. Emil Hartknoch został kupcem i zmarł

w Dreźnie 27 X 1835 г., a Aleksander pracował jako księgarz w Lipsku

i zmarł tam w 1831 r .

Firmę wydawniczą przejął Georg Hartknoch, który w 1822 r. założył

w Lipsku dodatkowo księgarnię. Prowadził przedsiębiorstwo do śmierci

23X11 1832 r. Następnie przez ponad rok kierowała firmą wdowa,

ko-rzystając z pomocy Erdmanna Ferdinanda Steinackera. W 1834 r.

Elisa-beth Hartknoch, z domu Kraus, wyszła za mąż za Carla Otto Baumanna

i jemu też 9 I V 1834 r. przekazała przedsiębiorstwo. Po jego śmierci

(zm. 14X11861 r.) firma przeszła w ręce jego syna Georga Baumanna.

Ostatnim właścicielem przedsiębiorstwa, które ciągle jeszcze nosiło dawną

nazwę Johann Friedrich Hartknoch, został William French. Zakupił

wy-dawnictwo 15 VII 1868 r. Ostatecznie dawna firma Hartknochów została

zlikwidowana w 1879 r .

BIOGRAPHISCHE MATERIALEN ÜBER DIE BESITZER DER VERLAGS-UND BUCHHANDELSFIRMA JOHANN FRIEDRICH HARTKNOCH 1763—1879

Zusammenfassung

Die Verlags- und Buchhandelsfirma Hartknochs spielte in der Geschichte der europäischen Kultur eine bedeutende Rolle und zwar nicht nur der Herausgabe von Werken hervorragender Vertreter der deutschen Aufklärung wegen (Hamann, " Dresden. Totenbuch Kreuzkirche. 1835, Nr. 707; Beerdigungen. 1819, Bl. 71, Nr. 25; Beerdigungen 1825, Bl. 91, Nr. 9; Staatsarchiv Dresden, Gerichtshandels-bücher AG Dresden, Nr. 227 Pillnitz, Bl. 236, 313, 344; O. P l a n e r , C. R e i s s m a n n , op. cit., s. 402, 537, 696.

37 Zob. Geschäfterundschreiben über Gründung, Kauf, Verkauf usw.

buchhänd-lerischer Geschäfte, Aus dem Bestand der ehemaligen Bibliothek des Börsenvereins der Deutschen Buchhändler zu Leipzig in Verwaltung des Deutschen Buch- und Schriftmuseums der Deutschen Bücherei; O. P l a n e r , C. R e i s s m a η η, op. cit., ï. 696; R. S c h m i d t , Deutsche Buchhändler. Deutsche Buchdrucker, Bd. 2, Berlin 1903, s. 379.

Matêriàty biograficzne właścicieli firmy Johann Friedrich Hartknoch... 167 Herder, Kant, Klinger, u.a.), sondern auch als Verlager von Werken russischer Ver-fasser wie Łomonosow, Summarokow, Müller. Trotzdem wurde die Geschichte der Firma bisher nicht entsprechend nachgeforscht, was auf gewisse Schwierigkeiten mit mangelnden Quellmaterialien zurückzuführen ist. Auf Grund der in den Ar-chiven und Bibliotheken in Riga, Dresden und Leipzig gefundenen Manuskripte sowie einzelner Drucknotizen wurden im vorliegenden Artikel die wichtigsten biographischen Angaben angeführt, die die Familienverhältnisse, das Leben und die Tätigkeit der zwei ersten Firmabesitzer betreffen — Johann Friedrich Hartknoch den Älteren und den Jüngeren. Korrigiert wurden auch die mangelhaften Informa-tionen über sie, die in der Fachliteratur verbreitet sind; der Artikel enthält auch Grundtatsachen über die Geschichte der Firma bis zu ihrer Auflösung im Jahre