Janusz Mariański
"Zur Pastoralsoziologie des
Kirchgangs. Eine
Trenduntersuchung", Lothar
Schneider, Opladen 1980 : [recenzja]
Collectanea Theologica 52/3, 197-199
C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 52(1982) fasc. ΙΠ
R E C E N Z J E
L o th a r S C H N E ID E R , Z u r P a sto r a lso z io lo g ie d e s K ir c h g a n g s . E in e T r e n d u n te r s u c h u n g , O p la d e n 1980, L e s k e V e rla g + B u d ric h G m b H , s. 175. W s e r ii F o r s c h u n g s te x te S o z ia lw is s e n s c h a fte n ja k o to m tr z e c i u k a z a ła się k s ią ż k a L. S c h n e i d e r a , b ę d ą c a k o n ty n u a c ją w y d a n e j w c z e ś n ie j p o z y c ji n o s z ą c e j t y t u ł T h e o lo g is c h e R e fl e x io n e n z u S t r u k tu r u n t e r s u c h u n g e n vo n K ir c h g ä n g e r g e m e in d e ( M ü n c h e n -P a d e rb o rn - W ie n 1978). O b y d w ie k s ią ż k i n a w ią z u ją do b a d a ń so c jo lo g ic z n y c h p rz e p r o w a d z o n y c h w la t a c h 1970— 1972 w m ie śc ie p rz e m y s ło w y m L e v e r k u s e n (w p o b liż u K o lo n ii) w R e p u b lic e F e d e r a ln e j N ie m ie c . W o p r a c o w a n iu d r u g im z o s ta ło u k a z a n e z a g a d n ie n ie , ja k p rz y p o m o c y m e to d e m p iry c z n o -s o c jo lo g ic z n y c h m o ż n a b a d a ć „ s u k c e s p a s to r a ln y ” w p a r a f ia c h k a to lic k ic h (d e r p a sto ra le E r fo lg ). C e le m w y p r a c o w a n ia so c jo lo g ic z n ie i te o lo g ic z n ie w a ż n e j k o n c e p c ji d la a n a liz y g r u p k o ś c ie ln y c h w p e r s p e k ty w ie „ s u k c e s u p a s to r a ln e g o ” a u to r od w o łu je się d o u s t a le ń K . L e w i n a n a te m a t g łó w n y c h w y m ia r ó w (d y - m e n s ji) g r u p y i g ru p o w o z o rie n to w a n y c h z a c h o w a ń je d n o s te k . D w a g łó w n e t e r m in y : „ s p ó jn o ś ć ” (K o h ä sio n ) i „ d y n a m i k a ” (D y n a m ik ) o k r e ś la ją w e w n ą t r z - g ru p o w e p ro c e s y . T e r m in d y n a m ik a ja k o le p ie j o d d a ją c y n ie z a le ż n e m o m e n t y w p ro c e s a c h g ru p o tw ó r c z y c h z a s tę p u je L e w in o w s k i te r m in „ lo k o m o c ja ” . W y ja ś n ie n ia „ k o h e z ji” i d y n a m ik i s ą p o d a w a n e z a a u to r a m i p o d rę c z n ik ó w p s y c h o s o c jo lo g ic z n y c h (w ję z y k u a n g ie ls k im ). P ie r w s z y te r m i n n a w ią z u je do te o lo g ic z n e g o p o ję c ia c o m m u n io , c o m m u n io sa n c to r u m , „ sp o isto ś ć g r u p y ” , z a ś w y m ia r d y n a m ic z n y g r u p k o ś c ie ln y c h d o b rz e w y r a ż a ją ta k i e p o ję c ia i o b ra z y , j a k „sól z ie m i” , „ k w a s c h le b o w y ” , ec c le sia s e m p e r r e fo r m a n d a , in s ta tu v ia to r is i in n e te o lo g ic z n e e k w iw a le n ty . „ K o h e z ja ” i d y n a m ik a , p o ję te ja k o c e c h y g ru p o w e a n ie c e c h y in d y w i d u a ln e je d n o s te k , z o s ta ły z o p e ra c jo n a liz o w a n e p rz e z k il k a p y ta ń k w e s tio n a r iu s z a b a d a w c z e g o . „ K o h e z ję ” m ie rz o n o in d a g u ją c r e s p o n d e n tó w o m o ty w y w y b o r u k o ś c io ła (d łu g o ść d ro g i do k o ś c io ła czy p rz e ż y c ie w s p ó ln o ty w ty m k o śc ie le ), p rz e ż y c ie w s p ó ln o ty w k o śc ie le p a r a f ia ln y m , z n a jo m o ś ć z n a z w is k a u c z e s tn ik ó w M szy św . n ie d z ie ln e j (liczb a osób) i s a m o o c e n ę w ię z i z p a r a f ią . O p e ra c jo n a liz a c ja p o ję c ia „ d y n a m ik a ” o p ie r a ła się o ta k i e k w e s tie , j a k ogól n a o c e n a z m ia n i r e f o r m k o ś c ie ln y c h w o s ta tn ic h la ta c h , d o strz e g a ln o ś ć z m ia n n a p ła s z c z y ź n ie p a r a f ia l n e j, d e z y d e ra ty o d n o sz ą c e się do z m ia n w p rz y s z ło śc i, o c e n a p r a c y r a d p a r a f ia l n y c h i p o w o d y w y b o ru o k re ś lo n e j M szy św . (k a z a n ie a lb o g o d z in a o d p r a w ia n ia M szy św .). N a le ż y od ra z u z a z n a c z y ć , że p rz e p r o w a d z o n a o p e r a c jo n a liz a c ja b u d z i s p o re z a s trz e ż e n ia . D o ty c z y to z a ró w n o liczb y , j a k i c h a r a k t e r u w s k a ź n ik ó w . O g ó ln ik o w e s f o r m u ło w a n ie „ z m ia n a ” (B e w e g u n g ) i „ n ie p o k o je ” (U n r u h e ) m o g ły b y ć r o z u m ia n e b a r d z o ro z m a ic ie p rz e z re s p o n d e n tó w . A u to r z a s u g e r o w a ł się k w e s tio n a riu s z e m a n k ie ty s y n o d a ln e j z p o c z ą tk ó w l a t s ie d e m d z ie s ią ty c h (G. S c h m i d - t c h e n). Z b ie ż n o ść u z y s k a n y c h w y n ik ó w w o b y d w u b a d a n ia c h n ie u s u w a p o d n ie s io n y c h w y ż e j w ą tp liw o ś c i i z a s trz e ż e ń . T rz e c ie p o ję c ie z w io d ą c y c h k o n c e p c ji te g o s tu d iu m d o ty c z y „ s u k c e s u d u s z p a s te rs k ie g o ” . B y ł o n m ie rz o n y w p a r a f ia c h tr a k to w a n y c h ja k o g ru p y sp o łeczn e. W so c jo lo g ic z n y m z n a c z e n iu p a r a f ia ja k o g r u p a p o k r y w a się w s e n s ie n a js z e rs z y m z k r ę g ie m k a to lik ó w p r a k ty k u ją c y c h r e g u la r n ie . Z w ła sz c z a u c z e s tn ic tw o w e M szy św . je s t w y p ró b o w a n y m ś r o d k ie m p o m ia ru id e n t y f i k a c ji k a to lik ó w z K o śc io łe m . W z w ią z k u z ty m w la ta c h 1970— 1972 d o k o n a n o d w u k r o tn y c h o b lic z e ń f r e k w e n c ji n ie d z ie ln e j w 16 p a r a f ia c hRECEN ZJE
w L e v e r k u s e n (łą c z n ie z lu d n o ś c ią c h o rw a c k ą i w ło sk ą ) c e le m u s ta le n ia w z ro s tu lu b s p a d k u u c z e s tn ic tw a n ie d z ie ln e g o (a n a liz a tr e n d u ) i w k o n s e k w e n c ji p o m ia r u „ o sią g n ię ć d u s z p a s te r s k ic h ” w p a r a f ia c h . D la śc iśle jsz e g o w y p r o f ilo w a n ia r e la ty w n e g o w z r o s tu lu b s p a d k u o d ró ż n ia n o w o b lic z e n ia c h p a r a f i a n ja k o s ta ły c h u c z e s tn ik ó w M szy św . w d a n y m k o śc ie le (S t a m - m g e m e in d e ) i n ie p a r a f i a n , s ta le „ d o c h o d z ą c y c h ” ( S t a m m e in p e n d le r ) . K a ż d ą p a r a f i ę — w e d łu g p r z y ję ty c h z a ło ż e ń — m o ż n a u s y tu o w a ć n a s k a li k o n t i n u u m „ z y sk i — s t r a t y ” w z a k r e s ie f r e k w e n c j i n ie d z ie ln e j. „ S u k c e s p a s t o r a ln y ” je s t w s p ó ło k r e ś la n y p rz e z d w ie z m ie n n e : „ k o h e z ję ” i d y n a m ik ę . T e n p sy c h o s p o łe c z n y k o n s t r u k t o d n o sz ą c y się do m a ły c h g ru p (od 2 do 24 osób) z o s ta je p rz y s to s o w a n y d o g r u p w ie lk ic h . W r a m a c h d u ży c h g r u p p r ó b u je się u s ta lić , k tó r a z ty c h d w ó c h d y m e n s ji w p ły w a b a r d z ie j n a ż y c ie p a r a f ia l n e i j a k i c h a r a k t e r — n e g a ty w n y lu b p o z y ty w n y — m a e w e n tu a ln a k o r e la c ja a n a liz o w a n y c h z m ie n n y c h . „ K o h e z ja i d y n a m ik a ” tw o r z ą z m ie n n e n ie z a le ż n e , „ su k c e s p a s t o r a ln y ” je s t z m ie n n ą z a le ż n ą . G łó w n a h ip o te z a ro b o c z a s f o r m u ło w a n a p rz e z L. S c h n e i d e r a b r z m i n a s t ę p u ją co: p o z y ty w n y w p ły w z m ie n n e j „ d y n a m ik a ” n a „ s u k c e s ” je s t w ię k s z y n iż w p ły w z m ie n n e j „ k o h e z ja ” ; i d a le j, im w y ż sz a je s t d y n a m ik a p a r a f ii, ty m w ię k s z y je s t „ s u k c e s ” , im n iż s z a je s t d y n a m ik a w p a r a f ii, ty m n iż s z y je s t „ s u k c e s ” (s. 15). T a k s f o r m u ło w a n a h ip o te z a s u g e r u je , że w p r a c y b ę d z ie m ó w ić się w ię c e j o d y n a m ic e n iż o „ k o h e z ji” . U c z e s tn ic tw o k a to lik ó w z L e v e r k u s e n w e M szy św . n ie d z ie ln e j z o sta ło u ję t e w fo rm ie s t a ty s t y k k o ś c ie ln y c h , p o s ta w y z a ś z o s ta ły ro z p o z n a n e p o p rz e z b a d a n ia e m p iry c z n e w p r z e c ię tn ą n ie d z ie lę je s ie n n ą . R e s p o n d e n c i w y p e łn ia li p rz y g o to w a n y k w e s tio n a riu s z p rz e z p rz e d a r c ie k a r t e k w m ie js c a c h d o ty c z ą c y c h ic h osobiście.
R e c e n z o w a n a p r a c a je s t w g łó w n e j m ie rz e s w o is ty m m e to d o lo g ic z n y m i s ta ty s ty c z n y m r a p o r te m o ra z r e l a c ją z p rz e p r o w a d z o n y c h b a d a ń . S k ła d a się z części o p is o w e j (s. 12— 84), d z ia łu ta b e la r y c z n e g o (s. 85— 158), w y k a z u lite r a t u r y (s. 159— 161), k w e s tio n a r iu s z y b a d a w c z y c h (s. 162— 173) i in d e k s u osób (s. 174— 175). P o d ty tu ł p r a c y — „ B a d a n ie tr e n d ó w ” — w s k a z u je n a o g ra n ic z e n ie się do in t e r p r e t a c j i d w ó c h p o m ia ró w f r e k w e n c ji n ie d z ie ln e j i w p ły w u n a n ią d w ó c h z m ie n n y c h n ie z a le ż n y c h . W iele u w a g i p o św ię c a się p ro b le m o m m e to d o lo g ic z n y m i s ta ty s ty c z n y m . C z y te ln ic y , a z w ła sz c z a k r y ty c y , m o g ą s to p n io w o , k r o k z a k r o k ie m śle d z ić to k ro z u m o w a n ia b a d a c z a .
P o m ija ją c szc z e g ó ło w ą p r e z e n ta c ję u z y s k a n y c h re z u lta tó w , s k u p im y u w a g ę je d y n ie n a n a jo g ó ln ie js z y c h k o n s t a ta c j a c h . S p o ś ró d 16 b a d a n y c h p a r a f i i w 9 n a s t ą p ił w la t a c h 1970—1972 s p a d e k f r e k w e n c ji n ie d z ie ln e j, w 7 zaś w z ro st. M ięd zy „ su k c e s e m p a s to r a ln y m ” a d y n a m ik ą p a r a f ii is tn ie je ścisły p o z y ty w n y z w ią z e k . W sp ó łc z y n n ik k o r e l a c ji p r o s te j i c z ę śc io w e j w y n o s ił r = .87. W o d n ie s ie n iu do z m ie n n e j n ie z a le ż n e j „ k o h e z ja ” i z m ie n n e j z a le ż n e j „ su k c e s p a s t o r a ln y ” w s p ó łc z y n n ik k o r e la c ji p r o s te j k s z ta łto w a ł się n a p o z io m ie r = .22, k o r e la c ji czę śc io w e j z a ś r = .14 (s. 74). B y ł w ię c n ie w s p ó ł m ie r n ie n iż sz y . K o n s ta t a c ja t a je s t sz c zeg ó ln ie z a s k a k u ją c a n a tl e p r z e p r o w a d z o n y c h u p rz e d n io w ś ró d k się ż y i d ia k o n ó w z a tr u d n io n y c h w d u s z p a s te r s tw ie w L e v e r k u s e n b a d a ń d o ty c z ą c y c h o c e n y w a g i „ k o h e z ji” i d y n a m ik i. W o d n ie s ie n iu do p ie r w s z e j b a d a n i w y k a z y w a li te n d e n c ję do p rz e c e n ia n i a je j z n a c z e n ia , z a ś w s to s u n k u do d r u g ie j — te n d e n c ję do n ie d o c e n ia n ia .
Z a ło ż o n e w e w s tę p ie p r a c y h ip o te z y ro b o c z e z o s ta ły w p e łn i z w e r y f i k o w a n e . Z so c jo lo g ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia o z n a c z a to , że w s z y s tk ie p a ra f ie , a z w ła sz c z a te , k tó r e n ie o d n o to w a ły u sie b ie tr e n d u o sią g n ię ć , p o w in n y p o ło ży ć w p rz y s z ło śc i w ię k s z y n a c is k n a d y n a m ik ę . S ą to ju ż p a s to r a ln o - p r a k - ty c z n e k o n s e k w e n c je p r z e p r o w a d z o n y c h b a d a ń , z b ie ż n e z te z ą G. S c h m i d t - c h e n a o p a r t ą n a in n y c h b a d a n ia c h e m p iry c z n y c h („C zy z re lig ijn o ś c i d z ie c ię c e j u k s z t a łt u je się t r w a ł a r e l ig i jn a b io g r a fia , z a le ż y to od ż y w o tn o śc i i a tr a k c y jn o ś c i ż y c ia w s p ó ln o to w e g o ” — G. S c h m i d t c h e n , W a s d e n D e u ts c h e n h e ilig is t, M ü n c h e n 1979, 30).
R e c e n z o w a n a p r a c a w sp o só b n ie z w y k le d ro b ia z g o w y i d o k ła d n y u k a z u je d ro g i w e r y f ik a c ji p r z y ję te j h ip o te z y b a d a w c z e j. P o s łu g u ją c się ró żn eg o ro d z a ju te s ta m i s ta ty s ty c z n y m i (c h i- k w a d r a t, w sp ó łc z y n n ik k o n ty n g e n c y jn o - ści, m e to d a a n a liz y C ra m e r a ), w y k r e s a m i lin io w y m i i k o lu m n o w y m i (h isto g ra m y ), a u to r w p ro w a d z a c z y te ln ik a w s k o m p lik o w a n y g ąszcz p ro b le m ó w m e to d o lo g ic z n o -s ta ty s ty c z n y c h . P o s ta w io n y p r o b le m z o s ta ł ro z w ią z a n y p r a w id ło w o , n a to m ia s t k o n k lu z je so c jo lo g ic z n o -p a s to ra ln e są t a k u b o g ie , że n ie u p o w a ż n ia ją do n a z w a n ia całe g o s tu d iu m Z u r P a sto ra lso zio lo g ie d e s K ir c h - ga n g s. M o żn a z n a le ź ć w te k ś c ie w ie le m a t e r ia łu fa k to g ra fic z n e g o , s ta ty s ty - c z n o -m e to d o lo g ic z n e g o , n ie c o u o g ó ln ie ń i in te r e s u ją c y c h s p o s trz e ż e ń , a le n ie w ie le je s t ta m w n io s k ó w ś w ia d c z ą c y c h o u ję c iu p a s to ra ln o -s o c jo lo g ic z n y m . R ó w n ie ż p o d ty t u ł d z ie ła w z b u d z a p e w n e w ą tp liw o ś c i. C zy m o ż n a b o w ie m m ó w ić w sp o só b o d p o w ie d z ia ln y o „ tr e n d z ie ” c z ę sto tliw o śc i u c z e s tn ic tw a we M szy św . n ie d z ie ln e j w o p a rc iu o d w a p rz e lic z e n ia f r e k w e n c ji w o k re s ie tr z e c h la t? P o p r o s tu z m ia n y n a p ła s z c z y ź n ie r e lig ijn e j w y m a g a ją d łu ższeg o czasu.
N a le ż y zg o d zić się z S c h n e i d e r e m , że n a s tę p n e b a d a n ia p o w in n y b y ć p rz e p r o w a d z o n e w o p a rc iu o sz e rs z ą o p e ra c jo n a liz a c ję o b y d w u p o d s ta w o w y c h d y m e n s ji: „ k o h e z ji” i d y n a m ik i. T eg o ty p u b a d a n ia r e p r e z e n ta t y w n e z re a liz o w a n e w lic z n y c h ś r o d o w is k a c h sp o łe c z n y c h i w ró ż n y c h k r a j a c h d a d z ą s z a n s ę p o r ó w n a ń m ię d z y k u ltu ro w y c h . O d s tr o n y m e to d o lo g ic z n o -s ta - ty s ty c z n e j r e c e n z o w a n a k s ią ż k a b ę d z ie s ta n o w ić n ie z w y k le u ż y te c z n ą pom o c ja k o w z ó r. S ta n o w i o n a o d e jś c ie od c z y sto s o c jo g ra fic z n y c h b a d a ń e m p ir y c z n y c h z l a t sz e ś ć d z ie s ią ty c h w k i e r u n k u u k a z a n ia u k ła d u o d n ie s ie n ia d la z a c h o w a ń k o ś c ie ln o -r e lig ijn y c h w fo rm ie in s ty tu c jo n a ln e g o k o n te k s tu p a r a fia ln e g o . J e s t w re s z c ie p r z y k ła d e m i z a c h ę tą d la d a ls z e j k o n ty n u a c ji w s p ó ł p r a c y n a u k s p o łe c z n y c h i te o lo g ic z n y c h w z a k re s ie w y ja ś n ia n ia d z ia ła ln o ś c i K o śc io ła w ś w ie c ie w sp ó łc z e s n y m . k s . J a n u s z M a r ia ń s k i, P ło c k - L u b lin JO S E G U E R R A C A M P O S , L e c c io n e s so b re a te is m o c o n te m p o r a n e o , M a d rid 1978, E d ic io n e s F e C a tó lic a , s. 185.
Z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z is to tą z ja w is k a re lig ijn e g o n a le ż ą n ie w ą tp liw ie do z a g a d n ie ń w ie c z n o trw a ły c h , ży w o d y s k u to w a n y c h w k a ż d e j ep o ce, w k a ż d y m ś ro d o w is k u , p rz e z o so b y o ró ż n y m s to p n iu w y k s z ta łc e n ia . N ic w ię c d z iw nego, że n a p ó łk a c h k s ię g a rs k ic h p o ja w ia ją się s ta le n o w e o p ra c o w a n ia im p o św ię c o n e . D a ją się w ś ró d n ic h w y ró ż n ić d w a r o d z a je b ę d ą c e w y n ik ie m d w u ró ż n y c h s p o jrz e ń , n a z w ijm y je , o d p o w ie d n io , p o z y ty w n y m o ra z n e g a ty w n y m , n a z ja w is k o re lig ijn e . S p o jr z e n ia te są p r o s tą k o n s e k w e n c ją z a jm o w a n ia je d n e j z d w u z a s a d n ic z y c h p o s ta w w o d n ie s ie n iu do r e lig ii: p o s ta w y pro, b ą d ź p o s ta w y c o n tra . T a o s ta tn ia b y w a o k re ś lo n a ja k o p o s ta w a a te is ty c z n a . C h a r a k t e r y s t y c e t e j w ła ś n ie p o s ta w y p o św ię c o n a je s t r e c e n z o w a n a k s ią ż k a . C h o d z i w n ie j o p r e z e n ta c ję a te iz m u w sp ó łc z e s n e g o , a w ię c ta k ie g o , z ja k i m d z i ś m a m y do c z y n ie n ia . A u to r n ie z a jm u je się h is to r ią p ro b le m u , jeg o u w a g a s k u p ia się n a w s p ó łc z e s n y m z ja w is k u a te iz m u . P a tr z y n a ń o czy m a o s ta tn ie go s o b o ru , a w ię c z d a je so b ie s p r a w ę z teg o , że „w p rz e c iw ie ń s tw ie do d a w n y c h c z a só w o d rz u c a n ie B o g a czy re lig ii lu b o d c ią g a n ie od n ic h n ie je s t ju ż czy m ś n ie z w y k ły m i w y ją tk o w y m ; dziś b o w ie m p r z e d s ta w ia się to n ie rz a d k o ja k o coś czego w y m a g a p o s tę p n a u k o w y lu b ja k iś n o w y h u m a n iz m ” (K D K 7), n a d to , iż „ a te iz m n a le ż y z a lic z y ć do n a jp o w a ż n ie js z y c h s p r a w d o b y obec n e j i p o d d a ć go s ta r a n n ie js z y m b a d a n io m ” (K D K 19), a ta k ż e , iż „ w y r a z e m a te iz m u o z n a c z a się z ja w is k a ró ż n ią c e się b a rd z o m ię d z y s o b ą ” (K D K
20 ).
Id e o w o rzecz u jm u ją c p r a c a s k ła d a się z d w u części. P ie r w s z a z a w ie ra w y k ła d ró ż n y c h p o s ta c i a te iz m u w sp ó łc z e s n e g o o ra z jego p rz y c z y n , d r u g a —
