Cracovia - Kraköw, 8: 2003, 237-248 B o g d a n L I S I A K
K O N C E P C J A FILOZOFII W KORESPONDENCJI
ADAMA KOCHANSKIEGO S J
Z G O T T F R I E D E M LEIBNIZEM
Wprowadzenie W i e k X V I I zaznaczyl s i ^ w f i l o z o f i i europejskiej w y d a r z e n i a m i , k t ö r e doprowadzily do t r w a l y c h z m i a n w i n t e l e k t u a l n y m obliczu starego k o n t y n e n t u . N a owe w y d a r z e n i a skladajg^ s i ^ nie tylko prace K a r t e z j u -sza, otwieraj^ce przestrzeh do badah n a d f i l o z o f i y swiadomosci, lecz takze procesy zwiyzane z powstaniem nowozytnego przyrodoznawstwa. Zostaly one zapocz^tkowane przez odkrycia G a l i l e u s z a i z n a l a z l y swoje zwiehczenie w dziele I z a a k a N e w t o n a : Philosophiae naturalis principia mathematica (1687).Cechg^, charakterystyczng^ wspomnianego stulecia jest z y w a w y m i a n a m y s l i naukowej poprzez z a k l a d a n i e towarzystw n a u k o w y c h , j a k r ö w n i e z przez k o r e s p o n d e n c j i p r o w a d z o n ^ pomiydzy p r z e d s t a w i c i e l a m i r ö z n y c h dziedzin n a u k i , f i l o z o f i i i s z t u k i . O r o z m i a r a c h tej dzialalnosci swiadczy chociazby z b i ö r 15 tysi^cy l i s t ö w zgromadzonych w Bibliotece K r ö l e w -skiej w H a n o w e r z e , k t ö r e s k l a d a j ^ s i ^ n a k o r e s p o n d e n c j i niemieckiego filozofa G o t t f r i e d a W i l h e l m a L e i b n i z a (1646-1716). Spuscizna korespon-dencyjna zgromadzona w bibliotekach i r o z s i a n a po r ö z n y c h a r c h i w a c h jest cennym z r ö d l e m m a t e r i a l ö w do b a d a h n a d filozofiy X V I I w i e k u .
W gronie k o r e s p o n d e n t ö w L e i b n i z a n a u w a g i zasluguje p o l s k i j e z u i t a ks. A d a m A d a m a n d y K o c h a h s k i S J , k t ö r y zdaniem h i s t o r y k ö w n a u k i jest postaci^. wyj^tkowg^, P o l a k i e m , k t ö r y s t a r a l s i ^ dotrzymac k r o k u i n n y m n a u k o w c o m e u r o p e j s k i m \ O i l e postac L e i b n i z a nie w y m a g a
^ Por. E. Elter, Adam Kochanski T.J. najwybitniejszym przedstawicielem Polski na europejskim terenie naukowym u schylku XVII w. w: Sacrum Poloniae Millennium, t. 1, Rzym 1954, s. 209-251.
specjalnej prezentacji, to warto zaznajomic c z y t e l n i k a z p o d s t a w o w y m i d a n y m i z b i o g r a f i i Kochanskiego, bowiem jego postac i o s i y g n i y c i a naukowe s£^ n a ogöl znane jedynie w y s k i e m u gronu h i s t o r y k ö w n a u k i .
A d a m K o c h a h s k i u r o d z i l siy 5 s i e r p n i a 1631 r o k u w Z i e m i D o b r z y h -skiej^. W r o k u 1652 w s t ^ i l do z a k o n u j e z u i t ö w P r o w i n c j i L i t e w s k i e j . P o u k o h c z e n i u w W i l n i e dwuletniego n o w i c j a t u rozpoczyl s t u d i a filozo-ficzne. N a j a z d wojsk m o s k i e w s k i c h i zajycie W i l n a i L i t w y w s i e r p n i u
1655 r o k u z m u s i l y Kochanskiego i jego w s p ö l b r a c i z a k o n n y c h do opuszczenia m i a s t a , a nawet P o l s k i . Pobyt z a g r a n i c y p r z y c z y n i l siy do p o z n a n i a przez niego n o w y c h srodowisk n a u k o w y c h i n a w i y z a n i a k o n t a k t ö w z i c h p r z e d s t a w i c i e l a m i . W czasie pobytu w W ü r z b u r g u K o c h a h -s k i n a w i y z a l w -s p ö l p r a c y z j e z u i c k i m m a t e m a t y k i e m K a -s p r e m Schottem. Z a s l u g y Schotta bylo odkrycie u Kochanskiego t a l e n t u do u p r a w i a n i a n a u k m a t e m a t y c z n y c h i technicznych, n a co w s k a z u j e jego o p i n i a 0 p o l s k i m jezuicie zamieszczona w Cursus mathematicus. S t u d i a filozo-ficzne k o n t y n u o w a l K o c h a h s k i w M o l s h e i m i z a k o h c z y l u z y s k a n i e m stopnia m a g i s t r a filozofii i n a u k wyzwolonych. O d 1657 r o k u w y k l a d a l m a t e m a t y k y n a uniwersytecie w M o g u n c j i , a w 1660 r o k u rozpoczyl r ö w n i e z s t u d i a teologiczne, k t ö r e z a k o h c z y l w 1664 r o k u , p r z y j m u j y c swiycenia k a p l a h s k i e . W l a t a c h 1664-1665 K o c h a h s k i odbyl w E t l i n g e n tzw. trzeciy probacjy, t j . Studium p r a w a zakonnego i duchowosci ignacjahskiej przed zlozeniem ostatnich s l u b ö w zakonnych, co n a s t y p i l o 15 s i e r p n i a 1673 r o k u .
N a dalsze l a t a zycia Kochanskiego s k l a d a siq pobyt w p i y c i u kole-giach z a k o n u : w B a m b e r g u (1665-66), F l o r e n c j i (1666-69), P r a d z e (1670¬ 72), O l o m u h c u (1672-76) i W r o c l a w i u (1676-80). W 1680 r o k u p r z y b y l do W a r s z a w y i w y k l a d a l m a t e m a t y k y w t a m t e j s z y m k o l e g i u m j e z u i t ö w . W 1686 r o k u otrzymuje stanowisko n a dworze k r ö l a J a n a III Sobieskiego i jest odpowiedzialny za biblioteky i m a t e m a t y c z n y edukacjy k r ö l e -w i c z a J a k u b a . Z po-wodu k o m p l i k a c j i zdro-wotnych -w y j e c h a l n a k u r a c j y do C i e p l i c C z e s k i c h i t a m u m a r l 17 m a j a 1700 r o k u .
1. S t r u k t u r a korespondencji i jej tematyka
W y m i a n a l i s t o w n a pomiydzy K o c h a h s k i m i L e i b n i z e m b y l a prowa-dzona w j y z y k u l a c i h s k i m i zostala po r a z pierwszy udostypniona pols-k i e m u c z y t e l n i pols-k o w i d z i y pols-k i s t a r a n i o m profesora S a m u e l a D i c pols-k s t e i n a . Z u w a g i n a chronologiy m o z n a c a l y korespondencjy podzielic n a dwie czysci^. P i e r w s z a z n i c h s k l a d a siy z 24 l i s t ö w Kochanskiego i 12
^ Dane o biografii Kochanskiego zaczerpn^iem z artykulu E. Eltera, dz. cyt. s. 219-236. ^ Por. S. Dickstein, Wiadomosci o korespondencji Kochanskiego z Leibnizem. Rozprawy
k o n c e p t ö w ^ niemieckiego filozofa. Zbiör ten otwiera list z 7 czerwca 1670 r o k u , k t ö r y zostal n a p i s a n y przez Kochanskiego w P r a d z e . W y n i k a z niego, ze poprzedzil go list, k t ö r y L e i b n i z w y s l a l do niego z M o g u n c j i w pierwszych m i e s i y c a c h 1670 r o k u . J e d n a k nie zachowal siq on do na-szych czasöw. I n i c j a t y w a n a w i y z a n i a korespondencji w y s z l a ze strony niemieckiego filozofa. Z pewnosciy n a tq decyzjy L e i b n i z a m i a l a w p l y w l e k t u r a prac Kochanskiego, szczegölnie zamieszczonych w Cursus mathematicus K . Schotta^. L i s t Kochanskiego z 12 g r u d n i a 1671 r o k u , w y s l a n y z P r a g i , z a m y k a pierwszy etap k o n t a k t ö w pomiydzy dwoma uczonymi. Po n i m nastypuje p r z e r w a t r w a j y c a dwadziescia lat. Nastyp-n a czysc zbioru opublikowaNastyp-nego przez p r o f S a m u e l a D i c k s t e i Nastyp-n a obejmuje 20 l i s t ö w polskiego j e z u i t y oraz 12 k o n c e p t ö w L e i b n i z a i kohczy siy w 1698 r o k u . Zapewne ten zbiör nie stanowi calej korespon-dencji pomiydzy n i m i , bo w osobistych p i s m a c h Kochanskiego mogly siy zachowac j a k i e s nieznane n a m l i s t y L e i b n i z a .
W a c h l a r z zagadnien poruszanych przez Kochanskiego i L e i b n i z a jest n i e z m i e r n i e szeroki i obejmuje - w e d l u g p r o f D i c k s t e i n a takie tematy, jak: kwestie nowego wyzszego rachunku i geometrii Descartes'a, teoria szeregöw, zasadnicze pojycia mechaniki, ruch wieczysty, hipotezy kos-mozoficzne, teoria ciqzenia, optyka, machiny arytmetyczne, oraz poza dziedzinq nauk scistych - kwestie polityki, historii, filozofii, j^zyko-znawstwa, etnografii Lt.p. poruszone w tej korespondencji, noszq na sobie pi^tno charakterystyczne epoki^.
O p i n i a p r o f D i c k s t e i n a o r ö z n o r o d n o s c i zagadnien poruszanych w ko-respondencji m ö w i wiele o umyslowosci jej a u t o r ö w . G o t t f r i e d W . L e i b n i z jest filozofem o szerokich horyzontach, k t ö r e g o kompetencja filozoficzna i n a u k o w a obejmowala caloksztalt ö w c z e s n e j wiedzy^. K o c h a h s k i nie d o r ö w n y w a l L e i b n i z o w i w osiygniyciach n a polu filozofii, m a t e m a t y k i i n a u k przyrodniczych, lecz z u w a g i n a szerokie zainteresowania
Akademii Umiej^tnosci. Wydzial Matematyczno-Przyrodniczy. Seria II. Tom XIII, Kraköw 1989, s. 1-2 oraz: Korespondencja Kochanskiego i Leibniza wedlug odpisöw Dra E. Bo-demanna z oryginalöw znajdujqcych si^ w Bibliotece Krölewskiej w Hanowerze, po raz pierwszy podana do druku przez S. Dicksteina, „Prace Matematyczno-Fizyczne, 12 (1901), s. 225-278; 13 (1902), s. 237-284.
^ Koncept jest to projekt pewnego pisma, np. listu. Zachowane koncepty Leibniza maj^ charakter w pelni zredagowanego listu.
^ Por. E. Elter, dz. cyt., s. 239.
^ S. Dickstein, Wiadomosci o korespondencji Kochanskiego z Leibnizem, dz. cyt. s. 3. ^ M. Gordon w monografh: Leibniz, Warszawa 1974, Wiedza Powszechna, s. 15 pisze: Leibniz zyl w epoce, ktöra zrodzila caly poczet uniwersalnych geniuszy - i byl w niej geniuszem najwi^kszym i najbardziej uniwersalnym. Byl to erudyta o wyj^tkowej pamiyci. Nie istniala dziedzina nauki i kultury duchowej w ogöle, ktörej by nie znal i nie rozumial gruntownie i w ktörej nie wykazalby samodzielnej inwencji.
n a u k o w e o k a z a l siq d l a niego w a r t o s c i o w y m p a r t n e r e m w b a d a n i a c h n a -u k o w y c h i c e n n y m z r ö d l e m wiedzy. Dlatego L e i b n i z n i e z m i e r n i e cenil sobie, podobnie j a k w i e l u i n n y c h l u d z i nauki^, opiniy K o c h a n s k i e g o w i n t e r e s u j y c y c h go k w e s t i a c h . J a k bardzo p o z y t y w n a b y l a o p i n i a niemieckiego f i l o z o f a o p o l s k i m jezuicie, swiadczy list n a p i s a n y do niego w H a n o w e r z e z 11/21 m a r c a 1692 r o k u . L e i b n i z pisze w n i m : Nie wiem, czemu to przypisac, ze ani w Niemczech, ani w Itaiii nie spotkatem nikogo z waszego zakonu, kto bythy podobny do Ciebie^, W n i n i e j s z y m a r t y k u l e zostany o m ö w i o n e z a g a d n i e n i a poruszane przez K o c h a n s k i e g o w korespondencji z n i e m i e c k i m filozofem, t a k i e jak: f i l o z o f i a A r y s t o t e -lesa, z w i y z e k teorii z doswiadczeniem i w i z j a f i l o z o f i i n a w i y z u j y c e j do m a t e m a t y k i .
2. Zagadnienie f i l o z o f i i arystotelesowskiej
W omawianej w y m i a n i e listownej spotykamy c i e k a w y wypowiedz K o -chanskiego o f i l o z o f i i Arystotelesa, szczegölnie w w e r s j i w y k l a d a n e j w kolegiach j e z u i c k i c h . Jego o p i n i a p o j a w i a siq p r z y o k a z j i prosby L e i b n i z a o pomoc w n a w i y z a n i u k o n t a k t ö w n a u k o w y c h z i n n y m i p o l s k i -m i j e z u i t a -m i . W liscie z 18 l i p c a 1696 r o k u , n a p i s a n y -m w C z e s k i c h Cieplicach, K o c h a h s k i stwierdza, ze jest to niezmiernie trudne, poniewaz w p r o w i n c j a c h z a k o n u z a n a j b a r d z i e j w y k s z t a l c o n y c h uchodzy c i , co s y biegli w f i l o z o f i i A r y s t o t e l e s a i teologii scholastycznej, a podejmowane przez n i c h z a g a d n i e n i a s y j e m u obce^^, t y m bardziej, ze filozoficzne r o z w a z a n i a A r y s t o t e l e s a nie s p o t y k a j y siq z aprobaty ze strony m a t e m a -t y k ö w ^ \ W a r -t o w -t y m miejscu zauwazyc, ze naukowe z a i n -t e r e s o w a n i a polskiego j e z u i t y dotyczyly w przewazajycej czy sei zagadnien m a t e m a -tycznych.
P o w y z s z y poglyd o f i l o z o f i i S t a g i r y t y w d u z y m stopniu odzwierciedla p r o g r a m e d u k a c j i filozoficznej, j a k y przeszedl takze K o c h a h s k i . S t u d i a filozoficzne w ö w c z e s n y c h szkolach j e z u i c k i c h b y l y okreslone przez
^ Na temat rozmiaröw korespondencji Kochanskiego z przedstawicielami öwczesnego swiata zob. E. Elter, Adam Kochanski,.. dz. cyt., s. 236-239.
^ PMF 12, s. 252. Tlumaczenie cytuj^ za: E,, Elter, Adam Kochanski... dz. cyt., s. 242. 10 PMF 13, s. 261: Ardua et perquam difßcilis res est, quae a me petitur, virorum ingenio vel doctrina celehriorum inter nostros indicium facere: nam inprimis perspectas habeam oportet complures provincias nostrae Societatis earumque domicilia et individua personarum, qua equidem peritia destituor. Deinde ut nunc res nostrae sunt, doctissimi censentur inter nos, qui in scholis Philosophiae Aristotelicae et Theologiae Scholasticae prompte ac pertinaciter adeoque clamose rixari valent, quae resagenio meo est alienissima:
ustawy szkolny^^ obowiyzujycy w c a l y m zakonie j e z u i t ö w , Ratio studio¬ rum. D o k u m e n t t e n precyzowal, j a k y filozofiy nalezy w y k l a d a c studen-tom s w i e c k i m i czlonkom zakonu. P r z y g o t o w a n i e m do f i l o z o f i i bylo Studium j y z y k a lacihskiego w oparciu o dziela rzymskiego m ö w c y i filo-zofa M a r k a T. Cycerona. N a t o m i a s t dalszy etap m i a l obejmowac filozofiy (metafizyky i fizyky) opartq na dzietach Arystotelesa i jego komentato-rach, oraz matematyky przydatnq w studiach filozoficznych i teologicz-nych^^, O p i n i a Kochanskiego o arystotelizmie jest dose k r y t y c z n a ; widac u niego w y r a z n y dys tans i n t e l e k t u a l n y do tego k i e r u n k u . Lecz inne jego wypowiedzi i publikacje naukowe w s k a z u j y n a dostrzeganie przez niego wartosciowych d l a n a u k i osiygniyc tego n u r t u filozoficznego. K o c h a h s k i docenial p r z e n i k l i w y u m y s l Arystotelesa, ale u w a z a l , ze z a u f a l on zbytnio tylko s a m e m u r o z u m o w a n i u w dochodzeniu do praw-dy^^. W przyrodzie spotykamy z j a w i s k a , k t ö r y c h nie m o z n a w y j a s n i c jedynie s a m y m r o z u m o w a n i e m a p i o r i , t a k bardzo t y p o w y m d l a calej f i l o z o f i i greckiego a n t y k u . S y bowiem zagadnienia, gdzie - z d a n i e m Kochanskiego - samo rozumowanie n i e wystarczy. K o c h a h s k i i l u s t r u j e ty m y s l r o z w a z a n i a m i greckiego filozofa o ciyzeniu. W y j a s n i e n i e podane przez A r y s t o t e l e s a nie jest d l a Kochanskiego przekonywujyce, w t y m sensie, ze grecki filozof polegal jedynie n a pojyciach bez odwolania siy do doswiadczenia^^.
Do p o g l y d ö w S t a g i r y t y n a w i y z u j e K o c h a h s k i w rozprawie za-mieszczonej w dziele K . Schotta Cursus mathematicus, poswiyconej sta-tyce^^. K o c h a h s k i b r o n i w niej s t a t y k i prezentowanej przez greckiego filozofa i s t a r a siy jego poglydy w tej dziedzinie uzgodnic ze w s p ö l -czesnymi. W e d l u g J a n a K u c h a r z e w s k i e g o , badacza m e c h a n i k i tzw. szko-l y j e z u i c k i e j , r o z p r a w a Kochanskiego jest n a p i s a n a w s t y szko-l u perypatetyc-k i m , lecz o t w a r t y m n a nowe b a d a n i a jego epoperypatetyc-ki, bowiem wsröd tego apa-ratu sredniowiecznego nie brak w nim swiezych tchnien odrodzenia^^.
Zob. Ratio atque institutio studiorum SJ, czyli ustawa szkolna Towarzystwa Jezusowego (1599), Wst^p i opracowanie K. Bortnicka i T. Biehkowski, Warszawa 2000, Wydawnictwo Naukowe Ateneum.
Ratio Studiorum..., dz.cyt., s. V-VI.
A. A. Kochahski, Consideratio speciminis libri De momentis gravium authore J.F.V.Lucensi, w.Acta Eruditorum, 1685, s. 262: Nihil magis arduum, errandiquepericulis obnoxium esse credo, quam solius rationis discursu naturae leges inuestigare velle, quae secretis suis recessibus saepenumero nostros eludunt syllogismos, nisi hi frequenter ac dilligenter instructis fulciantur experimentis. Palmare huius rei exemplum nobis offert Aristoteles, qui dum ad canones quidem rationis, non tamen ad naturae sancita, pronunciat (...).
Por. E. Elter T.J., Adam Kochanski T.J..., dz. cyt., s. 244-245.
Jest to rozprawa autorstwa Kochanskiego pod tytulem: Analecta mathematica, sive theoreses Mechanicae novae. De natura Machinarum fundamentalium [...].
F. Kucharzewski, Statyka Kochanskiego, w: Sprawozdania z posiedzeh Towarzystwa
W powyzszej ocenie a r y s t o t e l i z m u w i d a c cel, j a k i K o c h a h s k i s t a w i a p r z e d filozofiy. J e s t n i m zdobycie rzetelnej w i e d z y o otaczajycym nas swiecie i aby go osiygnyc, nalezy poslugiwac siy r o z u m o w a n i e m , precy-z y j n y m d e f i n i o w a n i e m pojyc i u precy-z a s a d n i a n i e m teprecy-z. Lecprecy-z w y s i l e k r o precy-z u m u p o w i n i e n zostac w s p a r t y przez doswiadczenie, e k s p e r y m e n t a l n y k o n t a k t z b a d a n y m z j a w i s k i e m i t d .
3. Zagadnienie zwi^^zku f i l o z o f i i z eksperymentem i technik^^ W postawie badawczej polskiego j e z u i t y odnajdujemy t a k z e i n n y c i e k a w y rys, m i a n o w i c i e z a m i l o w a n i e do k o n s t r u o w a n i a p r z y r z y d ö w , m a s z y n pomocnych z a r ö w n o w pracy naukowej, j a k i w z y c i u codzien-n y m . W a r t o w t y m m i e j s c u wspomcodzien-niec o r o z w a z a codzien-n i a c h w korespocodzien-ndecodzien-ncji K o c h a n s k i e g o i L e i b n i z a n a temat m a s z y n y w y k o n u j y c e j operacje obliczeniowe. C z y s t y m zagadnieniem w korespondencji jest d y s k u s j a 0 p r ö b a c h s k o n s t r u o w a n i a przez Kochanskiego m a c h i n y o r u c h u wiecz-n y m - perpetuum mobile. D y z y c do s k o wiecz-n s t r u o w a wiecz-n i a wiecz-n o w y c h m a c h i wiecz-n 1 p r z y r z y d ö w , s t u d i o w a l on p i s m a s p e c j a l i s t ö w danej d z i e d z i n y , w t y m takze filozoföw. Prace n a d w y t w a r z a n i e m soczewek e l i p t y c z n y c h i hiper-bolicznych s k l o n i l y Kochanskiego do Studium m . i n . d z i e l K a r t e z j u s z a , CO p r z y c z y n i l o siy nie t y l k o do p o z n a n i a filozofii autora Rozprawy 0 metodzie, lecz do teoretycznego opracowania przez K o c h a n s k i e g o p r z y r z y d u do p r o d u k o w a n i a w s p o m n i a n y c h soczewek, o c z y m i n f o r m u j e L e i b n i z a w liscie z 18 listopada 1671 roku^^.
K o n s t r u k t o r s k i e prace Kochanskiego spotkaly siy z z a i n t e r s o w a n i e m 1 aprobaty ze strony L e i b n i z a . W y n i k a l o to w d u z y m stopniu z filozoficz-n y c h p o g l y d ö w filozoficz-niemieckiego filozofa, k t ö r y t w i e r d z i l , ze u p r a w i a filozoficz-n i e filozofii powinno byc powiyzane z k o n s t r u o w a n i e m n o w y c h m a s z y n i p r z y r z y d ö w do b a d a h n a u k o w y c h . O w a zasada filozofii l e i b n i z o w s k i e j Theoria cum praxi, r o z u m i a n a j a k o dzialalnosc techniczna, b y l a n a c z e l n y zasady filozofii niemieckiego mysliciela^^. W z a j e m n e w s p ö l -d z i a l a n i e filozofii i n a u k i z je-dnej strony i -d z i a l a l n o s c i p r a k t y c z n e j z drugiej jest koniecznosciy, albowiem n a u k a , w e d l u g L e i b n i z a , bez odniesienia do t e c h n i k i staje siy j a k p r z y s l o w i o w a w i e z a z k o s c i sloniowej; analogicznie jest z d z i a l a l n o s c i y techniczny. P r z y s z l o s c n a u k i
Naukowego Warszawskiego, Rocznik III, 1910, s. 335.
18 12, s. 236: Legi Cartesium, Rheitam, Hevelium, Lanam etc, sed omnes eorum praxes lahorant vitiis Ulis, quihus ego remedium adferre laboravi et ohtinui; deest mihi tantum machina, quae fieri debet accuratissime ex chalybe, qua omnis generis convexa sphaerica, hyperboL, parab., elliptica et alia elaborare potero.
Zob. R. Finster, G. van den Heuvel, Gottfried Wilhelm Leibniz, Hamburg 1990, Rowohlt, s. 117.
w i d z i a l on j a k o w s p ö l p r a c y t e o r e t y k ö w i p r a k t y k ö w , do k t ö r y c h z a l i c z a l takze e m p i r y k ö w , uczonych zaangazowanych w doswiadczalny w e r y f i k a -cjy wiedzy u z y s k a n e j n a drodze teoretycznej^^.
J e s l i n a prace Kochanskiego n a d skonstruowaniem nowych m a c h i n , w t y m takze m a s z y n y arytmetycznej, spojrzymy z p u n k t u w i d z e n i a idei f i l o z o f i i L e i b n i z a Theoria cum praxi, stanie siy zrozumiale zainteresowa-nie ze strony zainteresowa-niemieckiego filozofa, w i d z i a l on bowiem w p o l s k i m jezuicie uczonego, k t ö r y reahzuje j e d n y z przewodnich m y s h jego filozofii, a t y m s a m y m dzialalnosc techniczna Kochanskiego staje siy w oczach L e i b n i z a u p r a w i a n i e m filozofii. N a l e z y j e d n a k stwierdzic, ze w y s i l k i k o n s t r u k t o r s k i e polskiego j e z u i t y nie zawsze spotykaly siy z jego u z n a n i e m . N i e m i e c k i filozof pesymistycznie z a p a t r y w a l siy n a prace n a d zbudowaniem u r z y d z e n i a o r u c h u c i y g l y m - perpetuum mobile^^. D a l t e m u w y r a z w liscie do polskiego j e z u i t y z 1680 r.^^. A r g u m e n t a c j a L e i b n i z a opierala siy n a niezgodnosci zalozenia o i s t n i e n i u r u c h u wiecznego z t w i e r d z e n i a m i jego d y n a m i k i . w szczegölnosci chodzilo m u 0 podstawowy zasady, ze calkowita przyczyna jest zawsze r ö w n a calko-w i t e m u d z i a l a n i u : effectum integrum semper causae plenae aequalem esse^^. K o c h a h s k i j e d n a k nie u s t a w a l w pracach n a d k o n s t r u o w a n i e m coraz bardziej udoskonalonych wersji m a c h i n y o r u c h u c i y g l y m i przed-s t a w i a l L e i b n i z o w i przed-swoje projekty w liprzed-scie z 18 k w i e t n i a 1696 r. w y s l a n y m z C z e s k i c h C i e p l i c , gdzie przeb3rwal n a k u r a c j i , p r z e d s t a w i l L e i b n i z o w i n o w y k o n s t r u k c j y perpetuum mobile'^^. K o c h a h s k i bydyc u t a l e n t o w a n y m k o n s t r u k t o r e m do k o h c a swojego zycia p r o w a d z i l p r ö b y zbudowania m a s z y n y o r u c h u c i y g l y m . Jego w y s i l k i m u s i a l y j e d n a k po-zostac bezskuteczne, istnienie bowiem takiego u r z y d z e n i a z dzisiejszego p u n k t u w i d z e n i a jest sprzeczne z z a s a d a m i t e r m o d y n a m i k i . P i e r w s z a z n i c h , z w a n a takze zasady zachowania energii, stwierdza niemozliwosc
Zob.Tamze.
Obecnie uzywa si^ nazwy silnik termodynamiczny albo silnik cieplny. Zob. M. Jezewski, Fizyka, PWN, Warszawa 1967, s. 248.
Leibniz pisal: Regulas etiam Motuum haheo tandem aliquando Geometrica
certitudine demonstratas, quae vera est physica clavis, hanc autem ita absolutam nondum quod sciam habuit quisquam. Impossibilitatem motus perpetui pure mechanici habeo pro demonstrato (A. Heinekamp, Kochanski als Leibniz-Korrespondent, Organon, 14(1978),
S.102).
G. G. Leibniz, Specimen Dynamicum, w: Acta Eruditorum, 4(1695), s. 245. Cytuj^ za: A. Henekamp... dz. cyt. s. 82.
24 PMF 13, s. 266: Ut aliquam distinctiorem ideam habeas conatuum meorum in motu perpetuando, volo hic tibi paucis describere machinam meam, magna iam parte in opus deductam, ut attentius expendas eius fundamentum,quod mihi quidem videtur solidum, attamen plures oculi plura vident et in nostris inventis interdum amore caecutimus, perspicaces in censendis alienis.
z b u d o w a n i a m a s z y n y , k t ö r e j d z i a l a n i e byloby mozliwe bez dostarczania energii z zewnytrznego z r ö d l a energii. N a t o m i a s t d r u g a zasada termo-d y n a m i k i w y k a z u j e , ze nie m o z n a zbutermo-dowac u r z y termo-d z e n i a pracujycego je-dynie d z i y k i energii cieplnej c i a l bydycych w r ö w n o w a d z e cieplnej^^.
4. Zwi^^zek f i l o z o f i i i m a t e m a t y k i
W omawianej t u korespondencji czystym t e m a t e m sy z a g a d n i e n i a typowo matematyczne, co jest rzeczy zupelnie z r o z u m i a l y , poniewaz K o c h a n s k i i L e i b n i z b y l i z n a k o m i t y m i m a t e m a t y k a m i . Znaczenie nie-mieckiego f i l o z o f a d l a rozwoju n a u k i i m a t e m a t y k i jest powszechnie znane. N a t o m i a s t warto wspomniec, ze p o l s k i j e z u i t a r o z w i y z a l w X V I I w i e k u w s p o s ö b najbardziej prosty problem k w a d r a t u r y k o l a , k t ö r y p r z y s p a r z a l m a t e m a t y k o m t r u d n o s c i j u z w starozytnosci^^. R o z w i y z a -nie podane przez polskiego j e z u i t y spotkalo siy z p o w s z e c h n y m u z n a n i e m i u c z y n i l o go s l a w n y m , czego dowodem jest w y m i e n i a n i e go w p r a c a c h w i e l u h i s t o r y k ö w matematyki^^.
M a t e m a t y k a w czasach L e i b n i z a i Kochanskiego odegrala takze w i e l k y roly w r o z w o j u f i l o z o f i i , gdyz w i e l u m y s l i c i e l i tego czasu, poczynajyc od K a r t e z j u s z a w i d z i a l o w metodzie i w i e d z y matematycznej model do z b u d o w a n i a nowej f i l o z o f i i . Proces ten zostal zapoczytkowany przez a u t o r a Rozprawy o metodzie i m i a l prowadzic do f i l o z o f i i j a k o s y s t e m u w i e d z y pewnej i scislej, k t ö r e j w z o r e m jest m a t e m a t y k a . Idealem d z i e l a filozoficznego s t a l siy t r a k t a t E u k l i d e s a Elementy poswiycony geometrii. S t y d w i e l u filozoföw zachwyconych p r e c y z j y i metody geometryczny u p r a w i a l o filozofiy more geometrico l u b o g ö l n i e j more mathematica. R ö w n i e z d l a L e i b n i z a m a t e m a t y k a s t a l a siy w z o r e m d l a u p r a w i a n i a f i l o z o f i i , a nawet s t w i e r d z i l on, i z jego m e t a f i z y k a to t r a k t a t m a t e m a t y c z n y i ze inaczej nie moze ona istniec. D l a a u t o r a Monadologii procedury r o z w i y z y w a n i a p r o b l e m ö w m a t e m a t y c z n y c h sy wzorcem do p o s z u k i w a n i a r o z w i y z a h zagadnien filozoficznych^^. Z a t e m z a j m o w a n i e siy m a t e m a t y k y jest - w e d l u g L e i b n i z a - nie t y l k o
przygo-Zatem nie mozna zbudowac odpowiednio do wymienionych zasad termodynamiki tzw. perpetuum mobile pierwszego i drugiego rodzaju. Zob. L. G. Landau, A. L Achijezer, E. M. Lifszyc, Fizyka ogölna, Warszawa 1968, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, s. 194-197. Kwadratura kola polega na znalezieniu kwadratu, ktörego powierzchnia jest röwna powierzchni danego kola. Na temat rozwia^zania podanego przez Kochanskiego zob. Z. Fawlikowska, Adam Adamandy Kochanski ijego prace matematyczne, Roczniki Polskiego Towarzystwa Matematycznego, Seria IL Wiadomosci Matematyczne XI (1969), s. 37-38. Zob. M.Cantor, Vorlesungen über Geschichte der Mathematik, Lipsk 1901, t. 3, s. 23. J. E. Montucla, Histoire des recherches sur la quadrature du cercle, Paris 1754, s. 63.
t o w a n i e m do u p r a w i a n i a f i l o z o f i i , lecz staje siq filozofowaniem w p e l n y m z n a c z e n i u tego slowa, t y m bardziej, ze w e d l u g niemieckiego f i l o z o f a swiat jest r a c j o n a l n y s t r u k t u r y powiyzanych ze soby b y t ö w , zdarzen i zjawisk. M a t e m a t y k a pomaga n a m odkryc racjonalnosc t a m , gdzie t r u d n o j y dostrzec^^.
W liscie do L e i b n i z a z d n i a 9 listopada 1691 r o k u , k t ö r y zostal wyslany z Warszawy^^, K o c h a h s k i z w r a c a siq do niego z p y t a n i e m o p u -blikacjy zapowiadanego w A c t o Eruditorum dziela z geometrii. Zaintere-sowanie to bylo podyktowane b a d a n i a m i w i e l o k y t ö w w p i s a n y c h w okryg, albowiem p o l s k i j e z u i t a p o s z u k i w a l ogölnej prawidlowosci, zasady d l a obliczenia dlugosci b o k ö w dowolnego w i e l o k y t a wpisanego w okryg. K o c h a h s k i w s p o m i n a o metodzie podanej przez holenderskiego matema-t y k a L u d o l f a v a n C e u l e n a , k matema-t ö r a pozwala obliczyc bok w i e l o k y matema-t a az o 80 bokach. K o c h a h s k i stosujyc jego zalecenia, podal r a c h u n e k d l a w i e l o k y t a 0 100 bokach, ni e b y l j e d n a k pewien dokladnosci swoich obliczeh d l a w i e l o k y t ö w o 83, 89 i 97 bokach. W dalszej czysci l i s t u w s p o m i n a 0 opracowanych przez siebie tablicach matematycznych, k t ö r e m a j y sluzyc p r a k t y c z n y m obliczeniom. L i s t kohczy siq slowami zachyty do w y s i l k u w pracy n a p o l u n a u k matematycznych, w k t ö r y c h - z d a n i e m Kochanskiego - jest r ö w n i e wiele o k a z j i do dostrzezenia chwaly Bozej, j a k w f i l o z o f i i naturalnej^^
W liscie z g r u d n i a tego samego r o k u L e i b n i z u d z i e l i l K o c h a h s k i e m u wyczerpujycych odpowiedzi n a zadane przez niego pytania^^. Przede w s z y s t k i m podal p o l s k i e m u jezuicie ogölny w z ö r n a obliczanie dlugosci l u k u danego okrygu, gdy d a n a jest styczna do niego i promieh. Z tresci l i s t u w y n i k a , ze w s p o m n i a n y w z ö r o d k r y l L e i b n i z , jego autor bowiem zaznacza, ze n i e jest on z n a n y a n i K a r t e z j u s z o w i , a n i z n a n e m u f r a n -c u s k i e m u m a t e m a t y k o w i F r a n -c i s z k o w i Viete'owi. L e i b n i z w s k a z u j e n a mozliwosc zastosowania nowej geometrii nadzwyczajnej do r o z w i y z y w a n i a p r o b l e m ö w f i z y k i i mechaniki^^, t y m s a m y m p r z y b l i z a K o c h a h s k i e -m u -mozliwosci postypu n i e tylko w -mate-matyce, ale r ö w n i e z w f i l o z o f i i przyrody, j a k i jest m o z l i w y d z i y k i odkryciu r a c h u n k u r ö z n i c z k o w e g o 1 calkowego. Z a g a d n i e n i u t e m u zostal w calosci poswiycony l i s t do
Tamze, s. 103.
Zob. PMF 12, s. 239-240.
Tamze, s. 240: Adprecor tandem Tibi Vir Nobilissime, longaevam valetudinem ac vires ad majus incrementum gloriae Dei in scientiis mathematicis, in quibus non minus quam in naturali philosophia divinae sapientiae vestigia conspicimus et exosculamur.
'2 Zob. PMF 12, s. 240-244.
33 PMF 12, s. 242: Sed dantur praeterea multa problemata geometriae extraordinariae (praesertim in applicatione ad Mechanicam et Physicam), quae Cartesius callide exclusit a sua geometria.
K o c h a n s k i e g o z 10/20 s i e r p n i a 1694 roku^^, w k t ö r y m zostaly wylozone zasady r a c h u n k u r ö z n i c z k o w e g o i calkowego. M a m y t a m z a t e m definicjy r ö z n i c z k i , w z o r y n a r ö z n i c z k y sumy, iloczynu, i l o r a z u , potygi i pier-w i a s t k a . P o s l u g u j y c siq l i n i y k r z y pier-w y , L e i b n i z pier-w y j a s n i a sens c a l k o pier-w a n i a , i n f o r m u j e Kochanskiego o r ö z n i c z k a c h drugiego r z y d u . N a t o m i a s t w l i s -cie z l i p c a 1695 r o k u p o w i a d a m i a polskiego jezuity o p r z y d a t n o s c i odkrytego przez siebie nowego r a c h u n k u w geometrii i w y j a s n i a m u istoty r ö z n i c z e k w y z s z y c h r z y d ö w . P i s z e o sukcesach, j a k i e o s i y g n y l C h r i s t i a n H u y g e n s poprzez stosowanie r a c h u n k u r ö z n i c z k o w e g o i cal-kowego.
K o c h a h s k i w p e l n i z r o z u m i a l znaczenie nowego r a c h u n k u odkrytego przez L e i b n i z a i k o r z y s c i , j a k i e moze on przyniesc nauce^^. Z pewnosciy on j u z go w p e w n y m s t o p n i u p o z n a l z l e k t u r y a r t y k u l ö w L e i b n i z a o p u b l i k o w a n y c h w Acta Eruditorum, p i s m a naukowego, k t ö r e g o b y l w s p ö l p r a c o w n i k i e m . K o c h a h s k i b y l p i e r w s z y m p o l s k i m m a t e m a t y k i e m , k t ö r y z r o z u m i a l rangy o d k r y c i a dokonanego przez L e i b n i z a , podeszly j e d n a k w i e k , c i y z k i s t a n z d r o w i a , j a k r ö w n i e z b r a k z a i n t e r e s o w a n i a jego d z i a l a l n o s c i y n a u k o w y ze strony w l a d z z a k o n n y c h spowodowaly zaprze-paszczenie szansy p o z n a n i a przez polskie srodowiska i n t e l e k t u a l n e X V I I w i e k u o d k r y c i a dokonanego przez niemieckiego f i l o z o f a i m a t e m a t y k a , k t ö r e w y z n a c z y l o k i e r u n e k r o z w o j u nowej n a u k i opartej n a eksperymen-cie i a n a l i z i e matematycznej.
C e c h y c h a r a k t e r y s t y c z n y m a t e m a t y c z n y c h zainteresowah L e i b n i z a bylo p o s z u k i w a n i e u n i w e r s a l n e j metody, przydatnej do r o z w i y z y w a n i a zagadnien nie t y l k o m a t e m a t y c z n y c h , lecz takze f i z y k a l n y c h i filozoficz-n y c h . W y s i l k i filozoficz-niemieckiego f i l o z o f a zostaly uwiehczofilozoficz-ne sukcesem i doprowadzily do o d k r y c i a r a c h u n k u w i e l k o s c i nieskohczenie m a l y c h . W a r t o wspomniec, ze i n s p i r a c j y do tego o d k r y c i a b y l a d l a L e i b n i z a jego f i l o z o f i a p i e r w s z a - monadologia.
Zakohczenie
Przedstawione w n i n i e j s z y m a r t y k u l e podstawowe z a g a d n i e n i a omawiane w korespondencji A d a m a Kochanskiego S J i G o t t f r i e d a W i l h e l m a L e i b n i z a p o z w a l a j y n a uchwycenie cech c h a r a k t e r y s t y c z n y ch procesu k s z t a l t o w a n i a siy filozofii X V I I w i e k u . N a l e z y bowiem pamiytac, i z n i e m i e c k i filozof i p o l s k i j e z u i t a b r a l i czynny u d z i a l w nurcie p r z e m i a n i n t e l e k t u a l n y c h , k t ö r e zapoczytkowane zostaly przez o d k r y c i a G a l i l e u s z a , a s f i n a l i z o w a n e przez I z a a k a N e w t o n a , t w ö r c y nowozytnego
PMF 13, s. 267-271. Zob. PMF 13, s. 271.
p r z y r o d o z n a w s t w a . W korespondencji w i d a c wizjy f i l o z o f i i preferowanej przez Kochanskiego, n a w i y z u j y c e j do t r a d y c j i scholastycznej, jednoczes-nie uwzglydniajacej nowe mozliwosci w b a d a n i u rzeczywistosci, j a k i m i sy: eksperymenty, m a t e m a t y k a j a k o wzor d l a u p r a w i a n i a filozofii, podkreslanie z w i y z k ö w filozofii z dzialalnosciy t e c h n i c z n y (Theoria cum praxi).
O m ö w i o n a t u t a j p r o b l e m a t y k a nie obejmuje calosci zagadnien n a u k o w y c h i filozoficznych poruszanych w korespondencji Kochanskiego i L e i b n i z a . N a l e z y do n i c h r ö w n i e z k w e s t i a badah j y z y k o w y c h , k t ö r a interesowala obydwu uczonych, j a k r ö w n i e z prowadzona przez n i c h d y s k u s j a n a tematy z w i y z a n e z alchemiy. Z u w a g i n a i c h spec3;^ky zostany one o m ö w i o n e w odrybnym a r t y k u l e .
B o g d a n L I S I A K
T H E N O T I O N O F P H I L O S O P H Y I N T H E C O R R E S P O N D E N C E B E T W E E N A D A M K O C H A N S K I , S . J . A N D G O T T F R I E D L E I B N I Z
S u m m a r y
A r i c h philosophical correspondence between the P o l i s h J e s u i t A d a m A d a m a n d y K o c h a h s k i (1631-1700) a n d the famous G e r m a n philosopher a n d m a t h e m a t i c i a n G o t t f r i e d W . L e i b n i z remains u n k n o w n . K o c h a h s k i was a n i m p o r t a n t character i n the academic l i f e of 17th century P o l a n d . One of h i s greatest achievements i n mathematics was a solution of the famous s q u a r i n g of circle's d i l e m m a . Its author was a professor of mathematics i n G e r m a n y , Italy, Prague, Olomunec, a n d W r o c l a w . H e h a d a n i n t e r e s t i n g correspondence w i t h m a n y contemporary scholars, i n c l u d i n g L e i b n i z , a n d was a r e g u l a r contributor of the , A c t a E r u d i t o r u m " , one of the first scientific j o u r n a l s of 17th century. M a n y K o c h a h -ski's w o r k s s t i l l r e m a i n i n manuscripts.
T h e correspondence between K o c h a h s k i a n d L e i b n i z consists of the two collections of letters. T h e first one comes f r o m 1670-1671 a n d includes 24 K o c h a h s k i ' s letters a n d 12 concepts by L e i b n i z , the second was w r i t t e n 20 years l a t e r a n d includes 20 letters of the P o l i s h J e s u i t a n d 12 concepts of G e r m a n philosopher. T h e subject of this correspon-dence is quite vast: embraces problems of mathematics, philosophy.
p r z y r o d o z n a w s t w a . W korespondencji w i d a c wizjy f i l o z o f i i preferowanej przez Kochanskiego, n a w i y z u j y c e j do t r a d y c j i scholastycznej, jednoczes-nie uwzglydniajacej nowe mozliwosci w b a d a n i u rzeczywistosci, j a k i m i sy: eksperymenty, m a t e m a t y k a j a k o wzor d l a u p r a w i a n i a filozofii, podkreslanie z w i y z k ö w filozofii z dzialalnosciy t e c h n i c z n y (Theoria cum praxi).
O m ö w i o n a t u t a j p r o b l e m a t y k a nie obejmuje calosci zagadnien n a u k o w y c h i filozoficznych poruszanych w korespondencji Kochanskiego i L e i b n i z a . N a l e z y do n i c h r ö w n i e z k w e s t i a badah j y z y k o w y c h , k t ö r a interesowala obydwu uczonych, j a k r ö w n i e z prowadzona przez n i c h d y s k u s j a n a tematy z w i y z a n e z alchemiy. Z u w a g i n a i c h spec3;^ky zostany one o m ö w i o n e w odrybnym a r t y k u l e .
B o g d a n L I S I A K
T H E N O T I O N O F P H I L O S O P H Y I N T H E C O R R E S P O N D E N C E B E T W E E N A D A M K O C H A N S K I , S . J . A N D G O T T F R I E D L E I B N I Z
S u m m a r y
A r i c h philosophical correspondence between the P o l i s h J e s u i t A d a m A d a m a n d y K o c h a h s k i (1631-1700) a n d the famous G e r m a n philosopher a n d m a t h e m a t i c i a n G o t t f r i e d W . L e i b n i z remains u n k n o w n . K o c h a h s k i was a n i m p o r t a n t character i n the academic l i f e of 17th century P o l a n d . One of h i s greatest achievements i n mathematics was a solution of the famous s q u a r i n g of circle's d i l e m m a . Its author was a professor of mathematics i n G e r m a n y , Italy, Prague, Olomunec, a n d W r o c l a w . H e h a d a n i n t e r e s t i n g correspondence w i t h m a n y contemporary scholars, i n c l u d i n g L e i b n i z , a n d was a r e g u l a r contributor of the , A c t a E r u d i t o r u m " , one of the first scientific j o u r n a l s of 17th century. M a n y K o c h a h -ski's w o r k s s t i l l r e m a i n i n manuscripts.
T h e correspondence between K o c h a h s k i a n d L e i b n i z consists of the two collections of letters. T h e first one comes f r o m 1670-1671 a n d includes 24 K o c h a h s k i ' s letters a n d 12 concepts by L e i b n i z , the second was w r i t t e n 20 years l a t e r a n d includes 20 letters of the P o l i s h J e s u i t a n d 12 concepts of G e r m a n philosopher. T h e subject of this correspon-dence is quite vast: embraces problems of mathematics, philosophy.
l i n g u i s t i c s , theory of g r a v i t a t i o n , geometry of R . Descartes, mechanics, politics, etc.
One finds there K o c h a h s k i ' s o p i n i o n on A r i s t o t e l i a n philosophy, where J e s u i t m a t h e m a t i c i a n says t h a t A r i s t o t l e is „very strange to h i m " . I n fact K o c h a h s k i studied A r i s t o t l e ' s philosophy as a J e s u i t student i n V i l n i u s a n d i n G e r m a n y before h i s priest ordination. H e k n e w i t v e r y w e l l , a n d h a d quite c r i t i c a l opinion on it, m a y be because as a m a t h e m a -t i c i a n he shared general o p i n i o n of h i s con-temporary colleagues on P e r i p a t e t i c philosophy, i n c l u d i n g A r i s t o t l e . A n y h o w K o c h a h s k i was rejecting Peripatetics i n general. H e recognised f u l l y the method of A r i s t o t l e a n d P e r i p a t e t i c scholars. A c c o r d i n g to K o c h a h s k i , A r i s t o t l e was a great t h i n k e r , anyhow his p h i l o s o p h i c a l approach was s t i l l f a r f r o m scientific experimentation.
K o c h a h s k i was m u c h interested i n technical sciences. H e constructed i n s t r u m e n t s for scientific experimentation a n d some „ m a c h i n e s " . H e spent a lot of t i m e constructing p r e p e t u u m mobile, but w i t h o u t success. One of h i s greatest achievements i n engineering were constructions of several new clocks. L e i b n i z discussed w i t h K o c h a h s k i m a n y construc-tions of the J e s u i t , especially p e r p e t u u m mobile. T h i s i n t e r e s t i n g exchange of opinions shows how deeply L e i b n i z a n philosophy was com-b i n i n g theory w i t h experimentation (theoria cum praxi),
L e i b n i z considered mathematics as a u n i v e r s a l model f o r any philosophy. L e i b n i z a n system of philosophy is more „ g e o m e t r i c " t h a n systems of R . Descartes of B . S p i n o z a . H i s p h i l o s o p h i c a l r e a s o n i n g demonstrated a strict connection between philosophy a n d m a t h e m a t i c s . P h i l o s o p h y has a n a i m i n finding knowledge, w h a t precisely means m a -t h e m a -t i c a l knowledge. I n L e i b n i z ' s le-t-ters -to K o c h a h s k i one finds a n e x p l a n a t i o n of d i f f e r e n t i a l a n d i n t e g r a l calculus. K o c h a h s k i w a s a first P o l i s h scholar who was t r u l y w e l l i n f o r m e d i n contemporary m a t h e m a t -ics.
T h e correspondence of L e i b n i z and K o c h a h s k i contains also a v i s i o n of new philosophy. It owes m u c h to legacy of A r i s t o t l e a n d scholastics, but also is connected w i t h scientific experimentation, t e c h n i c a l a c t i v i t y , a n d mathematics.
T h e discussion between L e i b n i z a n d K o c h a h s k i h a d also several other, not p u r e l y p h i l o s o p h i c a l topics, such as l i n g u i s t i c s a n d alchemy, but these questions need to be e x p l a i n e d i n a different paper.
