Diagnoza psychologiczna "Kreatywny potencjał" : psychologiczne metody diagnozowania i prognozowania kreatywności

Natalia Wiszniakowa-Zelinskiy

PSYCHOLOGICZNE METODY DIAGNOZOWANIA

I PROGNOZOWANIA KREATYWNOŚCI

Diagnoza psychologiczna

E

_ApM

PSYCHOLOGICZNE METODY DIAGNOZOWANIA I PROGNOZOWANIA KREATYWNOŚCI

Diagnoza psychologiczna

„Kreatywny

potencjał”

Natalia Wiszniakowa-Zelinskiy

PSYCHOLOGICZNE METODY DIAGNOZOWANIA

I PROGNOZOWANIA KREATYWNOŚCI

Diagnoza psychologiczna

„Kreatywny

potencjał”

Recenzje: d r hab. Ludmiła W ojciechowska d r hab. Ewa Wysocka

d r hab. Juri Karandashev

Redakcja naukowa: d r Andrzej Mirski

Korekta: M aria Mirska

Projekt okładki: Joanna Sroka

ISBN 978-83-7571-236-0

C o p yrig h t© by Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego C o p yrig h t© by Natalia Wiszniakowa-Zelinskiy

Kraków 2014

Żadna część te j publikacji nie może być pow ielana ani magazynowana w sposób um ożliw iający p o n o w n e wykorzystanie,

ani też rozpowszechniana w jakie jko lw ie k fo rm ie

za pom ocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących,

nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich

Wydawca:

Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. - Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2014

Na zlecenie:

Krakowskiej Akadem ii

im. Andrzeja Frycza M odrzew skiego w w w .ka.edu.pl

Sprzedaż prowadzi: Księgarnia U Frycza

ul. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 1, 30-705 Kraków tel./faks: (12) 252 45 93

e-m ail: ksiegarnia@ kte.pl

Skład: Oleg Aleksejczuk

Spis treści

Słow o od A u to rk i... 7

W stęp (Andrzej Mirski)... 9 W pro w ad zen ie

Strategie i m eto d y diag n o zo w an ia kreaty w n o ści... 17 1. D iagnoza kreatyw nego potencjału

w ujęciu h isto ry czn y m ... 19 2. M odel k reaty w n eg o potencjału - założenia teoretyczne...33 3. Psychologiczne m eto d y d iag nozow ania

„K reatyw nego p o ten cjału "... 49 4. D iagnostyczna m eto d a „K reatyw nego potencjału

- w ersja ro z sze rzo n a"... 73 5. K oncepcyjne p o d staw y b a d ań trafności i rzetelności

testów „K reatyw nego p o ten cjału "... 101 6. B adanie trafności testów „K reaty w n y po ten cjał"... 107 7. E tapy b a d ań rzetelności testów „K reatyw ny po ten cjał"...117 8. W yniki b a d a ń trafności i rzetelności testów „K reatyw ny

potencjał" i „K reatyw ny potencjał - w ersja ro z sz erzo n a"...121 9. Polska adaptacja i badanie rzetelności i trafności testów

6 Npislreści

A neks

1. Sw obodny w y w iad „T w órczy potencjał" jako m etoda

b ad an ia osobow ości tw órczej...143 2. Test niedokończonych z d a ń „K reatyw na osobow ość"...145

Załączniki

1. K lucz d o testu „K reatyw ny p otencjał"...148 2. K lucz d o testu „ K reatyw ny potencjał - w ersja rozszerzona" .. 149 3. Tabela 3. P rzeznaczenie i w łasności poszczególnych skal

badających: osobow ość, u zd o ln ien ia i zainteresow ania am erykańskich psychologów w polskiej adaptacji

w o dniesieniu do d iagnozow ania potencjału k reaty w n eg o ...152 4. Tabela 4. P rzeznaczenie i w łasności poszczególnych skal

badających: osobow ość, u zd o ln ien ia i zainteresow ania, stw orzonych p rzez polskich psychologów w odniesieniu

do d iag nozow ania potencjału k re aty w n eg o ...154

Słowo od Autorki

M onografia zaw iera pytania, teorie i p rak ty k ę z zak resu diagnozy psychologicznej. Testy „K reatyw ny potencjał" i „K reatyw ny p o ten ­ cjał - w ersja rozszerzona" pozw alają oszacow ać pozio m kreatyw ności jednostki, jej predyspozycje i potencjał kreatyw ny. Ich innow acyjność w y raża się w m ożliw ości diag n o zo w an ia nie tylko aktu aln eg o stanu kreatyw ności i uśw iad o m io n y ch procesów jej rozw oju, ale także nie­ uśw iad o m io n y ch procesów sam orozw oju i potencjału kreatyw ności.

Test „K reatyw ny potencjał " p rzed staw ia m ożliw ość określenia nie tylko ilościow ego w sk aźn ik a kreatyw nego potencjału, ale także inter­ pretuje jakościow ą charakterystykę każd eg o w sk aźn ik a profilu p sy ­ chologicznego.

Testy form ułują osiem w yznaczników kreatyw ności w różnych aspektach osobow ości: m yślenie tw órcze; ciekawość; oryginalność; w yobraźnia; intuicja; em ocjonalność, em patia; poczucie h um oru;

tw órcze podejście do zaw odu.

U m ożliw ia o n rów nież nakreślenie tw órczych sylw etek psycholo­ gicznych: „Ja realne", „Ja idealne',' „Ja odzw ierciedlone", „K oncepcja Ja" o raz poznanie zależności m ięd zy poszczególnym i w yznacznikam i.

Testy „K reatyw ny potencjał" i „K reatyw ny potencjał - w ersja roz­ szerzona" m o g ą być w y k o rzy sty w an e zaró w n o do b a d ań nau k o w y ch w d ziedzinie psychologii, jak i w pracy praktycznej psychologa p ro w a ­ dzącego konsultacje in d y w id u aln e.

Test „K reatyw ny potencjał" m oże być w y k o rzy sty w an y do testow a­ nia m ężczyzn i kobiet w w iek u od 17 do 33 ro k u życia, a „ K reatyw ny potencjał - w ersja rozszerzona" o d 34 d o 59 ro k u życia.

Wstęp

N iniejsza m onografia jest p rze w o d n ik iem do testu psychologicznego „K reatyw ny potencjał", k tó ry został opraco w an y i p o d d a n y stan d ar­ d o m norm alizacyjnym p rzez profesor N atalię Wisznid kow ą-Z elinskiy. D zieło to jednak znacznie w ykracza objętościow o i m erytorycznie p o za zw yczajow ą objętość po d ręczn ik ó w do testów . Złożyło się n a to zap ew n e kilka b ard zo w ażn y ch p o w odów .

P rzede w szy stk im istnieje obecnie b ard zo d u że zap o trzebow anie w d ziedzinie b ad an ia kreatyw ności. K reatyw ność i tw órczość stają się obecnie najw ażniejszym i czynnikam i w z ro stu cywilizacyjnego, a za­ razem są w a ru n k a m i spełnionego i u d an eg o życia. Z obow iązującego obecnie p a ra d y g m a tu g o sp o d ark i opartej n a w ied zy w y łan ia się bo­ w iem p a ra d y g m a t g o sp o d ark i o p arty na tw órczości. Tw órczość staje się o w iele bardziej istotna niż sam a tylko w iedza. Po pierw sze, w szel­ ka w ied z a w y p ły w a z tw órczości. Po drugie, w ied za staje się coraz bar­ dziej pow szech n a - coraz tańszy i łatw iejszy staje się do niej dostęp, coraz trudniej ją ukryw ać, tanieją jej nośniki. Po trzecie, w ied za się też obecnie w niesłychanym tem pie dezaktualizuje. P osiadanie w ied zy sp rzed n aw e t kilku lat m oże stać się nie zasobem , ale przeciw nie — obciążeniem zalegającym półki, zbiory danych, tw ard e dyski - a nad e w szystko zaśm iecającym m ózgi. Tylko bieżące w zbogacanie w ied zy - a w ięc tw órczość - jest czym ś, co n a p ra w d ę stanow i w artość. W gro­ m ad zen iu , p rzetw arz an iu , a n aw et zd o b y w an iu w ied z y zastąpić już m o g ą człow ieka k o m p u tery , w d ziedzinie tw órczości jeszcze długo nie będzie to m ożliw e. S tarą w ied zę tru d n o w ykorzystać, tw órczość zaś jest źró d łem o g rom nych zysków i kołem n a p ęd o w y m cywilizacji. Tw órczość (w przeciw ieństw ie do w iedzy) nie tanieje i jest w ciąż dro­

ga (choć m oże d aw ać ogrom ne zyski). Jej w ysoki koszt w ydaje się tak­ że skutkiem tego, że pow staje p rzy d u ż y m nakładzie intelektualnym i m aterialnym , często m e to d ą p ró b i błędów . D latego tak p otrzebna jest w ied za n a tem at tw órczości, a także sposoby jej m ierzenia.

T ym czasem dotychczasow y d orobek w ied zy o kreatyw ności i tw ór­ czości jest, w p o ró w n an iu do innych obszarów psychologii, skrom ­ niejszy. K ażda zate m n o w a praca n au k o w a dotycząca tw órczości oraz k ażd e now e n arzęd zie m ogące ją m ierzyć m a obecnie szczególnie d u ż ą w artość. N arzęd zie o p racow ane p rzez profesor W iszniakow ą- -Z elinskiy oraz niniejszy p o d ręcz n ik do niego w ch o d z ą zatem w za­ kres tak w spółcześnie liczącego się d o ro b k u naukow ego, dotyczącego kreatyw ności i tw órczości.

P rezentow ane poniżej n arzęd zie m oże służyć do w czesnego w y ­ k ry w an ia potencjału tw órczego, a zaw arta w p o d ręczn ik u teoria po­ zw ala n a m w szerszy i bardziej precyzyjny sposób ujm ow ać zasad n i­ cze asp ek ty ludzkiej kreatyw ności i tw órczości.

P rzed e w szy stk im b ard zo istotne jest od różnienie tych d w óch pojęć - kreatyw ność i tw órczość. A u to r niniejszego w stę p u w pełni podziela p o g ląd profesor W iszniakow ej-Zelinskiy, że konieczne jest o d różnie­ nie o d siebie tych pojęć oraz w y p raco w an ie ad e k w atn y ch sposobów m ierzenia każd eg o z nich.

K reatyw ność jest cechą in d y w id u a ln ą p sy ch o lo g iczn ą jest p e w n ą ch arak tery sty k ą p rzed e w szy stk im procesów poznaw czych, ale w ią­ żącą się także z asp ek tam i em ocjonalnym i, m otyw acyjnym i i osobo­ w ościow ym i. Jest to zdolność p ro d u k o w a n ia n ow ych (w przestrzen i m entalnej jednostki) w y tw o ró w um ysłow ych, które następ n ie m ogą być m aterializow ane w sferze językowej, plastycznej, m uzycznej czy technicznej. K reatyw ność jest zaw sze in d y w id u a ln ą b azą tw órczości. Isto tą tw órczości jest bow iem stw orzenie czegoś k onkretnego now ego i użytecznego dla ludzi, w ram ach danej k u ltu ry i cywilizacji. W dzi­ siejszych czasach w y m a g a to o g rom nych zasobów w iedzy, um iejętno­ ści i kom petencji społecznych w określonej dziedzinie, której tw ór­ czość dotyczy.

N a og ó ln ą kreatyw ność m u sz ą zatem zostać nałożone określone zdolności, m u si o na zostać w y rażo n a w o d p o w ied n im języku, np. lite­ rackim , m u zy czn y m czy plastycznym , aby działać już w o d p o w ied n ich stru k tu rach m uzycznych, plastycznych, literackich czy naukow ych. D ziała tutaj zjaw isko tran sferu kreatyw ności, to znaczy istniejąca ogólna zdolność do m yślenia dyw ergencyjnego (cechy ogólnej kre­ atyw ności) p rzek ład a się n a m yślenie dyw ergencyjne np. w zakresie kom pozycji dzieła m uzycznego.

O ile jednak ogólną kreatyw ność m oże zm ierzyć psycholog za po­ m ocą sw oich testów , to w ocenę dyspozycji tw órczych w konkretnej dziedzinie p o w in ien być zaan g ażo w an y także ek sp ert w ty m zakresie (np. d o oceny dyspozycji do kom pozycji m uzycznego dzieła p o w in ien być rów nież zaan g ażo w an y specjalista w dziedzinie m uzyki).

W arto tu zaznaczyć, że zasadniczo w iększość m eto d psychologicz­ nych, zw łaszcza m eto d testow ych, b ad a raczej kreatyw ność niż tw ór­ czość. M etody b ad an ia kreatyw ności są ściśle zw iązane z m eto d am i psychologicznym i, n ato m iast m eto d y b ad an ia tw órczości m ają cha­ rak ter w ielodyscyplinarny. B ardzo pom ocnych opisów zjaw isk tw ór­ czych, m eto d ich b ad an ia oraz sposobów ich stym ulacji dostarczają n a­ u k a o rozw oju potencjału człow ieka oraz akm eologia, rep rezen to w an e w Polsce p rzez w ybitnego specjalistę w tej dziedzinie,profesor N atalię W iszniakow ą-Z elinskiy. A km eologia (poch. od greckiego akme - tzn. szczyt), jest stosunkow o m ło d ą n a u k ą (w p ro w ad ził ją do obszaru n a u k psychologicznych w 1928 ro k u N.A. R ybników ) o praw idłow ościach rozw oju psychicznego człow ieka dorosłego i obiektyw nych oraz su­ biektyw nych czynnikach, które w sp o m ag ają lub opóźniają osiągnięcie przez niego najw yższego p o zio m u tw órczej dojrzałości osobow ościo­ wej oraz zaw odow ej.

A u to rk a definiuje kreatyw ność jako kom pleks osobow ościow o tw órczych w łaściw ości człow ieka, pozw alających m u z sukcesem tw o­ rzyć now e p ro d u k ty znaczące społecznie i in d y w id u aln ie, w m aterial­ nej i duchow ej działalności. W ed łu g niej p o d staw o w y m i w skaźnikam i kreatyw ności i k reaty w n eg o potencjału są: określone cechy in telektu­ alne, osobow ości, uzdolnień, tw órcze m yślenie, asocjacja tw órczego m yślenia, antycypacja, oryginalność, w y o b raźn ia i fantazje, intuicja, em ocjonalność i em patia, ciekaw ość, otw artość na now e rzeczy, idee i w yzw ania, k tóra w y raża się w eksploracji św iata, now atorstw ie.

Profesor N atalia W iszniakow a-Z elinskiy p rzed staw ia cztery naj­ w ażniejsze sposoby ro zu m ien ia kreatywności - jako produkt, pro­

ces, zdolność i cechę osobow ości. Ujęcie p ro d u k to w e tradycyjnie

sk u p ia się p rz e d e w szy stk im n a w y n ik u tw órczości, rozpatrując jego trzy p o d sta w o w e cechy: ilość, jakość i znaczenie. Ujęcie procesualne z kolei, którego najlepszym p rz y k ład e m jest m o d el W allasa, ujm uje kreatyw ność jako proces, w ydzielając p rz y ty m ró żn o ro d n e fazy, eta­ p y i p o ziom y oraz typy tw órczego m yślenia. Za najbardziej typow e n arzęd zia diagnostyczne w tym podejściu au to rk a słusznie u zn a ­ je testy o d d alo n y ch asocjacji RAT, z ap ro p o n o w an e p rzez M ednicka w 1962 roku. Trzeci k ieru n ek b a d a ń n a d kreatyw nością, ujm ujący ją p rze d e w szy stk im jako zdolność, jest w ed le au to rk i najbardziej roz­

w inięty. W iodącym i b adaczam i w tej dziedzinie byli: ).P. G uilford i E.P. Torrance. O g ro m n ą rolę o d egrały tutaj i o d g ry w ają n a d al opisa­ ne p rzez au to rk ę w pierw szej części pracy testy J.P. G uilforda oraz E.P. Torrancea badające zw łaszcza najw ażniejsze aspekty m yślenia dyw er- gencyjnego.

N ato m iast ujęciem, w e d łu g au to rk i stosunkow o najsłabiej rozw i­ niętym , jest ujęcie osobow ościow e. W intencji au to rk i jej praca p ró b u ­ je zapełnić tę lukę, podejm ując problem , jakie cechy osobow ościow e w p ły w ają na rozw ój tw órczego m yślenia, fantazji, oryginalności i cie­ kaw ości, k tóre z nich w p ły w ają na intuicję i em patyczność, a jakie na p ro d u k ty w n o ść i tw órczy stosunek do w łasnego zaw o d u . M ożna pole­ m izow ać z tw ierd zen iem autorki, że b rak jest d obrych testów badają­ cych osobow ościow e korelaty kreatyw ności. A u to rk a p o d ręczn ik a nie w y w o d z i się bow iem z polskiego k ręg u psychologów zajm ujących się tw órczością, n ato m iast dysponuję zn ak o m itą w ie d z ą z zak resu b a d ań w tej dziedzinie w literatu rze rosyjskiej i anglosaskiej.

W Polsce m am y w iele interesujących testów kreatyw ności i tw ór­ czości odw ołujących się p rzed e w szy stk im d o cech osobow ościo­ w ych. M ożna d o nich na p rzy k ład zaliczyć K w estionariusz Tw órczego Z achow ania Stanisław a Popka. P rzeznaczony jest do b ad an ia u zd o l­ nień tw órczych pojm ow anych jako w łaściw ości osobow ościow e czło­ w ieka (postaw a tw órcza). W yniki oceniane są w ram ach czterech skal: ko nform izm u - I<, n o n k o n fo rm izm u - N, zachow ań algorytm icznych

A, zachow ań heurystycznych - H. M ożliw e jest też u zyskanie in­ nych w skaźników : dla p o staw y twórczej, p o staw y odtw órczej, sfery poznaw czej oraz sfery charakterologicznej. K w estionariusz w y stę p u ­ je w d w ó ch wersjach: K A N H -I przeznaczonej do b ad an ia m łodzieży

szkolnej i stu d e n tó w oraz K A N H -II do b ad an ia nauczycieli (w łaściw o­ ści psychom etryczne były sp raw d za n e w yłącznie dla w ersji KANH-I). K ażda w ersja składa się z 60 stw ierdzeń, m ających postać z d a ń oznaj- m ujących, dotyczących zachow ania się osoby badanej w sytuacjach uczenia się i działania. B adany ocenia stopień zgodności z d an ia z w ła­ snym zachow aniem na skali trzystopniow ej: p raw d ziw e , częściow o p raw d ziw e, błędne.

Do cech osobow ościow ych oraz potencjału tw órczego o d w o łu ją się też n arzęd z ia stw orzone p rzez A ndrzeja Strzałeckiego czy A leksandrę Tokarz. R ów nież a u to r tego w stęp u , A ndrzej M irski opracow ał test kreatyw ności, Skalę Postaw Tw órczych, w k tó ry m czynnikom oso­ bow ościow ym p rzy p isał b ard z o d u ż ą w agę. N a bazie p o d staw y teo­ retycznej w y o d rę b n ił o n pięć w y m iaró w (podskal): społeczne n asta­ w ienie tw órcze, w rażliw ość tw órcza, osobow ość i m otyw acja tw órcza,

(test ten jed n ak został sp o rząd zo n y już p o n ap isan iu p rzez profesor W iszniakow ą-Zelinskiy p rezen to w an eg o podręcznika). W k ażd y m razie za dosyć charakterystyczne dla polskich badaczy kreatyw ności u znać należy silne p odkreślanie czynników osobow ości.

M ożna pow iedzieć, że au to rk a testu „K reatyw ny potencjał" w łącza się w tę tradycję i specyfikę badaw czą. B ardzo tw órczym i o ryginalnym w k ład em w k ła d e m profesor W iszniakow ej-Zelinskiy jest ujęcie zag ad ­ n ień osobow ościow ych i ich zw iązk u z tw órczością z p ersp ek ty w y „Ja", obejm ując „Ja realne", „Ja idealne',' „ Ja odzw ierciedlone" oraz „Koncepcję Ja" (self-concept) obejm ującą w ła sn ą tożsam ość (self-identity) oraz poczucie w łasnej w artości („self-esteem "). Psychologiczne profile kreatyw ności odniesione są do ośm iu zasadniczych, w ed le autorki, cech tw órczych: 1. M yślenie tw órcze, 2. Ciekaw ość, 3. O ryginalność, 4. W yobraźnia, 5. Intuicja, 6. Em ocjonalność, em patia, 7. Poczucie h u ­ m o ru 8. T w órczy stosunek do zaw o d u . W szystkie one są odniesione do w y m ienionych kategorii „Ja". Interpretacja psychologicznego p ro ­ filu kreatyw ności o d b y w a się na p o d sta w ie nałożenia się dw óch lub kilku profili.

N ałożenie się profili „Ja realne" - „Ja idealne" p rz ed staw ia m oż­ liw ość w y ró żn ien ia ilościow ego i jakościow ego p o zio m u potencjału tw órczego. N ałożenie profili „Ja realne" - „Ja odzw ierciedlone" okre­ śla p o zio m sam ooceny(zaniżony lu b zaw yżony) w p o ró w n an iu do w y o b rażeń człow ieka oraz refleksyjną ocenę, p rz e d sta w io n ą przez ekspertów . P orów nanie profili „Ja realne" - „K oncepcja Ja" pozw ala określić p o zio m potencjalnych rezerw sam oaktualizacji; konceptualne u p o d o b an ia osoby badanej n a p o d staw ie jej kom pleksow ego w y o b ra­ żenia o świecie, społeczeństw ie i o sobie. Z estaw ienie „Ja idealne" - „Ja odzw ierciedlone" p o m ag a określić rezerw y kreatyw ności i poziom w yo b rażen ia innych osób o m ożliw ościach i realnych persp ek ty w ach ich sam orealizacji. P orów nanie „Ja idealne" - „K oncepcja Ja" p o zw a­ la u św iadom ić k reaty w n y potencjał w sam oaktualizacji osobow ości dojrzałej i na p o d sta w ie określonych orientacji aksjologicznych i do­ św iadczenia życiow ego opracow ać in d y w id u aln y p ro g ra m osiągnięcia o czekiw anych bliskich i dalekich ideałów , bazując n a aksjologiczno- duchow ej orientacji osobow ości dojrzałej. W reszcie nałożenie profili „Ja odzw ierciedlone" - „K oncepcja Ja" stym uluje osobow ość d o u św ia­ dom ienia p e rsp ek ty w sam odoskonalenia się osobow ości dojrzałej na p o d sta w ie oceny ekspertów , dotyczącej d ośw iadczenia kreatyw nego, co daje m ożliw ość stw orzenia perspektyw icznego p ro g ra m u etapow ej sam oaktualizacji w zaw odow ej i kreatyw nej sferze. N a p o d sta w ie tej interpretacji m ożna stw orzyć p ro g ram in dyw idualnej korekty

psycho-logicznej w celu stym ulacji rozw oju osobow ości w k ieru n k u w iększej kreatyw ności.

Testy „K reatyw ny potencjał" i „K reatyw ny potencjał - w ersja rozszerzona" sk o n stru o w an e p rzez profesor N atalię W iszniakow ą- -Z elinskiy pozw alają zatem oszacow ać pozio m kreatyw ności jednost­ ki, jej predyspozycje i potencjał k reaty w n y i sklasyfikow ać b adanych p o d k ątem ich cech tw órczych. U m ożliw ia ró w n ież p o ró w n an ie o trzy­ m an y ch w y n ik ó w nie tylko w e d łu g k ryteriów ilościow ych, ale rów nież jakościow ych. Pozw ala to w yznaczyć najlepszą strategię stym ulacji rozw oju oraz opracow yw ać in d y w id u aln e p ro g ram y tw órczego roz­ w oju jednostek. K w estionariusz m oże być w y k o rzy sty w an y dla testo­ w an ia m ężczyzn i kobiet w w iek u o d 17 d o 59 ro k u życia. Pozw ala m ierzyć ogólny pozio m kreatyw ności, k tóra jest trak to w an a jako sto­ su n k o w o stała cecha, a nie chw ilow y stan. Ze w z g lęd u na p ro sto tę i ła­ tw ość użycia n arzęd zie to jest p rz y d a tn e zw łaszcza w tych projektach badaw czych, w których stosuje się w iele m eto d oraz w b ad an iach eks­ perym entalnych. P rezentow ane testy są m e to d ą p o m iaru k reaty w n o ­ ści i kreatyw nego potencjału człow ieka dorosłego. Testy te m o g ą być w y k o rzy sty w an e zaró w n o do b a d ań n au k o w y ch w dziedzinie psycho­ logii, jak i w pracy praktycznej psychologa pro w ad ząceg o konsultacje in d y w id u aln e.

Test „K reatyw ny potencjał" został u tw o rzo n y p rzez profesor N atalię W iszniakow ą-Z elinskiy w 1993 roku. W latach 1988-1993 au to rk a p rz ep ro w ad z iła b ad an ie p o d sta w o w e na próbie 1193 osób (w śród 690 stu d e n tó w o d 17 d o 33 lat U niw ersytetu M ińskiego i 503 nauczycieli o d 34 do 59 lat szkół M ińska), a w latachl993-1996 badanie

kontro-Prace n a d po lsk ą ad ap tacją a u to rk a p rz ep ro w ad ziła w latach 1999- 2006. Po p rzetłu m aczen iu p y ta ń z w ersji oryginalnej, p rz ep ro w ad zi­ ła b ad an ia na próbie 1139 osób, w tym 697 osób w W yższej Szkole H um anistyczno-E konom icznej w Łodzi, 63 stu d en tó w U niw ersy tetu W rocław skiego (Instytut Pedagogiki) i 379 stu d en tó w i m agistrów U n iw ersy tetu O polskiego (Instytut Psychologii).W spółczynniki kore­ lacji m iędzy w y n ik am i w ersji polskiej i rosyjskiej dla poszczególnych tw ierd zeń są b ard zo w ysokie - w ah ają się od 0,79 do 1. R ozkłady w y n ik ó w dla poszczególnych tw ierd zeń w obu w ersjach są podobne. W p rz y p a d k u żad n eg o z tych tw ie rd zeń nie zau w aża się istotnych sta­ tystycznie różnic m iędzy w y n ik am i uzy sk an y m i w obu w ersjach języ­ kow ych testów .

W artość w spółczynnika rzetelności polskiej w ersji m etody (a C ronbacha) w różn y ch b ad an y ch g ru p ach w ah ała się od 0,81 do

0,83. W ynosiła odpow iednio: 0,81 dla g ru p m łodzieży w w iek u od 17 do 331at (N=307; 173 kobiety, 134 m ężczyzn); 0,83 dla g ru p osób dorosłych w w iek u o d 34 d o 59 lat (N= 432; 275 kobiet, 157 m ęż­ czyzn). A naliza korelacyjna w sk aźn ik ó w testu „K reatyw ny potencjał" dla w spólnej p ró b y p okazała obecność znaczącej korelacji p om iędzy w szystkim i w skaźnikam i, co p o tw ierd za, że w szystkie one u k ieru n k o ­ w an e są na p o m iar jednej w łaściw ości - k reatyw nego potencjału.

W skaźniki te pokazują, że testy „K reatyw ny potencjał" i jego w e r­ sja rozszerzo n a są rzeteln y m n arzęd ziem do w y k o rzy sty w an ia w ba­ daniach naukow ych, w yniki pozw alają na klasyfikację b ad an y ch p o d k ątem ich cech kreatyw nych. W ram ach adaptacji testów „K reatyw ny potencjał" i „K reatyw ny potencjał - w ersja rozszerzona" była sp raw ­ d zo n a ich trafność teoretyczna. W edle ich koncepcji trafność obejm uje zaró w n o trafność czynnikow ą, jak i trafność zb ieżn ą i różnicow ą, traf­ ność treściow ą o raz trafność kryterialną. W celu u stalenia w e w n ętrz­ nej stru k tu ry polskiej w ersji testów „K reatyw ny potencjał" i jego w ersji rozszerzonej p rzep ro w a d z o n o d w a rodzaje analiz czynnikow ych: eks­ ploracyjną oraz konfirm acyjną. O bu analiz d o k onano na d w óch o d ­ dzielnych grupach, które losow o w y b ra n o z całej p ró b y osób.

G eneralnie m o żn a zatem stw ierdzić, że testy „K reatyw ny p o ten ­ cjał" i „K reatyw ny potencjał - w ersja rozszerzona" w y k azu ją przew i­ d y w an e zw iązki z asp ek tam i funkcjonow ania k reaty w n eg o potencjału, a w ięc są trafnym i narzę d z iam i diagnozow ania.

B adania w alidacyjne w ykazały, że polska w ersja testów „K reatyw ny potencjał" i „K reatyw ny potencjał - w ersja rozszerzona" jest n arzę­ dziem rzetelnym , o potw ierdzonej trafności testów . U dow o d n io n o po n ad to , że w ystarczająco w ysoko koreluje z innym i testam i, m ierzą­ cym i p o zio m kreatyw ności. Staje się rów nież m ożliw e po ró w n an ie otrzy m an y ch w y n ik ó w nie tylko w e d łu g k ry terió w ilościow ych, ale rów nież jakościow ych. P ozw ala to najlepiej kształtow ać strategię sty­ m ulacji rozw oju oraz opracow yw ać in d y w id u aln e p ro g ram y tw órcze­ go rozw oju i dojrzałości dorosłej osobow ości.

N ależy też zaznaczyć, że tekst podręczn ik a m oże niekiedy spraw iać p e w n e trudności w odbiorze polskiem u czytelnikow i. N ap isan y został bow iem p rze z osobę w y w o d zącą się z innego k ręg u językow ego, dla której język polski jest stosu n k o w o now o o panow anym . Po d o k o n an iu w szystkich p o p raw e k ze strony ortograficznej, gram atycznej i w m ia­ rę m ożności stylistycznej, zostają jednak p e w n e różnice w głębszej w arstw ie językowej, w której tru d n o byłoby zm ieniać zapisy, nie n a­ ruszając oryginalności przesłan ia autorki. N ależy raczej zaakceptow ać fakt, że psychologia jest u p ra w ia n a p rzez osoby z różnych kręgów k u l­

tu ro w y ch i językow ych, docenić, że coraz więcej psychologów z in­ n ych krajów decyduje się pisać w języku polskim i w zw iązk u z tym zachow ać tolerancję dla p ew n y ch subtelnych, ale od czu w aln y ch róż­ nic językow ych. A by w pełni zrozum ieć i w ykorzystać ten podręcznik, czytelnik będzie m usiał w łożyć nieco więcej w ysiłku, ale ten w ysiłek w ydaje się w pełni opłacalny.

P odsum ow ując, praca profesor N atalii W iszniakow ej-Z elinskiy do­ tyczy szczegółowej i teoretycznie pogłębionej prezentacji autorskiego n arzęd zia do p o m iaru potencjału tw órczego. A utorka obszernie opi­ sała narzędzie, przytoczyła w tekście d w ie jego w ersje, różniące się ze w z g lęd u n a w iek osób p o d d a w a n y c h bad an iu . D okładnie opisała p ro ­ ced u ry zm ierzające do ustalenia p a ram etró w kw estionariuszy, p rz e d ­ staw iła definicje pojęć, odw ołując się do literatu ry polskiej, angielskiej i rosyjskiej, jak rów nież starała się u d ow odnić, bazując n a w skaźnikach statystycznych, w arto ść diag n o sty czn ą sk o n stru o w an y ch narzędzi.

P rezentow ane n arzęd z ia m o g ą być b ard z o pom ocne p rzy po m ia­ rze kreatyw ności osób dorosłych a p o d ręczn ik do tego n arzęd zia po­ zw ala je lepiej zrozum ieć i w ykorzystać, w jak najbardziej efektyw ny sposób.

Wprowadzenie.

Strategie i metody

diagnozowania kreatywności

N ajw ażniejsze strategie i m etody diag n o zo w an ia zastosow ane w te­ stach „K reatyw ny potencjał" i „K reatyw ny potencjał - w ersja rozsze­ rzona":

1. Są to kom pleksow e testy, które składają się z czterech p odtestów . D ają one m ożliw ość interpretacji u k ry ty ch m echanizm ów kre­ aty w n y ch psychiki na p o d staw ie do k o n y w an y ch w y b o ró w w róż­ n ych sytuacjach życiow ych.

2. Testy pozw alają określić potencjał tw órczy jednostki. W ynika to z m ożliw ości uzy sk an ia czterech sylw etek psychologicznych: „Ja realne", „Ja idealne',' „Ja odzw ierciedlone", „K oncepcja Ja". P od tym w zg lęd em testy te są pełniejsze od tradycyjnych, p rzeznaczonych do oceny aktu aln eg o stan u jednostki.

3. U zyskane sylw etki um ożliw iają łatw e określenie każdego w y znacz­ n ika kreatyw ności w podtestach: „Ja realne" ,„Ja idealne", „Ja o d ­ zw iercied lo n e", „K oncepcja Ja" oraz poznanie zależności m iędzy poszczególnym i w yznacznikam i:

„Ja realne" <-> „Ja idealne",

„Ja realne" «- ► „Ja odzw ierciedlone", „Ja realne" *-*■ „K oncepcja Ja", „Ja idealne" <-> „Ja o d z w ie rc ie d lo n e ", „Ja idealne" *-> „K oncepcja Ja",

18

Mralrnic i iiii>liijlv itiaomi/imania krralioiiośi i

4. Testy form ułują osiem w y zn aczn ik ó w kreatyw ności w różnych aspek­ tach osobow ości: 1. M yślenie tw órcze; 2. Ciekawość; 3. O ryginalność; 4. W yobraźnia; 5. Intuicja; 6. Em ocjonalność, em patia; 7. Poczucie h u m o ru ; 8. Tw órcze podejście do zaw o d u . U m ożliw iają rów nież n a­ kreślenie tw órczych sylw etek psychologicznych.

5. P orów nanie uzy sk an y ch sylw etek psychologicznych pozw ala ujaw nić u k ry te determ inanty: św iadom e (1. M yślenie twórcze;

2. Ciekaw ość; 8. Tw órcze podejście do z aw o d u ) i p o d św iad o m e (4. W yobraźnia; 5. Intuicja; 6. Em ocjonalność, em patia) cech p sy ­ chologicznych jednostki.

6. Z astosow ana m eto d a d iagnozow ania oraz opraco w an y p ro g ram k o m p u tero w y testów „K reatyw ny potencjał" i „ K reatyw ny p o ten ­ cjał - w ersja rozszerzona" um ożliw iają szybkie, rzetelne i trafne b ad an ie m ożliw ości k reaty w n y ch jednostki. P ro ced u ra testu jest p ro sta i efektyw na.

7. Testy „K reatyw ny potencjał" i „K reatyw ny potencjał - w ersja roz­ szerzona" m o g ą być w y k o rzy sty w an e zaró w n o do b a d a ń n au k o ­ w y ch w dziedzinie psychologii, jak i w pracy praktycznej psycholo­ ga pro w ad ząceg o konsultacje in d y w id u aln e.

K w estionariusz m oże być w y k o rzy sty w an y do testow ania m ęż­ czyzn i kobiet w w iek u od 17 do 59 ro k u życia.

1.

Diagnoza

kreatywnego potencjału

w ujęciu historycznym

Kreatywność charakteryzuje się kompleksem osobowościowej właściwości człowieka, pozwalających mu z sukcesem tworzyć nowe produkty znaczące społecznie i indywidualnie,

w materialnej i duchowej działalności.

P o d staw o w y m i w sk aźn ik am i kreatyw ności i kreatyw nego potencjału są: określone cechy intelektualne, osobow ość, uzdolnienia, tw órcze m yślenie, asocjacja tw órczego m yślenia, antycypacja, oryginalność, w y o b raźn ia i fantazje, intuicja, em ocjonalność i em patia, ciekawość, otw artość na now e rzeczy, idee i w yzw ania, k tóra w y raża się w eksplo­ racji św iata, now atorstw o.

Z aw artość o p racow ania w skazuje na kluczow e za g ad n ien ia zw ią­ zane z d iag n o sty k ą kreatyw ności i potencjału osobow ości w psycholo­ gii stosow anej. W ydzielam y tu diagnostykę kreatyw ności jako w ażn y k ieru n ek stu d ió w n a d osobow ością tw órczą.

D yskusyjność diagnozy kreatyw ności m a odzw ierciedlenie w róż­ n o ro d n y c h badan iach psychologicznych, np. w b ad an iach D. H olm esa, A.R. Łurii, V.R. Petrulisa, i in. O becnie jednak najbardziej p o p u larn e są b a d an ia z d zied zin y n au k o w y ch u w a ru n k o w a ń diagnostycznych m e­ to d kreatyw ności. Problem atyce tej pośw ięcone są prace: G. W allasa

[1926], M. W allacha, J. G oethalsa, J.P. G uilforda [1950], R. Jetsona, RM. A ndrew sa, E. P. Torrancea [1974], D. H olm esa, B. H olerana.

D iagnoza psychologiczna - to „p ełn e badanie dotyczące p sy ­

chologicznego funkcjonow ania, obejm ujące zbieranie, ocenianie oraz in terp reto w an ie w y n ik ó w b a d a ń testow ych, a także d o d atk o w y ch inform acji, jak rów nież p rzek azy w an ie inform acji o badanej osobie. W czasie b ad an ia psychologicznego m o żn a w y k orzystyw ać w iele m e­ tod: badanie, ocenianie i in terp reto w an ie o trzy m an y ch w y n ik ó w te­ stów i inw entarzy, obserw ację zachow ania, w y w ia d y z klientam i i in­ n ym i zainteresow anym i osobam i, a także analizę d anych dotyczących edukacji, w y k o n y w an eg o zaw o d u , stan u zd ro w ia czy innych d anych psychologicznych" [Standardy dla testów stosowanych w psychologii i pedagogice,2007, s. 3].

Test - „ob iek ty w n a i w y sta n d a ry z o w a n a m iara p róbki zachow a­

nia" [Anastasi, U rbina, 1999, s. 21]. Test jest specyficzną p ro c e d u rą diagnozow ania. M oże być zbiorem za d a ń lub p y tań , które w stan d a­ ry zo w an y ch w aru n k a c h m ają w yw ołać określone rodzaje zachow ań i dostarczać w y n ik ó w o p o żąd an y ch w łaściw ościach psychom etrycz- nych, tj. posiadających w y so k ą rzetelność i trafność.

Z akres p o m iaru testow ego obejmuje: ♦ cechy osobow ości,

♦ zdolności poznaw cze, ♦ zainteresow ania, ♦ uzdolnienia.

W ym ogi dobrego testu:

♦ standaryzacja - oznacza, że p rz e p ro w a d z an ie b ad an ia testem za­

w sze p rzebiega w e d łu g tej samej p ro ced u ry i w aru n k ó w ,

♦ obiektyw ność - oznacza, iż jedna i ta sam a osoba p o d d a n a testo­

w a n iu ty m sam ym n arzę d ziem diagn o sty czn y m p rzez różne osoby u p raw n io n e do p ro w a d zen ia testów (psychologów ) p o w in n a u zy ­ skiw ać te sam e w yniki,

« normalizacja - u zy sk an e w y n ik i osoby badanej są o dnoszone i po­ ró w n y w an e d o u zyskanego przeciętnego w y n ik u grupy, k tóra sta­ n o w i dla niej g ru p ę /u k ła d odniesienia,

« trafność - test m ierzy to, co zakłada, że zm ierzy,

♦ rzetelność - oznacza, że w y n ik i uzyskane p rz ez tą sam ą osobę ba­

dan e tym sam ym n arzę d zie m są spójne [Standardy dla testów sto­ sow anych w psychologii i pedagogice. PTP, 1985, s. 8].

M ożna w yróżnić cztery kieru n k i b a d ań n ad kreatyw nością, biorąc p o d uw ag ę kreatyw ność jako:

1) p ro d u k t 2) proces 3) zdolność

P ierw szy kierunek skupia się n a w y n ik u tw órczości. A nalizując

p ro d u k t, należy zb adać jego trzy p o d staw o w e cechy: ilość, jakość i znaczenie.

Drugi kierunek - rozp atru je kreatyw ność jako proces, w ydzielając

p rzy tym ró żn o ro d n e fazy, etapy i poziom y oraz typy tw órczego m y­ ślenia. B adania dotyczące kreatyw ności jako procesu były rozpoczęte już p rzez G. W allasa w 1926 ro k u i m iały charakter opisow y [Wallas 1926]. S tudia n a d p oziom am i procesu k reaty w n eg o były ściśle zw iąza­ ne z k ieru n k iem psychodiagnostycznym . S. F reu d opisyw ał ak t tw ór­ czy jako rezu ltat sublim acji energii. W późniejszych pracach zaczęto w yk o rzy sty w ać m etody projekcyjne. Jednak rezu ltaty tych b a d ań nie były w ystarczająco solidne i rzetelne. N ajbardziej ro zp ow szechniony­ m i i p o p u larn y m i testam i w badan iach kreatyw ności m yślenia były te­ sty tzw . o d d alo n y ch asocjacji RAT, zap ro p o n o w an e p rz ez M ednicka w 1962 r. RAT jest w erb aln y m testem stw o rzo n y m n a bazie rozw inię­ tej p rzez a u to ra asocjacyjnej teorii tw órczego procesu.

Trzeci kierunek analizuje kreatyw ność jako zdolność. Jedną z pierw szych p rac w tej d ziedzinie n ap isał Sim pson w 1922 roku. O kreślił on kreatyw ność jako zdolność człow ieka do rezygnacji ze ste­ reo ty p o w y ch sposobów m yślenia. Później w iodącym i badaczam i w tej dziedzinie byli: J.P G uilford [1963] i E.P Torrance [1974].

W św iatow ej psychologii eksperym entalnej psychologiczne m eto­ dy diag n o zo w an ia zw iązane są z tw orzeniem m eto d diagnostycznych, p rzeznaczonych do ujaw nienia kreatyw ności i tw órczego m yślenia, a także do b a d a ń n a d cecham i osobow ościow ym i, sprzyjającym i roz­ w ojow i kreatyw ności. W sw oich czynnikow o-analitycznych pracach J.P. G uilford opracow ał kategorie tzw . dyw ergencyjnego i konw ergen- cyjnego m yślenia. Badał on m yślenie tw órcze jako zdolność dyw er- gencyjną [G uilford 1950, s. 444-454].

M yślenie konw ergencyjne p ro w a d z i do naturalnej, praw idłow ej i u w aru n k o w an ej p rz ez określone czynniki decyzji. M yślenie dyw er- gencyjne poszukuje ro zw iązania p ro b lem u w zu pełnie inny sposób. Takie m yślenie jest zd ecydow anie m niej ograniczone różn y m i czyn­ nikam i, d o p u szcza zm ianę k ieru n k u m yślenia oraz p ro w ad zi d o nie­ oczekiw anych w n io sk ó w i rezultatów .

P ro d u k ty w n o ść dyw ergencyjna ro z p atry w an a jest jako b ard zo w a ż ­ na stru k tu ra w trzy p la n o w y m m o d elu intelektu. J. G uilford ro zu m iał p o d pojęciem kreatyw ności cały system jakościow o różnych czynni­ ków , które znajdyw ały się w e w n ą trz ogólnego m o d elu intelektu.

Izton podstawowe czynniki warunkujące kreatywność myślenia

1. O ryginalność - zdolność p ro g n o zo w an ia p ew n y ch o d d alo n y ch asocjacji testu.

2. Sem antyczna elastyczność - um iejętność określenia funkcji obiek­ tu i w y g en ero w an ia jego now ego zastosow ania, np. w y b ran ie ze­ garka jako obiektu, dzięki k tó rem u m o żn a by było łatwiej rozpalić ogień.

3. Elastyczność adap tacy jn a - zdolność d o zm iany form y.

4. S em antyczna sp ontaniczna elastyczność - um iejętność pro g n o zo ­ w an ia ró żn o ro d n y ch pom ysłów i idei w stosunkow o nieograniczo­ nej sytuacji.

O soba biorąca u d ział w b a d an iu p o w in n a w yobrazić sobie w szy st­ kie m ożliw e sposoby zastosow ania różnych p rzed m io tó w oraz w yli­ czyć jak najw iększą liczbę obiektów należących d o zaznaczonej kla­ sy W szystkie testy i b ad an ia m iały określony schem at przebiegający w u stalo n y m p o rząd k u : działanie, treść i rezultat.

Z kolei test RAT S.A. M ednicka z 1962 r. ujaw nia now e kom bi­ nacje elem entów asocjacyjnych tw órczego m yślenia m ające charakter korzystny. W ed łu g D avida P. D ailey [1978]: „Jest oczyw iste, że zad an ia sk o n stru o w an e tak jak te w Teście O dległych Skojarzeń S.A. M ednicka [1962] p o d p a d a ją p o d różne kategorie. Te kategorie z a d a ń pozostają w znaczącej interakcji z p o d m io tam i oraz z g ru p a m i p o d m io tó w na bazie w y k o n an ia RAT. Co więcej, w y n ik i w tekście RAT są bardziej zw iązane z z ad an iam i zaw ierającym i idiom atyczne relacje p om iędzy bodźcam i i celam i niż z w y n ik am i zad ań , w których relacje m ają bar­ dziej charakter sem antyczny [Dailey 1978].

Badacze J.W Getzels, P.W. Jackson, M.A W allach, N. K ogan w la­ tach 1962-1965 opracow ali testy tw órczości do pracy z dziećm i. Jednak brakuje w nich nau k o w eg o u a rg u m en to w an ia kryteriów kre­ atyw ności.

M ało znan y jest test L.M. C hassel z 1916 r„ określający oryginal­ ność osobow ości. Jednak L.M. C hassel nie stosuje w teście k ry teriu m oryginalności, co czyni ten test tru d n y m w zasto so w an iu i psycholo­ gicznych m eto d ach diag n o zo w an ia w praktyce. D o m ało znan y ch za­ licza się test kreatyw ności lu b też tw órczych cech, opraco w an y przez pro w ad ząceg o g ru p y badaw cze D.S H olm esa w 1976 r. Z aw iera on jed­ n ą skalę kreatyw ności.

Jednym z najbardziej istotnych p roblem ów diagnostyki jest zw iązek p o m ięd zy testam i kreatyw ności a testam i m ierzącym i pozio m intelek­ tu. I tak na p rzy k ład L.L. T h u rsto n w sw oich pracach zauw ażył, że tw ór­ cze zdolności nie są synonim am i predyspozycji do n au k i i rzad k o m ogą odzw ierciedlać w testach p oziom intelektu. Zw rócił o n rów nież uw agę n a znaczenie czynników pozaintelektualnych w aktyw ności twórczej, w pierw szej kolejności tem p eram en tu . L.L. T hurstone zauw ażył, że tw órczość sty m u lo w an a jest w rażliw ością lu b też chęcią podejm ow ania n ow ych w yzw ań, n ow ych idei oraz, że tw órcze działania częściej p rzy ­ ch o d zą w m om encie relaksacji, dekoncentracji uw agi, a nie w m om en­ cie skupienia. E.L. T horndike [1963], M. W allach i N. K ogan [1965] na p o d staw ie analizy testów J.P. G uilforda [1950] i E.P. Torrancea [1974] stw ierdzili, że dzięki b ez p o śred n iem u zasto so w an iu tez tych testow ych m odeli, które z sukcesem m ogły być w y k o rzy sty w an e do b a d a ń intelek­ tu, klasyczne testy n a kreatyw ność nie o d k ry w ają niczego więcej niż te­ sty na inteligencję. N ie zg ad zali się n a w yko rzy stan ie jedynego w łaści­ w ego k ry teriu m dla praw idłow ej o dpow iedzi, b ard zo surow ego lim itu czasu i atm osfery ryw alizacji p rzy b a d an iu zdolności tw órczych. K iedy b raki te zostały w y ró w n an e, M. W allach i N. K ogan podczas b a d a ń n ad k reatyw nością u uczniów , otrzym ali zero w ą korelację p o m ięd zy czyn­ nikam i in telektu i kreatyw ności.

B adania J.P. G uilforda p o tw ierdziły, że nie m a bezpośredniego z w iązk u p o m ięd zy w spółczynnikiem p o zio m u in telektu a k reaty w n o ­ ścią. O kreślony pozio m in telektu nie w a ru n k u je zdolności tw órczych.

B adania p rzep ro w a d z o n e p rz ez R.W. B ednara i W .A. Parkera w 1965 r., ukazujące p oziom kreatyw ności, u d o w o d n iły , że za pom ocą testów n ikt nie znalazł d o tą d istotnych zm ian w e w spółczynnikach, charakteryzujących kreaty w n e zdolności stu d e n tó w w ciągu trzech pierw szych la t edukacji.

B adania Johna Bentleya pozw oliły ustalić brak korelacji p om iędzy k reaty w n y m i zdolnościam i a czasem ro zw iązy w an ia testów p rzez stu ­ dentów . C zynnik ten jest już w yjaśniony ch arakterem akadem ickich egzam inów , w sto su n k u do których był w y m ó g czasow y, w y m aganie re p ro d u k ty w n y c h zdolności, pam ięci i w ied zy stu d en tó w , a także tego, że egzam iny te były sp raw d zian em zdolności tw órczego w y k o rzy sty w a­ nia tej w ied zy w rzeczyw istości. N a p o d staw ie b a d a ń R.S. M ansfielda, T.V. Bussea, D.W. Fiskea, m ożna pow iedzieć, że testy kreatyw ności m ają p o z y ty w n ą korelację z tw ó rczą produ k ty w n o ścią, n a p rzy k ład n aukow ą. P ro d u k ty w n o ść to ilość i jakość artykułów , książek i o p ra­ cow anych koncepcji.

V.R. P etrulis [1988] p ro p o n u je test kreatyw ności, w k tó ry m w p ro ­ w a d z a siedem cech twórczej osobow ości, są to:

1) intuicja,

2) fantazje - p ew n e cechy intelektualne, 3) dążenie do tw órczości,

4) n o w ato rstw o - cecha m otyw acyjna, 5) elastyczność,

6) oryginalność,

7) krytyczność - cechy charakterologiczne osobow ości.

W diagnostyce kreatyw ności p o ró w n y w a n e były rezu ltaty testów w erb aln y ch z niew erbalnym i. Były to głów nie testy j.P. G uilforda i E.P. Torrancea.

S tudia n a d kreatyw nością dobrze jest p rz ep ro w ad zać rów nocze­ śnie z d iag n o zą stru k tu ry osobow ościow ej. B adania n a d czynnikam i osobow ościow ym i potencjału tw órczego zn ajdują się w p oczątkow ym stad iu m opracow yw ania.

Do k ryteriów kreatyw ności należą: 1) dyw ergencyjność i elastyczność m yślenia, 2) głębokość m yślenia,

3) w rażliw ość tej sfery podśw iadom ości, k tó ra łączy w sobie intuicję, fantazję, em ocjonalność,

4) otw artość n a now e rzeczy, która w y ra ż a się w eksploracji św iata, oryginalności i tw órczości [G uilford 1950].

Ciągle jednak niero zw iązan y zostaje pro b lem korelacji kreatyw ­ ności z innym i czynnikam i osobow ościow ym i. W arto zadać sobie pytanie: jakie cechy osobow ościow e w p ły w ają na rozw ój tw órczego m yślenia, fantazji, oryginalności i ciekawości, jakie w p ły w ają n a in tu ­ icję i em patyczność, a jakie n a p ro d u k ty w n o ść i tw órczy stosunek do w łasnego zaw o d u .

I,

Diagnoza Iralywnego

jalu w w n iu liiMiini/inm

Różnorodność niHoil i technik diagnostycznych

jako potencjalna perspektywa psychologii stosowanej

„Skuteczna ocena k reatyw nego potencjału p o w in n a być o p arta na m eto d ach m ających o d p o w ied n ie w łasności w zakresie oceny i stoso­ w an ia m e to d badaw czych, które p o w in n y być rzetelne (to znaczy, że d an y test p o w in ien m ierzyć d a n ą cechę) i trafne (adekw atność oceny danej cechy b ąd ź zbioru cech).

Testy p o w in n y być stan d ary zo w an e, czyli m ieć sprecyzow ane i ujed­ nolicone zad an ia czy pytania, jak rów nież p ro ce d u ry oceny. K olejną w ła­ snością m eto d y badaw czej jest obiektywność: test p o siad a no rm y i o d ­ pow ied n ie p ro ced u ry um ożliw iające interpretację w y n ik u " [Standardy dla testów stosowanych w psychologii i pedagogice,2007],

P rzed staw io n e ogólnie m eto d y diag n o zo w an ia kreatyw ności, oso­ bow ości u zd o ln ień (zestaw ione w tabelach 1-4) ch arak tery zu ją się za­ ró w n o ró żn y m p o zio m em p rzy g o to w an ia psychom etrycznego (ocena rzetelności, trafności, standaryzacja i obiektyw ność), jak i p o p u la r­ nością stosow ania. Liczba m etod, a także ich w łasności sugerują, że proces oceny kreatyw ności i osobow ości u znać należy za czynność psychologicznie złożoną.

P rezentow ane w p oniższych tabelach 1-2 (na stronach 26-29) m e­ to d y p o k azu ją szeroki zakres diag n o sty k w psychologii stosow anej. P rzed staw io n y w tabelach p rze g ląd m eto d nie obejm uje w ielu zag a d ­ nień tw órczości, strategii p ro g n o zo w an ia i skuteczności ro zw iązy w a­ nia problem ów . D la tych obszarów nie sk o n stru o w an o bow iem zbyt w ielu n arzęd z i b ąd ź są one n ied o stęp n e dla psychologów .

N azw a m etody / autor

Autor (autorzy) / w ydanie Cel diagnozy Trafność prognostyczna, normalizacja D iagno­ zow anie potencjału kreatywnego

1. „K reatyw ne rysow anie test kółek"

J.P. G uilforda

„K reatyw ne dopełnianie form "

J.P. G uilford, 1950;

G uilford, M errifield, Cox, 1961; M errifield, G uilford, G ershan, 196!

B adanie kreatyw nej zdolności m oż­ liwość:

VI. za d a ń w erb aln y ch p rzy u stnych bodźcach

2. z a d a ń w erb aln y ch za p om ocą bodźców niew erbalnych

3. z a d a ń niew erbalnych O gólna trafność i rzetelność jest zadow alająca Brak d ia g n o z o w a n i

2. Testy tw órczego m yślenia E.P. Torrancea (TTCT) „T est N iezw ykłych Z astosow ań"

Serie testów

E.P. Torrancea 1966-1974 [Torrance, 1974];

Testy E.P. T orranća tw órczego m yślenia. Scholastic T esting Service, Inc.. Scholastic T esting Service, Inc.

Płynność: The total n u m b er of inter­ pretable, m eaningful, a n d relevant ideas g enerated in response to the stim ulus. C ałkow ita liczba pom ysłó\ do interpretacji. Elastyczność:The n u m b er of different categories of relevant responses, liczba różnych kategorii istotnych odpow iedzi. O ryginalność: The statistical rarity o the responses, statystyczna rzadkość o dpow iedzi. A bstrakcyjność

O gólna trafność i rzetelność jest zadow alająca Brak d ia g n o z o w a n i 3. „ R ysunkow y Test T w órczego M yślenia TCT-DP"

A utorzy: K.K. U rban, H.G. Jellen Polska adaptacja: A. M atczak, A. Jaw orow ska, J. Stańczak [2000]

Technika d iagnozy zdolności tw ór­ czych przezn aczo n a jest do oceny p o zio m u tw órczości Rzetelność: w y so ­ ka zgodność ocen sędziów Brak d ia g n o z o w a n i

A. M atczak, A. Jaw orow ska J. Stańczak [2000],

R ysunkow y Test Twórczegc M yślenia TCT-DP K.K. U rbana i H .G Jellena, W arszaw a: W yd. Pracow ni T estów Psychologicznych PTP

i u m iark o w an a zgodność w e­ w n ętrzn a o b u w e r­ sji. N orm alizacja dla m łodzieży w w iek u 14-15 lat i 18-19 lat 4. "T est of C reative Potential" R. H o ep fn er i J. H em enw ey Ź ródło: R. H oepfner: M easuring S tu d en t A chievem ent in A rt S tu d en ts in A rt Education, "A Journal of Issues an d R esearch" 1984, Vol. 25 (4), s. 251-258

Form y testow ania w y tw o ró w , p er cepcji estetycznej, krytyki sztuki oraz historii sztu k i są d yskutow ali w term inach historycznych p re­ cedensów , założeń filozoficznych, pew ności oraz w łaściw ego odnie­ sienia do nauczania. P rezentow ani są p roblem y m ierzenia w yższych k ognity w n y ch i afektyw nych ocze k iw ań w sto su n k u do nauczania sztuki

P om iar osiągnięć tw órczych u stu­ d en tó w sztu k pięknych

Brak inform acji D iagnozo­ w anie „C reative P otential in A rt"

5. The Tests of Fundam ental A bilities of V isual A rt Lew erenz, 1927

F u n d am en tal A bilities of Visual A Ź ródło: "A Journal of Issues an d R esearch" 1984, Vol. 25 (4), s. 251- 258

P o m ia r osiągnięć tw órczych u stu­ d en tó w sztu k pięknych

Brak inform acji Brak

d ia g n o z o w a n i

6. Skala SWLS

E. D iener, RA. Em m ons, R.J. Larson, S. G riffin

Polska adaptacja: Z. Jurczyński Bada poczucie szczęścia i satysfakcji życiowej

Brak inform acji o norm alizacji

Brak

d ia g n o z o w a n i

Ź ródło: opracow anie w łasne n a podstaw ie: Polskie T ow arzystw o Psychologiczne (PTP) [2007], C zasopism o PTP „N o w in y Psychologiczne" i P racow nia Testów Psychologicznych PTP „Jum p to text".

N azw a m etody / autor

Autor (autorzy) / w ydanie Cel diagnozy Trafność prognostyczna i normalizacja D iagnozo­ w anie potencjału kreatywnego 1. Test M yślenia T w órczego TMT E. Nęcka, A. Rychlicka

Źródło: E. N ęcka, A. Rychlicka [1986]. Test twórczości,GWP, G dańsk P rzeznaczony jest do b ad an ia m yślenia tw órczego O gólna trafność i rzetelność jest zadow alająca N orm alizacja dla m łodzieży Brak diagnozow ani 2. Predyspozycje i Twórczość. „K w estionariusz Tw órczego Z achow ania K A N H "

S. Popek

Ź ródło: S. P o p ek [2000]. K w estionariusz Tw órczego Z achow ania K A N H , UMCS, Lubli P rzeznaczony jest do b ad an ia u z d o ln ień tw órczych, ro zum ianyc jako w łaściw ości osobow ościow e (postaw a tw órcza)

W yniki oceniane są w ram ach czterech skal: kon fo rm izm u - I<, n o n -k o n lo rm izm u - N, zachow ań algorytm icznych - A, zachow ań h eu ry sty cz n y ch - H.

M ożliw e jest też u zyskanie innych w sk aźn ik ó w - dla p o staw y twórczej, p o staw y odtw órczej, sfery p o zn aw ­ czej oraz sfery charakterologicznej

N orm alizacja dla uczniów szkół średnich O gólna trafność i rzetelność jest zadow alająca Brak d iagnozow ani 3. „Z głębianie kreatyw ności. S tudia n a d p o m iarem p o ziom u i stylu tw órczości" M. K arw ow ski

Ź ródło: M. K arw ow ski,

Zgłębianie kreatywności. Studia nad pomiarem poziomu i sty­ lu twórczości,W ydaw nictw o A kadem ii P edagogiki Specjalnej w W arszaw ie, 2009

P raca stanow i u n ik a ln ą w skali Polsl p róbę ujęcia najw ażniejszych p roblem ów diagnostyki k reatyw noś dzieci, m łodzieży i dorosłych

O m a w ia n e są ilościo­ w e jak i jakościow e :iiiielody i techniki ba­

daw cze oraz problem y p raktyczne zw iązane z d iagnozow aniem

Brak

4. T est W yobraźni Twórczej

J. K ujaw ski

Ź ródło: E. A rczew ska

[2004], W artość Testu W yobraźni Twórczej Janusza K ujaw skiego w św ietle b a d a ń T estem Zdolności T w órczych T adeusza Żuka, K atedra N au k Psychologicznych APS, W arszaw a (niepublikow ana p raca m agisterska)

P rzeznaczony jest do oceny w yobraź ni twórczej m łodzieży O g ó ln a trafność jest zadow alająca Brak diagnozow ani 5. Skala Uogólnionej W łasnej Skuteczności GSES A utorzy: R. Schw arzer, M. Jerusalem , Z. Jurczyński

Bada poczucie skuteczności w różn y ch dzied zin ach życia

Brak inform acji o norm alizacji Brak d iagnozow ani 6. K w estionariusz N adziei n a Sukces KNS M. L aguna, J. Trzebiński M. Zięba

KNS - składają się na n ią dw a kom ponenty: p rzekonanie o p o sia d an iu silnej w oli, czyli św iadom ość w łasnej skuteczności ujaw niana w inicjow aniu dążenia do celu i trw a n iu w n im oraz p rz e ­ konanie o um iejętności znajdyw a­ nia rozw iązań.

Bada św iadom ość w łasnej w iedzy i kom petencji intelektualnych, ujaw niana w sytuacjach w ym agają­ cych w y m yślenia lub p o zn an ia no­ w ych sposobów pro w ad zący ch do osiągnięcia celu Rzetelność jest satysfakcjonująca Trafność teoretyczna, treściow a, diagnostyczna są zadow alające N orm alizacja dla licealistów i stu d en tó w

Brak

d iagnozow ani

Źródło: opracow anie w łasne n a podstaw ie: Polskie T ow arzystw o Psychologiczne (PTP) [2007], C zasopism o PTP „N o w in y Psychologiczne" i P racow nia T estów Psychologicznych PTP „Jum p to text"

1. W psychologii stosow anej diagnostyka tw órczości nie posługuje się ad ek w atn y m i testam i, pozw alającym i oszacow ać k reaty w n y po­ tencjał człow ieka dorosłego.

2. O cena potencjału kreatyw nego p o w in n a być kom pleksow a. P oszu­ k iw ania n arzęd zi diagnozy ograniczyć się p o w in n y do tych, które są najw ażniejsze dla jakościowej i ilościowej diagnostyki potencjału kreatyw nego.

3. Istotne w d iag n o zo w an iu kreatyw nego potencjału jest rów nież u w zg lęd n ien ie faktu, że diagnoza taka to zad an ie tru d n e, w y m ag a­ jące bran ia p o d u w ag ę b a rd zo w ielu czynników w pływ ających na w łaściw ości potencjału. W takiej sytuacji w arto brać p o d uw agę przejaw y w łasnego „Ja" obejm ujące pojm ow anie siebie, jako: „Ja re­ alne", „Ja idealne", „Ja odzw ierciedlone" i „K oncepcja Ja" w różnych aspektach b ad an ia osobow ości.

4. Z akłada się, że testy psychologiczne k reaty w n eg o potencjału i twórczej działalności osoby badanej b ę d ą trafn y m i rzetelnym p re d y k to rem jej przyszłych dokonań.

„W b ad an iach kreatyw ności i kreatyw nego potencjału często cha­ rakterystyczne jest globalne podejście do oceny osobow ości, a nie o d k ry w an ie ich o d d zieln y ch cech. D iagnostykę kreatyw ności cechuje orientacyjny charakter, który później jest bardziej szczegółow o ro zp a­ try w an y w procesie działalności p ro d u k ty w n ej. W działalności kre­ atyw nej aktyw izuje się cały tw órczy potencjał osobow ości. R ezultat zaś określa tylko p oziom oryginalności stw orzonego p ro d u k tu " [K arw ow ski 2006, s. 466]. N a tem at b a d a ń tw órczości i p o staw tw ór­ czych, ich p o d sta w teoretycznych i technik diagnostycznych Maciej K arw ow ski w y d a ł książkę: Identyfikacja potencjału twórczego.

Reasum ując, psychologiczne m eto d y diag n o zo w an ia kreatyw ności nie m o g ą być ab so lu tn ą p ro g n o z ą u w a ru n k o w a ń psychologicznej zło­ żoności.

Złożoność p rz ep ro w ad z en ia diagnostyki kreatyw ności polega rów ­ nież n a tym , że testy projekcyjne nie są do końca rzetelne, a są raczej o p arte na osobow ościow ej, stosu n k o w o elastycznej ocenie ekspery­ m entatora. Pojaw ia się także pro b lem diagnostyki procesów p o d św ia­ dom ości w kreatyw ności i personifikacji p rzejaw ów kreatyw ności.

W spom inana już ograniczoność tradycyjnego podejścia d o psy­ chologicznych m eto d diag n o zo w an ia kreatyw ności polega na tym , że pod czas rozw iązy w an ia p ro b lem u opiera się o na na refleksji, pom ijając

I, Diagnoza kiTiiinmroii guitriuialii wujfiiu hisiunrzinni

sam oocenę. P erspektyw iczne w tym ujęciu są m eto d y w oln y ch ankiet czy też niedokończonych zdań. P ozw alają one w w y n ik u sw obodnej refleksji określić znaczenie kreatyw ności dla osobow ości w różnych sferach jej działalności, np. w k ontaktach interpersonalnych, w pracy zaw odow ej, w życiu ro d z in n y m lu b też w realizacji p ry w atn y ch pasji.

2. Model kreatywnego potencjału

■ założenia teoretyczne

M odel koncepcji kreatyw ności oraz jej rozw ój to dialektyczny proces dojrzew ania stan u potencjalnego, który p o p rzez obecność refleksji z tow arzyszącą jej retrospekcją oraz m o d elo w an iem p ersp ek ty w sta­ je się stan em aktualnym . Tego ty p u m odelow anie przyszłości stanow i

p o d staw ę p ro gnozow ania, będącego p o d b u d o w ą realnego funkcjono­ w an ia w sytuacji zaistnienia któregoś z p rze w id y w a n y ch w arian tó w sytuacji.

D iagnoza kreatyw nego potencjału zak ład a u ta jo n ą m ożliw ość roz­ w inięcia lub w yu czen ia p ew n y ch obecnie nieujaw nionych w łaściw o­ ści. K reatyw ność w ykształca się w oparciu o istniejący potencjał tw ór­ czy. Stw orzenie kategorii „k reaty w n y potencjał osobow ości" byłoby niem ożliw e bez zb ad an ia aktu aln y ch oraz potencjalnych cech charak­ terystycznych osoby badanej. Jacek Buczny b ad ał potencjał zaw o d o w y i osobow y jako „...w szelkie w łasności człow ieka jako osoby, a także działania zaw odow e, których realizacji się podejm uje" [Buczny],

U rzeczyw istnieniem potencjału k reaty w n eg o osobow ości są efek­ tyw ne działania tw órcze. S tanow ią one p o ch o d n ą n a p ę d u w ew n ętrz­ nego aktyw ności kreatyw nej p o d m io tu oraz efektyw ności procesów tw órczych zachodzących u niego n a poziom ie św iad o m y m i nieśw ia­ dom ym . P oziom potencjału kreatyw nego rzu tu je na tw órczą in d y w i­ dualność jednostki kreatyw nej oraz na jakość jej tw órczych realizacji. Bardzo p o żą d an y m i cecham i takiego zespolenia są: zasadniczo now y p oziom harm onijnej jedności (kongruencji) oraz w ysoka efektyw ność procesu tw órczego zachodzącego n a poziom ie św iadom ości i nieśw ia­ dom ości.

Analiza ogólnej perspektywy patrzenia

na problem potencjału kreatywnego

Potencjał tw órczy jako kategoria dynam icznej stru k tu ry osobow ości obejm uje całość u zdolnień, które w ykształcają się p o p rz ez efektyw ne działania tw órcze. W zbogaceniem tego potencjału są now e cechy oso­ bow ości, k tóre pojaw iają się, gdy tw órca osiągnie o d p o w ied n i w iek. A.N. Ł uk do p atru je się w tw órczym potencjale syntezy logicznego m y­ ślenia oraz w yobraźni, w skazując, że jest to: „lekkość g enerow ania idei i w y stęp o w an ia z h ip o tezam i jako o d p o w ied ź n a d ow olny pro b lem oraz elastyczność intelektualna [...]" [Łuk 1976, s. 50].

A u to r tego sform ułow ania w id zi tw órczy potencjał jako zintegro­ w an ą, d y n am iczn ą stru k tu rę, k tó ra obejm uje n abyte cechy psychiczne pow stałe w w y n ik u dyw ergencyjnego m yślenia, w y o b raźn i i fantazji, zw iązki skojarzeniow e, w y k ształco n ą intuicję, bogactw o em ocjonalne oraz zdolności do em patii; doskonalenie tej rozbudow anej stru k tu ry zachodzi w trakcie procesu tw órczego. D od atk o w y m i składow ym i potencjału kreatyw nego jest zw iększona skłonność do tw órczej au to ­ prezentacji oraz d ążenie do m aksym alnego w y m ia ru w łasn y ch m ożli­ w ości tw órczych, p rzy czym u jednostki kreatyw nej przejaw ia się nie­ jednokrotnie tendencją do ryzyka, które tow arzyszy doch o d zen iu do

najw yższego p u ła p u w łasn y ch m ożliw ości.

Z gnoseologicznego p u n k tu w id z en ia n a w e t p ierw o tn e form y kre­ atyw ności stan o w ią specyficzny stan organizm u, którego cechą roz­ po zn aw cz ą jest odczuw anie p rz e z osobow ość k re a ty w n ą konieczności w y n ajd y w an ia coraz to n o w y ch śro d k ó w oraz sposobów zaspokajania p o trzeb y tw órczego rozw oju.

J.P. G uilford badał następujące form y kreatyw ności: egalitarne podejście dyw ergencyjne (wielość podejść) przeciw konw ergencyjne podejścia, a w jego ram ach następujące kategorie: płynność (łatw ość w y tw arzan ia pom ysłów ), giętkość (gotow ość do zm iany k ieru n k u m y­ ślenia), oryginalność (zdolność do w y tw a rzan ia reakcji nietypow ych), staranność (ilość pracy w łożonej w ekspresję pom ysłu) [G uilford].

S. Bessem er i K. 0 'Q u in [1993] badali skale ocen (rów nież podej­ ście dyw ergencyjne): now ość (zdziw ienie i oryginalność), sensow ność (logiczność, p rzydatność, w artość i zrozum iałość) i styl (naturalność, dobre w yk o n an ie i elegancja). S iedm iostopniow a punktacja skali: „o ry ­ ginalność- konw encjonalność" pozw ala w ykreślić w m iarę precyzyjny, w y rafin o w an y p o rtre t tw órczy konkretnej osoby. D ylem aty d iagnozo­ w an ia stan o w ią nato m iast w zględność i subiektyw ne rozm ieszczenie

oceny na skali. M orris I., Stein analizow ali tw órczość jako proces p ro ­ w ad zący do now ego w y tw o ru , który jest akceptow any jako użyteczny lub do przyjęcia dla pew nej g ru p y w p e w n y m określonym okresie.

W ed łu g K.J. Szm idta tw órczość jest działalnością człow ieka p rzy ­ n oszącą rezu ltaty obiektyw nie l u b / i subiektyw nie now e oraz w arto ­ ściow e, w e w szelkich d zied zin ach życia, zw łaszcza w nauce, sztuce i kulturze; jako taka jest p rze d m io tem b a d a ń i teorii w ielu dyscyplin naukow ych. To p ostaw a, styl działania um ożliw iający pokonanie ru ­ tyny, n aw yków , schem atów m yślenia i działania. Jest to działalność przynosząca w ytw ory: dzieła sztuki, w ynalazki, sposoby postrzegania św iata, m eto d y działania cechujące się now ością i posiadające p e w n ą w artość estetyczną, u żytkow ą, e ty c z n ą p o z n aw czą b ą d ź in n ą przynaj­ m niej dla sam ego p o d m io tu tw orzącego. A by w y tw ó r u zn ać za dzieło tw órcze, m usi spełniać kryteria: now ość, oryginalność, społeczna u ży ­ teczność i generatyw ność (ponadczasow ość) [Szm idt 2007, s. 197].

K reatyw ność jest to cecha in d y w id u aln a człow ieka, polegająca na zdolności do w y tw arz an ia no w y ch pom ysłów , ściśle zw iązan a z proce­ sam i m otyw acyjnym i i cecham i osobow ości. K reatyw ny jest człowiek, a nie w y tw ó r czy stow arzyszenie. K reatyw ność to zdolność tw orzenia n ow ych ro zw iązań w procesie n au k i i pracy. Tw órcze jest n atom iast to, co now e i w artościow e [E. N ęcka 2003]. P ostaw y zatem pytanie, w ed le jakich kryteriów określać to, co now e, a zw łaszcza to, co w arto ­ ściow e, zw łaszcza w relatyw nych ho ry zo n tach czasow ych?

Definicja kreatyw ności obejm uje zatem szerokie obszary, różno­ ro d n e kryteria i skale ocen tw órczości: jakościow e, ilościowe, p o zn aw ­ cze, estetyczne, pragm atyczne, etyczne.

Kreatyumość jako integralny czynnik w strukturze osobowości,

określa się na podstaw ie ośmiu cech: twórczego myślenia, ciekawo­

ści, oryginalności, wyobraźni, intuicji, emocjonalności i empatii,

poczucia humoru i twórczego podejścia do zawodu.

1. Twórcze (dywergentne) m yślenie jako intelektualno-kognityw ny proces tw orzenia czegoś n ow ego zaw iera w sobie kreatyw ność, w y ­ tw órczość, płynność i giętkość m yślenia (J.P. G uilford), jako zdol­ ności szybkiego znajdow ania i k o m binow ania różn y ch sposobów i m eto d ro zw iązy w an ia problem ów .

2. Ciekawość jako k o g n ity w n a cecha osobow ości przejaw ia się w otw artości do w iedzy, do n ow ych dośw iadczeń i p oszukiw ania interesujących informacji.

3. O ryginalność jako cecha osobow ości pom ocna w o d tw arza n iu niezw ykłych i n iestereotypow ych idei na p o d staw ie p ro d u k o w an ia