Wpływ czynników międzynarodowych na kierunek i rozwój integracji europejskiej

Pełen tekst

(1)699. 2006. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Danuta Kabat Katedra Studiów Europejskich. Wpływ czynników międzynarodowych na kierunek i rozwój integracji europejskiej 1. Wstęp W rozważaniach nad europejską integracją gospodarczą przeważa podejście branżowe, którego cechami charakterystycznymi są tworzenie i rekonstrukcja modeli rozwiązań ekonomicznych, spełniających rolę instrumentu realizowania projektów integracyjnych. Można w tym zakresie wyróżnić z jednej strony tworzenie podstaw prawnych, z drugiej zaś, ram instytucjonalno-technicznych. Podstawę prawną stanowi Traktat ustanawiający Wspólnotę (Unię) Europejską, zaś do drugiej grupy zaliczyć należy program wspólnego rynku, a następnie rynku wewnętrznego. Należy mieć na uwadze fakt, że idea wspólnego rynku ma bogatą tradycję, a jej pierwszymi próbami realizacji były unie celne zawiązywane pomiędzy krajami nie tylko w Europie, ale także na innych kontynentach. Owe instrumenty integracji międzynarodowej to nie tylko unie jako umowy międzypaństwowe, ale także unie zawierane wewnątrz państw związkowych, czego przykładem mogą być Deutsche Zollverein, austriacki i południowo-afrykański system unii celnych, czy unia celna Schlezwig-Holsteinu, której początki sięgają połowy XIX w. Doświadczenia płynące z owych rozwiązań leżą niejako u podstaw idei wspólnego rynku europejskiego. Niezależnie od doświadczeń związanych z tworzeniem regionalnych ugrupowań gospodarczych, jak przykładowo Wspólnota Europejska, należy mieć na uwadze całościowy proces integracji międzynarodowej, w której czynnik gospodarczy wydaje się jak dotąd odgrywać rolę wiodącą. Spojrzenie na mapę świata, na której widoczne są regionalne ugrupowania gospodarcze, pozwala już na pierwszy rzut oka zauważyć, że odziedziczony po minionym stuleciu i rozwijany nadal układ międzynarodowych powiązań gospodarczych wskazuje jednoznacznie na dużą dyna-.

(2) 24. Danuta Kabat. mikę procesu międzynarodowej integracji gospodarczej, wpisującego się w sposób charakterystyczny i stymulujący w procesy globalizacyjne1. Z uwagi na złożony charakter integracji regionalnej i międzynarodowej, istnieje z konieczności potrzeba wyboru perspektywy poznawczej, nadającej kierunek niniejszym rozważaniom. Obserwacja ukształtowanych na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci tendencji na tym polu – w odniesieniu do europejskiej integracji gospodarczej – pozwala dostrzec dominujący wzorzec podejścia badawczego, którym jest najczęściej jakiś rodzaj ekspertyzy, opracowania konkretnej dziedziny czy polityki gospodarczej Wspólnoty. Takie morfologiczne podejście jest zrozumiałe, jako mające w swym założeniu wychodzić naprzeciw potrzebom życia gospodarczego. Innym odpowiednikiem takiego stanowiska badawczego, tyle że rzutującym na przyszłość, są studia prognostyczne, w których próbuje się oszacować przyszły kształt badanych dziedzin, a także skutków polityki gospodarczej. Inaczej mówiąc, chodzi o spojrzenie skierowane do wewnątrz, analizujące związki wzajemne zjawisk gospodarczych rozgrywających się na polu jednego ugrupowania integracyjnego, w tym wypadku Wspólnoty Europejskiej. Perspektywa ta zmienia się nieznacznie wówczas, kiedy przedmiotem zainteresowań są interakcje pomiędzy narodowym a wspólnotowym punktem odniesienia. Jednakże owa zewnętrzność szczebla wspólnotowego w stosunku do państwa członkowskiego winna być uznana za dystynkcję natury porządkującej, a nie za wskazanie na jakiś zasadniczo inny układ otoczenia zewnętrznego. Problem ów rysuje się zupełnie inaczej w przypadku relacji pomiędzy europejską integracją gospodarczą a zewnętrznym układem międzynarodowym. Na tle często aktualizowanych studiów poświęconych europejskiej integracji gospodarczej, nastawionych na uwarunkowania wewnętrzne, prace ujmujące związki integracji europejskiej z integracją międzynarodową i globalizacją występują znacznie rzadziej i są związane zazwyczaj z kolejną fazą dyskusji nad teorią integracji regionalnej i międzynarodowej. Dynamika procesów globalizacyjnych, a zwłaszcza pojawienie się nowej jakości w postaci koncepcji rynku międzynarodowego, powoduje konieczność dopełnienia i zrównoważenia szczegółowych niejednokrotnie opracowań dotyczących wewnętrznych problemów integracji europejskiej poprzez studia ukazujące także uwarunkowania zewnętrzne (międzynarodowe) owego procesu. Chodzi przy tym bardziej o ukazanie współzależności aniżeli koncentrowanie się na integracji i globalizacji jako przeciwstawnych sobie koncepcjach konkurencyjnych. 1 Sytuacja taka ma bezpośrednie implikacje, widoczne w zjawisku umiędzynarodowienia zawodów związanych z handlem i wymianą, jak również tych, w ramach których wypracowywane są na użytek nowej sytuacji normy międzynarodowe. Stąd na przykład obserwuje się interesującą ewolucję roli zawodowej prawnika, charakteryzującą się umiędzynarodowieniem profesji (typowym do niedawna dla specjalistów w dziedzinie międzynarodowego prawa publicznego i prawa międzynarodowego prywatnego), idącym po linii związków gospodarczych. Tendencje, które aktualnie rysują się na tym polu, wskazują jednoznacznie na potrzebę uznania za odrębny zawód prawniczy międzynarodowego prawa gospodarczego na równych zasadach z innymi specjalnościami prawno-międzynarodowymi. Osobnym zagadnieniem, zasługującym na odrębne potraktowanie, jako nie mieszczące się w zakresie niniejszych rozważań, jest kształtowanie się ról zawodowych i umiejętności w przypadku międzynarodowego managementu, związanym ściśle z problematyką przedsiębiorstw ponadnarodo-.

(3) Wpływ czynników międzynarodowych.... 25. 2. Wzajemne uwarunkowania integracji gospodarczej i politycznej Tak jak uznaje się w coraz większym stopniu potrzebę rozwijania studiów nad oddziaływaniem światowego kontekstu na procesy europejskiej integracji gospodarczej, tak również problem wyjścia poza wąsko specjalistyczne analizy mechanizmów ekonomicznych staje na porządku dziennym w badaniach nad integracją europejską. Wynika to z dość klarownych przesłanek, jakich dostarczają obserwacje złożonego charakteru procesów integracyjnych. Można, rzecz oczywista, skupić się na czysto gospodarczych aspektach integracji europejskiej, niemniej nie są one w stanie wyczerpać i naświetlić wielu problemów gospodarczych, których zrozumienie wymaga szerszego podejścia i uwzględnienia powiązań sfery gospodarczej z innymi aspektami procesu integracyjnego, takimi jak integracja polityczna, militarna, społeczna czy nawet kulturowa. Truizmem byłoby powtarzanie w tym miejscu, że integracja europejska z racji swego złożonego i wielopłaszczyznowego charakteru wymaga niejednokrotnie podejścia interdyscyplinarnego. Próba ograniczenia się do jednoaspektowego potraktowania problemu natrafi prędzej czy później na przeszkody, których usunięcie wymagać będzie uwzględnienia innych aspektów, a to z kolei będzie powodować konieczność sięgnięcia do powiązań interdyscyplinarnych. Nie przekreśla to jednak w niczym faktu, że na sprawach gospodarczych spoczywa jak dotąd punkt ciężkości procesu integracji europejskiej, i to niezależnie od tego, czy są one traktowane jako cele same w sobie, czy stanowić mają instrument polityki integracyjnej. Bliskie związki politycznych i gospodarczych celów w wieloetapowym procesie integracji państw Europy Zachodniej ujawniły się w pełni po zakończeniu II wojny światowej. Należy jednak pamiętać, że idea jedności europejskiej ma dużo dłuższą historię. Okres powojenny ubiegłego wieku posiada tym większe znaczenie, ponieważ wówczas dokonała się de facto integracja na kontynencie europejskim, aczkolwiek ograniczona wyłącznie do państw Europy Zachodniej. Na początku lat 50. integracji poddany został sektor węgla i stali, w owym czasie posiadający szczególne znaczenie gospodarcze i polityczne. W drugiej połowie lat 50. utworzone zostały kolejne wspólnoty, integrujące sektor energii atomowej oraz ważne dziedziny gospodarek państw europejskich2. Europejska Wspólnota Węgla i Stali przeszła już do historii integracji europejskiej, bowiem Traktat Paryski na mocy art. 97 zapowiadał jej obowiązywanie jedynie przez 50 lat. Z chwilą wygaśnięcia Traktatu, i niejako w jego miejsce, utworzo-. 2 Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali, znany jako Traktat Paryski, podpisany został 18 kwietnia 1951 r., wszedł natomiast w życie 25 lipca 1952 r. Traktaty ustanawiające Europejską Wspólnotę Gospodarczą (od 1 listopada 1993 r. Wspólnotę Europejską) oraz Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (Euratom), zwane Traktatami Rzymskimi, podpisane zostały 25 marca 1957 r., zaczęły natomiast obowiązywać z dniem 1 stycznia 1958 r. Sygnatariuszami owych traktatów było sześć państw założycielskich: Belgia, Francja, Republika Federalna Niemiec, Włochy, Luksemburg i Holandia..

(4) 26. Danuta Kabat. ny został 23 lipca 2002 r. Fundusz Badań Węgla i Stali. Reasumując, integracja z początku lat 50. miała charakter częściowy oraz sektoralny. Przyczyn takiego stanu rzeczy należy upatrywać z jednej strony w ograniczonym składzie członkowskim, z drugiej zaś, w wąskim podejściu do kwestii gospodarczych3. Po udanych przedsięwzięciach integrujących sektor gospodarczy miały miejsce nieudane próby integracji politycznej. Na uwagę zasługuje inicjatywa Francji utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej, a następnie Europejskiej Wspólnoty Politycznej. Pomimo daleko idącego zaawansowania obu projektów, sprawa ich sfinalizowania się nie powiodła4. Idea wspólnoty politycznej musiała zostać odłożona na wiele lat, a krok w tym kierunku uczyniono wraz z ratyfikacją Traktatu ustanawiającego Unię Europejską z 1993 r. (Traktatu z Maastricht). Obserwując wzloty i upadki towarzyszące realizacji projektu integracji europejskiej trudno uchronić się od refleksji, że cele gospodarcze podtrzymywały w zasadzie ciągłość procesu integracji. Po nieudanych próbach integracji politycznej wysunięta została inicjatywa gospodarcza, jaką stanowiła idea wspólnego rynku. Pracująca pod kierunkiem P.H. Spaaka, ministra spraw zagranicznych Belgii, komisja przygotowała plany utworzenia wspólnego rynku i Euratomu5. W efekcie owych starań 25 marca 1957 r. sześć państw Europy Zachodniej podpisało Traktaty Rzymskie ustanawiające Europejską Wspólnotę Gospodarczą oraz Europejską Wspólnotę Energii Atomowej6. 3 Należy podkreślić, że integracja Europy Zachodniej miała mieć o wiele bardziej ograniczony zasięg terytorialny, obejmujący Francję, Republikę Federalną Niemiec i Wielką Brytanię. Inną, nie mniej ważną kwestią był problem zgodności Traktatu Paryskiego z postanowieniami GATT. Traktat stał niejako w sprzeczności z postanowieniami GATT, bowiem z jednej strony uprzywilejowana została gospodarczo bardzo wąska grupa państw, z drugiej zaś, integracją objęty został jedynie wąski sektor gospodarczy (istotna zmiana w tym względzie dokonała się wraz z przyjęciem Traktatów Rzymskich). Nowy art. 24 Porozumienia GATT uprawomocnił już istniejące i pozwolił na tworzenie w ramach GATT regionalnych ugrupowań integracyjnych takich jak strefy wolnego handlu i unie celne. 4 Inicjatywa utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej była reakcją Francji na przyjęcie w 1949 r. Niemiec Zachodnich do NATO. 30 sierpnia 1954 r. Francuskie Zgromadzenie Narodowe odmówiło ratyfikacji Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Obronną, tym samym niwecząc plany Europejskiej Wspólnoty Politycznej. 5 Jan Beyen, pełniący funkcję ministra spraw zagranicznych Holandii, przedstawił w dwóch memorandach w grudniu 1952 r. oraz lutym 1953 r. ideę wspólnego rynku. Pomysł ten różnił się w znacznym stopniu od wcześniej wysuwanych koncepcji integracji sektoralnej. Podczas zwołanej w Messynie w dniach 1–2 czerwca konferencji ministrów spraw zagranicznych państw EWWiS, podjęta została decyzja dotyczącą poszerzenia zakresu integracji gospodarczej oraz utworzenia nowych Wspólnot. W tym też celu powołany został komitet międzyrządowy, na którego czele stanął minister spraw zagranicznych Belgii P.H. Spaak. Prace Komitetu zaowocowały dokumentem, który został przedstawiony i przyjęty na konferencji międzyrządowej w Wenecji 29 maja 1956 r. Raport z prac, znany jako Raport Spaaka, stworzył podstawy dalszych negocjacji. Rozmowy podjęte 26 czerwca 1956 r. zakończone zostały ostatecznie przyjęciem Traktatów Rzymskich 25 marca 1957 r., w wyniku których utworzona została Europejska Wspólnota Gospodarcza oraz Europejska Wspólnota Energii Atomowej. Zob. także: J. Galster, C. Mik, Podstawy Europejskiego Prawa Wspólnotowego, Comer, Toruń 1995, s. 17. 6 Europejska Wspólnota Węgla i Stali oraz Euratom powstały głównie dzięki staraniom Francji, natomiast wspólny rynek – staraniem Niemieckiej Republiki Federalnej. Zob. H.W. Arndt, Europarecht, C.F. Müller Juristischer Verlag, Heidelberg 1994, s. 8..

(5) Wpływ czynników międzynarodowych.... 27. Z perspektywy czasu daje się wyraźnie zauważyć, że jedynie integracja gospodarcza miała realne szanse na powodzenie. Taka sytuacja była wynikiem tego, że na pierwszy plan wysuwane były potrzeby gospodarcze, co staje się sprawą zrozumiałą w kontekście odbudowy Europy ze zniszczeń wojennych oraz woli odzyskania utraconej międzynarodowej pozycji gospodarczej, z drugiej zaś strony, wyraźnie zarysowały się różnice na temat politycznej przyszłości Europy, zaczęły bowiem konkurować różne kierunki, na których rozgrywać się miały sprawy europejskie: ponadnarodowy (wspólnotowy) i międzyrządowy oraz stojące za nimi konkurencyjne koncepcje polityczne. Zasadniczym zadaniem pierwszego etapu integracji była realizacja projektu wspólnego rynku, którego warunkiem sine qua non była eliminacja wszelkich barier, tak by możliwy stał się swobodny przepływ towarów i osób, swoboda prowadzenia działalności gospodarczej, wolny przepływ kapitału i płatności, a także by możliwe było prowadzenie wspólnej polityki w dziedzinie transportu, rolnictwa oraz konkurencji. Zadania te realizowano w drodze stopniowego obniżania barier celnych, tzw. taryfowych barier handlowych, aż do ich praktycznej likwidacji i utworzenia tym samym strefy wolnego handlu na obszarze państw Wspólnoty7. Rada Ministrów w drodze rozporządzenia przyjęła w 1968 r. wspólną zewnętrzną taryfę celną, która zastąpiła taryfy celne państw członkowskich, tworząc tym samym unię celną, a także stała się instrumentem polityki handlowej Wspólnoty w stosunku do państw trzecich8. Jednakże do chwili obecnej nie udało się wyeliminować pozataryfowych barier handlowych, jakimi są m.in. niezharmonizowane systemy podatkowe państw członkowskich. Problem ten odżył ostatnio i stał się przedmiotem inicjatywy Niemiec i Francji, które z obawy przed konkurencyjnością rynków inwestycyjnych nowo przyjętych do Unii państw Europy Środkowowschodniej wszczęły działania na rzecz zobowiązania wszystkich państw członkowskich do stosowania ustalonej, minimalnej stopy podatkowej w przypadku opodatkowania przedsiębiorstw. Pomysł ten napotkał jednakże na opór ze strony Komisji Europejskiej, podobnie jak proponowany w związku z nim mechanizm ograniczania dostępu do funduszy strukturalnych tym państwom, których podatki dla przedsiębiorstw będą poniżej pożądanego minimum. Prowadząc rozważania na temat procesów integracyjnych, warto uczynić rozróżnienie pomiędzy mechanizmem integracji negatywnej i pozytywnej. Tworzenie rynków o zasięgu wykraczającym poza granice państw wymaga prowadzenia polityki promującej integrację negatywną, która polega na eliminacji barier w handlu, inwestycjach i wszelkiej działalności gospodarczej9. W sytuacji gdy rynki są uwol7 Art. 8 Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą przewidywał dwunastoletni okres przejściowy w celu stopniowej likwidacji barier celnych. Jednakże już 1 lipca 1968 r. zadanie to zostało realizowane i unia celna stała się faktem. 8 9. Rozporządzenie Rady Ministrów 950/68; ABL 1968 L 172/1.. Biorąc za punkt wyjścia stopień integracji, można wyróżnić integrację negatywną płytką (shallow) oraz pogłębioną (deep). Integracja płytka dotyczy zmniejszania ograniczeń w handlu i inwestycjach i polega na traktowaniu produktów i firm na takich samych zasadach jak podmioty krajowe (national.

(6) 28. Danuta Kabat. nione od barier taryfowych i pozataryfowych, pojawia się potrzeba prowadzenia wspólnej polityki i działań, zatem staje się wobec konieczności regulacji gospodarczych, stanowiących przykład integracji pozytywnej10. Działania te, które niewątpliwie są konieczne na poszczególnych etapach integracji, mogą z jednej strony być postrzegane jako dezintegrujące (integracja negatywna), z drugiej zaś, jako stanowiące ograniczenie dla swobodnej działalności gospodarczej (integracja pozytywna). Porównując doświadczenia europejskie z doświadczeniami pozaeuropejskich regionalnych ugrupowań integracyjnych daje się zauważyć, że istotnie jedynie w Unii Europejskiej spotyka się wysoki stopień integracji pozytywnej, na co niewątpliwie ma wpływ model europejskiego państwa dobrobytu. Sukcesy na polu unifikacji gospodarki są – w odróżnieniu od innych dziedzin – mocną stroną integracji europejskiej. Jednakże w Europie czynione były starania nie tylko na rzecz zacieśnienia integracji gospodarczej, lecz również politycznej. Wyrazem owych starań były wysuwane co jakiś czas inicjatywy na rzecz pogłębiania i poszerzania integracji. Warto w tym miejscu przywołać trzyetapowy program, powszechnie znany jako „plan Wernera”, który miał na celu utworzenie unii gospodarczej i monetarnej11. Ponadto duże znaczenie posiadała inicjatywa ministrów spraw zagranicznych Niemiec i Włoch, nawiązująca do wcześniejszych koncepcji utworzenia Unii Europejskiej, powszechnie znana jako „plan Genscher-Colombo”, dająca asumpt do przyjęcia 19 czerwca 1983 r. Uroczystej Deklaracji o Unii Europejskiej12. Również nie bez znaczenia były działania instytucji europejskich, jak na przykład inicjatywa Parlamentu Europejskiego z 1984 r., która doprowadziła do wypracowania Projektu Traktatu ustanawiającego Unię Europejską, jako swoistej konstytucji dla Europy13. Szczególnie ważnym krokiem na polu integracji było wejście w życie Jednolitego Aktu Europejskiego 1 lipca 1987 r. Wprowadzał treatment). Z kolei integracja pogłębiona odnosi się do wspólnych działań w tych dziedzinach, które wcześniej stanowiły wyłączną domenę krajową. Europa stanowi przykład integracji pogłębionej, gdyż proces integracji gospodarczej zdecydowanie wykracza poza koordynację polityki narodowej, tworzone są bowiem regionalne instytucje polityczne i prowadzona wspólna polityka. S. Haggard, Developing Nations and the Politics of Global Integration, Washington 1995, s. 2; za: A.M. Sbragia, Building Markets and Comparative Regionalism: Governance Beyond the Nation-State [w:] Regieren in internationalen Institutionen, red. M. Jachtenfuchs, M. Knodt, Laske + Budrich, Opladen 2002, s. 242. 10 Regulacje gospodarcze, będące przykładem integracji pozytywnej oraz zwiększające efektywność działań gospodarczych, często postrzegane są jako działania przyczyniające się do budowania rynku (market-building). Integracja pozytywna obejmuje także politykę korygującą rynek (market-correcting), odnoszącą się do sprawy równości, redystrybucji i odpowiedzialności. Przykład integracji pozytywnej korygującej rynek stanowią regulacje społeczne. Ogólnie rzecz ujmując, integracja pozytywna odnosi się do instrumentów, które w kontekście narodowym dotyczą szeroko zdefiniowanego państwa dobrobytu. A.M. Sbragia, dz. cyt., s. 242. 11 Zob. D. Milczarek, Zarys historii integracji europejskiej, „Integracja Europejska”, Biuletyn 4/95, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Ośrodek Informacji i Dokumentacji Rady Europy, Warszawa 1995, s. 20. 12 13. Solemn Declaration on the European Union, Bull. EC 6-1983, s. 26–32.. J. Schwarze, R. Bieber, Eine Verfassung für Europa. Von der Europäischen Gemeinschaft zur Europäischen Union, Nomos Verlagsgesellschaft, Baden-Baden 1984..

(7) Wpływ czynników międzynarodowych.... 29. on m.in. nową procedurę decyzyjną, pozwalającą na przyjmowanie aktów prawnych w drodze większości kwalifikowanej, ideę rynku wewnętrznego14, która wiązała się z koniecznością dostosowania i harmonizacji przepisów prawnych, a także nowe rodzaje polityki wspólnotowej, jak: społeczno-gospodarcza, badań naukowych czy ochrony środowiska. Kolejnym istotnym krokiem była zgoda państw na przyjęcie Traktatu ustanawiającego Unię Europejską, który ostatecznie wszedł w życie 1 listopada 1993 r. Traktat ów stworzył nie tylko podstawy prawne dla pogłębionej integracji gospodarczej, lecz także ramy organizacyjne dla współpracy politycznej. Kolejne zmiany poprzedzające przyjęcie Traktatu konstytucyjnego to rewizje traktatowe z Amsterdamu oraz Nicei, które weszły w życie odpowiednio 1 maja 1999 r. oraz 1 marca 2003 r. Zmiany, jakie wprowadzały, dotyczyły zasadniczo sprawy struktury instytucjonalnej w związku z planowanym tzw. wschodnim poszerzeniem oraz kwestii współpracy politycznej.. 3. Czynniki międzynarodowe warunkujące integrację europejską Usilne koncentrowanie się na problemach integracji europejskiej widzianej z perspektywy Wspólnoty (Unii), a zwłaszcza stadia szczegółowe dotyczące funkcjonowania poszczególnych rodzajów polityki sprawiają, że niejednokrotnie szerszy kontekst procesów integracji światowej jest pomijany, nawet wówczas gdy światowe uwarunkowania odgrywać mogą bardzo ważną rolę w zrozumieniu przebiegu procesów integracyjnych w Europie. Międzynarodowe czynniki warunkujące proces rozwojowy integracji europejskiej można znaleźć na każdym jej etapie. Utworzenie Wspólnot Europejskich, prezentujących jak dotąd unikalny wzorzec ugrupowania stawiającego sobie za cel pełną i całkowitą integrację na szczeblu regionu, było w głównej mierze wynikiem układu, jaki wytworzył się po zakończeniu II wojny światowej w Europie, a następnie specyficznych warunków, właściwych dla okresu zimnowojennego, który warunkował drogi rozwojowe Wspólnot i niejako politycznie je scementował15. Europejska Wspólnota Gospodarcza powstała z myślą o ułatwieniu wymiany handlowej pomiędzy państwami europejskiej szóstki, poprzez instytucję wspólnego rynku, a same Wspólnoty miały być instrumentem europeizacji regionu16. Nieco późniejsza idea jednolitego rynku została 14. Art. 8b Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą definiuje rynek wewnętrzny jako obszar, w obrębie którego gwarantowany jest wolny przepływ towarów, usług, osób oraz kapitału. W tym przypadku ważną cezurę czasową stanowi 14 czerwca 1985 r., bowiem wówczas wydana została tzw. Biała Księga (White Paper on the completion of the internal market – COM[85]310), dotycząca realizacji rynku wewnętrznego, który ostatecznie zaczął funkcjonować 1 stycznia 1993 r. Rynek wewnętrzny mógł zostać utworzony dopiero z końcem 1992 r., ponieważ wówczas kończył się okres przejściowy dla nowo przyjętych państw: Hiszpanii i Portugalii. 15 16. H. Wallace, Experiments in European Governance [w:] Regieren in internationalen..., s. 258.. C. Piening, Global Europe. The European Union in the World Affairs, Lynne Rienner Publishers, London 1997, s. 196..

(8) 30. Danuta Kabat. na dobrą sprawę wylansowana przez wielkie przedsiębiorstwa europejskie, które dowodziły, że Europa w stanie fragmentaryzacji pozbawia ich korzyści skali, których potrzebowały, by konkurować na rynkach światowych17. Proces jednoczenia kontynentu europejskiego postrzegany jest również jako próba powstrzymania trendu spadkowego, charakterystycznego dla „krótkiego wieku” dwudziestego (1913–1989)18. W opracowaniach na temat integracji europejskiej często pojawia się teza o globalnej zmianie gospodarczej jako ważnym czynniku warunkującym działania na rzecz integracji gospodarczej, jak program jednolitego rynku czy Unia Gospodarcza i Monetarna. W literaturze przedmiotu podkreśla się także zmieniający się kontekst integracji europejskiej, kształtujący się na tle przemian, jakie wystąpiły w układzie geopolitycznym po zakończeniu „zimnej wojny”19. Globalna zmiana gospodarcza, a przede wszystkim zmiana technologiczna, wpłynęła zdecydowanie na preferencje zasadniczych sektorów biznesu europejskiego, stwarzając niejako podstawy dla zgodnych i wspólnych działań wraz z Komisją Europejską. Pozwoliło to z kolei na zdynamizowanie działań mających na celu realizację programu jednolitego rynku, łączącego w sobie defragmentaryzację i liberalizację rynku europejskiego, oraz wpłynęło na zwiększenie zdolności regulacyjnych na szczeblu europejskim. Innym, równie często spotykanym w literaturze przedmiotu argumentem jest twierdzenie, że europeizacja systemu zarządzania gospodarką (economic governance) pojawiła się w czasie, kiedy wykształcone na gruncie narodowym modele polityki gospodarczej wyraźnie przestały sobie radzić z presją stwarzaną przez globalizację20. Procesy integracyjne zachodzące po II wojnie światowej pomiędzy uprzemysłowionymi państwami Europy Zachodniej były również stymulowane przez sprawy bezpieczeństwa narodowego i regionalnego. Potencjał Niemiec uznano, nie bez racji, za niezbędny do tego, by sprostać konfrontacji zimnowojennej, a wzrost gospodarczy w skali europejskiej był pierwszym narzędziem prowadzącym do osiągnięcia owego celu. Zatem za podstawowy cel integracji postawiono sobie działania na rzecz wzrostu gospodarczego w Europie21. 17 R.Z. Lowrence, Regionalism, Multilateralism and Deeper Integration, The Brookings Institution, Washington D.C. 1996, s. 10. 18 C. Merlini, Global Interdependence and the Case of Europe, „The International Spectator” 1998, vol. XXXIII, nr 1, January–March. 19 „What may be called «globalisation», «interdependence», «competitive threat», «informal integration», or «global economic change» often appears in the literature as a form of «external regulatory shock» that forces a policy response from within the EU. These changes «outside» impact upon the interests of key policy actors and – in the last fifteen years or so – are said to have galvanized the momentum towards both the institutionalisation of governance functions at the European level and the progressive «deepening» of economic integration”. B. Rosamond, Discourses of Globalization and the Social Construction of European Identities, „Journal of European Public Policy” 1999, nr 6(4), Special Issue, s. 654. 20 21. Tamże.. B. Marga Weiss, The Economics of Integration, The Politics of Regionalism: Interdependence and Integration Theory Revisited, International Studies Association, 40th Annual Convention, Washington D.C., February 16–20, 1999..

(9) Wpływ czynników międzynarodowych.... 31. Bezpośrednio po zakończeniu wojny integracja w Europie Zachodniej wypływała z uznawanego za normę stanowiska ówczesnych polityków i decydentów z państw szóstki, zgodnie z którym wojna musi zostać wyeliminowana, a to może nastąpić w drodze zwiększania i zacieśniania współzależności gospodarczej pomiędzy państwami Europy. Łatwiej było pokierować państwem niemieckim, związanym przynależnością do Wspólnot i zakotwiczonym wewnątrz europejskiego układu integracyjnego, niż poszukiwać jakiegoś innego sposobu na równoważenie wpływów – zatem chodziło o integrowanie w ramach lansowanego wspólnie ogólnoeuropejskiego projektu wzrostu gospodarczego22. Europejska integracja wyrosła z praktycznej potrzeby. Początkowo podstawę współpracy europejskiej tworzył wielostronny rozdział środków pomocowych w ramach planu Marschalla (1948–1951). Pomoc ta obwarowana została warunkiem, po pierwsze, by państwa-beneficjenci zgodnie współpracowały przy jej redystrybucji, po drugie, by zgodziły się na stosowną politykę prowadzącą do gospodarczej odbudowy Europy. Plan Schumana (1950), stawiający sobie za cel unifikację europejskich rynków węgla i stali, stworzył podstawy dla francusko-niemieckiego pojednania, które następnie przerodziło się w bliską współpracę i tym samym stało się kamieniem węgielnym i siłą napędową integracji regionalnej. Przemysł węgla i stali posiadał podstawowe znaczenie dla integracji europejskiej zarówno z ekonomicznego, jak i militarnego punktu widzenia. Widać wyraźnie, jak wydarzenia rozgrywające się na świecie przyczyniły się do rozwoju integracji europejskiej. W przypadku Europy, jej pozycja międzynarodowa i konkurencyjność gospodarcza na rynku światowym stanowiły zasadniczy problem. Sukcesy gospodarcze Japonii i uzyskanie przez nią czołowej pozycji światowej, zwłaszcza na polu nowych technologii w latach 80., stały się głównym bodźcem dla wiodących firm europejskich w dziedzinie technologii informatycznych do wywierania wpływu na rządy w celu realizacji projektu jednolitego rynku oraz wypracowania europejskiej polityki w dziedzinie zaawansowanych technologii23. Znaczenie uwarunkowań zewnętrznych jako bodźca stymulującego proces integracji europejskiej wzrosło ponownie w latach 80., a wiązało się z przykładaniem większej wagi do wpływu wywieranego przez alianse korporacji transnarodowych i bezpośrednie inwestycje zagraniczne na procesy polityczne, co nie pozostawało bez znaczenia dla polityki europejskiej.. 22 S. Weber, J. Zysman, Why the Changed Relations between Security and Economy will Alter the Character of the European Union, Berkley Roundtable on the International Economy (BRIE), Baerkley CA 1997; za: B. Marga Weiss, dz. cyt. 23 „Przyspieszenie integracji UE przez Program Jednolitego Rynku Europejskiego było na wiele sposobów odpowiedzią na widoczny od lat 70. upadek gospodarczy Europy w skali światowej. Na żadnym innym polu zainteresowanie Europy nie było większe niż na polu zaawansowanej technologii, gdzie przez ostatnie dziesięciolecia rozgrywa się usilna konkurencja z amerykańskimi i japońskimi korporacjami”; A. Wyatt-Walter, Globalization, Corporate Identity and European Technology Policy [w:] Regionalism and Global Economic Integration: Europe, Asia and the Americas, W.D. Coleman, G.R.D. Underhill, Routledge, London–New York 1998, s. 140; za: B. Marga Weiss, dz. cyt..

(10) 32. Danuta Kabat. Z obserwacji doświadczeń gromadzonych na przestrzeni lat wynika dość jednoznacznie, że integracja zachodzi pomiędzy państwami lub regionami, których granice geograficzne warunkują wzajemne bezpieczeństwo, a ponadto występuje tam, gdzie gospodarcze i polityczne procesy są zbieżne. Zatem integrację można postrzegać jako proces polityczny, wspierany przez procesy gospodarcze. Czynniki polityczne i gospodarcze są współzależne w procesie integracji gospodarczej. Motywy polityczne mogą stanowić bodziec dla integracji gospodarczej, z drugiej zaś strony, integracja gospodarcza oddziałuje na sferę polityczną. Podobnie też rzecz ma się w wypadku, gdy początkowe motywy są natury gospodarczej – często na późniejszym etapie pojawia się potrzeba jedności politycznej. Wczesne stadia regionalizmu24 mogą być interpretowane jako strategiczna reakcja na przesunięcie, jakie nastąpiło na skali potęgi geopolitycznej, charakteryzujące się względnym i realnym pomniejszeniem pozycji międzynarodowej Europy Zachodniej. Uszczerbek ten został stopniowo wyrównany poprzez wspólne działania i włączanie nowych państw. Pilna potrzeba finalizacji projektu integracji rynku i skonsumowania wypływających z tego korzyści była podnoszona w dalszej kolejności z racji wyłonienia się nowych źródeł konkurencji, pochodzących z Japonii oraz państw nowo uprzemysłowionych25. Na początku lat 90. w kalendarzu zadań znalazł się ambitny plan pogłębiania powiązań integracyjnych, zakładający m.in. realizację unii monetarno-gospodarczej. Aspiracje te były budowane na podstawie programu jednolitego rynku, który z końcem 1992 r. wprowadził większość regulacji niezbędnych dla jego funkcjonowania. Abstrahując od czynników politycznych, wspólne przekonanie, które jednoczyło owe ambicje, było takie, że bardziej zintegrowana Europa poprawi swoją pozycję pod względem konkurencyjności na polu gospodarki światowej, a tym samym wprowadzi Europę na ścieżkę większego dobrobytu w XXI wiek. Zatem, zarówno program jednolitego rynku, jak i projekt Unii Gospodarczej i Monetarnej należy postrzegać, przynajmniej po części, jako strategiczną odpowiedź na działania i zmiany zachodzące w otoczeniu zewnętrznym. Tym samym, również program jednolitego rynku winien być oceniany w kategoriach globalnej konkurencji i globalizacji działalności gospodarczej i biznesowej. Pozycja Wspólnoty uległa pogorszeniu, co przypisywane jest głównie wprowadzeniu nowych strategii biznesowych przez firmy amerykańskie i japońskie, które okazały się skuteczne, jak również postępowi odnotowanemu w dziedzinie wprowadzania na rynek nowych produktów i zastosowania nowych technologii. Konkurencyjność Europy warunkowały także postępy gospodarcze państw nowo uprzemysłowionych26. 24. A.M. Sbragia czyni rozróżnienie pomiędzy regionalizmem (regionalism) a gospodarczą regionalizacją (economic regionalization). Regionalizm może wykazywać zarówno dynamikę gospodarczą, jak i polityczną, podczas gdy gospodarcza regionalizacja to świadoma polityka państw lub regionów, mająca na celu koordynację działań w większym regionie. Zob. A. Wyatt-Walter, Regionalism, Globalisation, and World Economic Order [w:], Regionalism in the World Politics: Regional Organization and International Order, red. L. Fawcett, A. Hurrel, Oxford 1995, s. 77; cyt. za: A.M. Sbragia, dz. cyt., s. 235. 25 C.M. Dent, The European Economy. The Global Context, Routledge, London–New York 1997, s. 4..

(11) Wpływ czynników międzynarodowych.... 33. 4. Uwagi końcowe Regionalne ugrupowania integracyjne poszukują dróg umożliwiających państwom uczestnictwo w gospodarce światowej. Niezależnie od pozytywnej roli, jaką odgrywają na polu liberalizacji działalności gospodarczej w regionie, ugrupowania regionalne stanowią niejednokrotnie nową formę protekcjonizmu. Jednym z głównych sposobów uniknięcia takiego niekorzystnego obrotu spraw jest gotowość otwarcia się ugrupowania na rozszerzanie składu członkowskiego państw, a taki przykład stanowią kolejne etapy rozszerzania w ramach Wspólnot (Unii Europejskiej). Można podać dwie zasadnicze przyczyny, dla których państwa w coraz większym stopniu stają się współzależne. Należą do nich, po pierwsze, szybko postępujące zmiany technologiczne, społeczne i kulturowe, które przyczyniają się do zmniejszania się różnic gospodarczych pomiędzy narodami, po drugie zaś, łagodzenie bądź też wycofanie się rządów z tych dziedzin polityki, które wcześniej blokowały działalność gospodarczą wykraczającą poza granice państw27. Ponadto warto podkreślić, że ugrupowania regionalne niejednokrotnie stanowią uzupełnienie dla liberalizacji działalności gospodarczej w ramach wielostronnego systemu handlu światowego28. Inaczej niż to miało miejsce w latach 30. XX w., obecne inicjatywy integracyjne mają na celu umożliwienie państwom udziału w gospodarce światowej, a nie jak w okresie wcześniejszym – wycofywanie się z niej. Ponadto, obecne działania idące w kierunku regionalizacji są próbami sprostania innym potrzebom wynikającym z globalizacji29. Na postępy europejskiej integracji gospodarczej miały wpływ czynniki zarówno natury ekonomicznej, jak i politycznej. W istocie, łatwiej mówić o integracji gospodarczej, ponieważ integracja polityczna na obecnym etapie znajduje się w fazie koordynacji działań państw członkowskich. Powstaje pytanie, czy Unia Europejska sprzyja globalizacji, czy też stanowi dla niej wyzwanie. Można z całą stanowczością uznać, że działania, które podejmuje Unia, znajdują następnie odzwierciedlenie w sferze regulacji międzynarodowych, zwłaszcza w ramach systemu porozumień międzynarodowych GATT/WTO. Jednakże wydaje się, że integracja europejska, niezależnie od tego, iż sprzyja działalności gospodarczej w skali globalnej, w większym stopniu stanowi odpowiedź na wyzwania globalizacji. Unia Europejska upatruje niejako swoją rolę w zarządzaniu stosunkami międzynarodowymi, zwłaszcza gospodarczymi, nie na poziomie państwa narodowego, lecz na szczeblu regionalnym. 27. R.Z. Lowrence, dz. cyt., s. XIV.. 28. Tamże, s. 3. Jest kwestią bezsporną, że tworzenie regionalnych ugrupowań integracyjnych nie zawsze jest rozwiązaniem najlepszym. Na ile się ono sprawdza, uzależnione jest od wielu czynników statycznych i dynamicznych. Jednym z nich jest stopień otwartości danego ugrupowania, które mierzy się stopniem kreacji i przesunięcia handlu. Ponieważ z reguły otwartość regionalnych ugrupowań integracyjnych jest niewielka, następuje zatem w większym stopniu przesunięcie aniżeli kreacja handlu, co jest sytuacją niekorzystną dla gospodarki. Większość badaczy zgodna jest w tym, że optymalnym rozwiązaniem jest liberalizacja handlu na skalę globalną, a nie tylko regionalną. Dlatego też regionalne ugrupowania integracyjne stanowią rozwiązanie drugorzędne, tzw. second best solution. 29. R.Z. Lowrence, dz. cyt., s. 7..

(12) 34. Danuta Kabat. Obserwując następstwo wydarzeń w ponadpółwiekowej historii Wspólnoty, trudno jednoznacznie i precyzyjnie określić, które z czynników otoczenia międzynarodowego przesądziły o wyłonieniu się europejskiego ugrupowania integracyjnego, jak też nie sposób jednoznacznie osądzić, czy przeważającą rolę odegrały czynniki ekonomiczne, czy może polityczne. Można zatem mówić o splocie oddziaływań, w którym w zależności od etapu rolę wiodącą pełniły raz jedne, a raz drugie z wymienionych czynników, przy czym nigdy nie występowały one w oderwaniu od siebie. Niewątpliwie taki stan rzeczy wynika z kompleksowego charakteru procesu integracji europejskiej, w którym obok innych aniżeli wzmiankowane powyżej, aczkolwiek nie dyskutowane szerzej – czynniki gospodarcze i polityczne odgrywały i odgrywają nadal wiodącą rolę. Próba ich oddzielenia w badaniach prowadzonych nad procesami integracji europejskiej może mieć jedynie charakter zabiegu metodologicznego, uzasadnionego specyfiką konkretnego opracowania. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że istotnie nie sposób ze splotu, jaki stanowi proces integracji europejskiej, wyciągnąć pojedynczej nici jednego z czynników warunkujących. W wypadku integracji europejskiej czynnikiem sprawczym u progu lat 50. był czynnik polityczny, jednakże integracja polityczna lat 50. nie powiodła się, a tym, co udało się zrealizować, była integracja na polu gospodarczym, która podtrzymała proces integracyjny i umożliwiła na przyszłość powrót do integracji politycznej. Jednakże i w tym przypadku należy mieć na uwadze poważny wpływ, jaki na postępy integracji europejskiej wywarło otoczenie zewnętrzne. Niezależnie od powyższych rozważań należy pamiętać, że bez woli politycznej nawet najbardziej sprzyjający splot okoliczności materialnych nie byłby w stanie doprowadzić do uruchomienia projektu zjednoczeniowego, i w tym względzie można uznać czynnik polityczny za decydujący30. Bez woli politycznej państw i ważnych decyzji politycznych, jako że dotykających bezpośrednio fundamentalnej kwestii suwerenności państwowej, nie byłaby możliwa integracja gospodarcza Europy – strefa wolnego handlu, a już z całą pewnością nie można by myśleć o Unii Gospodarczej i Monetarnej. The Impact of International Factors on the Direction and Development of European Integration The aim of the following article is to show the effect of international factors on the direction of development of European integration under the assumption that the external international environment is the main determinant of the European integration process. The European integration process is shown in a historical perspective, with particular attention to its economic. 30 Przykładem bardzo dobrze ilustrującym tę tezę jest doświadczenie związane z nieudaną próbą zawiązania ścisłego sojuszu obronnego polsko-czechosłowackiego w połowie lat 30., za którym przemawiały wszelkie okoliczności w obliczu narastającego zagrożenia ze strony Niemiec hitlerowskich. Połączenie wówczas polskich i czechosłowackich potencjałów gospodarczych i obronnych mogłoby w praktyce odmienić bieg historii i zapobiec II wojnie światowej. Jednakże brak woli politycznej ze strony Czechosłowacji przesądził o niepowodzeniu owej koncepcji..

(13) Wpływ czynników międzynarodowych.... I 35. aspects. The author’s deliberations on the international factors conditioning European integration emphasise the special status of the closely inter-linked economic and political factors of integration. The conclusion addresses the issue of whether the European Union is to a greater extent supporting integration processes at the global level or whether it is attempting to respond to the challenges presented by globalisation..

(14)