KS. MIROSAW KOWALCZYK
HISTORIA ZBAWIENIA
WEDUG PRZYPOWIES´CI O ZYCH DZIERZ
AWCACH
Po doskonaych opracowaniach biblijnych przypowies´c´ o zych dzierzaw-cach winnicy: Mk 12, 1-12; k 20, 9-19 i Mt 21, 33-45 winna byc´ dzis´ interpretowana takze na sposób s´cis´le systemowy i dogmatyczny jako element Jezusowej wizji historii zbawienia. Zakadamy, ze pod warstw a literack a kryje sie geboka wizja teologiczna1.
I. ZAOZ ENIE WINNICY
„Pewien czowiek (zamozny Mt) zasadzi winnice. Otoczy j a murem, wykopa tocznie, zbudowa wieze”. Nastepnie wydzierzawi j a (rolnikom k) i wyjecha (na duzszy czas k) (Mk 12, 1). Por. k 20, 9; Mt 21, 33). Wedug zasady interpretacji metafory zaozycielem, budowniczym i gospoda-rzem jest Bóg Jahwe. Winnica ta to przede wszystkim starotestamentalny Kaha (Kehal Jahwe), naród wybrany, a w szerszym rozumieniu to cay s´wiat ludzki. W pierwszym i drugim znaczeniu winnica nawi azuje do Ogrodu Eden i s´wiata Izraela we wspólnocie z Bogiem (por. Oz 10, 1; Jr 2, 21; Iz 5, 1-7).
Ks. dr hab. MIROSAW KOWALCZYK, prof. KUL Kierownik Katedry Teologii Historycznej na Wydziale Teologii KUL; adres e-mail: kowal@kul.pl
1Por. H. L a n g k a m m e r, Ewangelia wedug s´w. Marka. Wstep Przekad z
oryginau, Komentarz, Poznan´ 1977; F. G r y g l e w i c z, Ewangelia wedug s´w. ukasza. Wstep -Przekad z oryginau. Komentarz, Poznan´ 1974; J. H o m e r s k i, Ewangelia wedug s´w. Mateusza. Wstep Przekad z oryginau. Komentarz, Poznan´ 1979; M. K o w a l c z y k, Historiozbawczy sens narodu w s´wietle Ewangelii s´w. Mateusza, Lublin 1991 i inne; Korzystam
tu wiele z c´wiczen´, jakie ks. prof. Cz. S. Bartnik prowadzi w KUL w zakresie s´cis´le dogma-tycznej interpretacji wybranych fragmentów Pisma s´w.
Bóg, Gospodarz i Rolnik s´wiata, troske i prace nad winnic a powierzy rolni-kom dzierzawcom jako przywódcom religijnym Kahau, by pracowali w Jego „wasnos´ci” i w Jego imieniu. S a to gospodarze ziemscy: kapani, nauczyciele Pisma, starsi ludu. Bóg z ada od nich, by gospodarzyli winnic a Pan´sk a tak, zeby przynosia ona owoce, zeby rozwijaa wiare i zeby oddawaa kult prawo-wierny Bogu i zeby wypeniaa we wszystkim Jego wole. Bóg oczekuje prze-de wszystkim, by ludzcy pracownicy winnicy prowadzili lud do przychodz a-cego na ziemie Mesjasza. A wino to metafora aski mesjan´skiej i bogosa-wien´stwa Bozego. Bóg otoczy swoj a winnice, naród izraelski, murem wybra-nia ze s´wiata i opiek a, wykopa tocznie daj ac a z´ródo zycia i aski, zbudowa wieze schronienia oraz poznania s´wiata i Boga. Gospodarz niebieski „wy-jecha”, gdyz po grzechu czowieka juz nie mieszka razem z ludem, jak w ogrodzie Eden, ale przychodzi w nowy sposób w swoim Synu, Jezusie Chrystusie.
II. SPRZENIEWIERZANIE SIE DZIERZ AWCÓW
„W odpowiednim czasie (gdy nadesza pora kairos) zbierania owoców (Mt), posa do dzierzawców suge, aby odebra od nich czes´c´ zbiorów winni-cy. Lecz oni schwytali go, zbili i odesali z niczym. Znowu posa do nich innego suge. Temu rozbili gowe i zniewazyli go. Posa jeszcze jednego, lecz go zabili (poranili i wyrzucili k). I wielu innych posa, z których jednych pobili, innych zabili” (Mk w. 2-5; por. k w. 10-12; Mt w. 34-36). Jezus ukaza to szerzej gdzie indziej: „Dlatego tez powiedziaa m adros´c´ Boza: «Pos´le do nich proroków i apostoów. Jednych z nich zabij a, a innych bed a przes´ladowac´». Tak wiec od tego pokolenia zaz ada sie rozliczenia z krwi wszystkich proroków przelanej od pocz atku s´wiata, od krwi Abla az po krew Zachariasza, który zgin a miedzy otarzem a s´wi atyni a. Tak, mówie wam, od tego pokolenia zaz ada sie rozliczenia! Biada wam, znawcom Prawa, bo wzielis´cie klucz poznania; sami nie weszlis´cie, a tym, którzy chcieli wejs´c´, przeszkodzilis´cie” (k 11, 49-52).
W spojrzeniu na przesz a historie zbawienia i dzieje narodu wybranego Jezus przyjmuje jak as´ sekwencje czasów czy epok, które Bóg okres´li wielki-mi zdarzeniawielki-mi swoich ingerencji, dokonuj acymi sie w odpowiednich momen-tach czasowych (hoi kairoi). Wysya tez odpowiednio do tego proroków, wieszcz acych wole Boz a i wzywaj acych naród do zachowywania przymierza i do owocowania religijnego. Momenty zdarzeniowo-czasowe (kairoi) byy jednak tylko wstepne i przygotowawcze, miay przygotowac´ „penie czasu”
(pleroma tou chronou) mesjan´skiego: „Gdy nadesza penia czasu, zesa Bóg Syna swego, zrodzonego z niewiasty” (Ga 4, 4).
Jezus zwraca sie nie tylko do ówczesnej starszyzny zydowskiej, ale osadza Izraela na podstawie caej przeszos´ci zycia Synagogi, zycia religijnego i mo-ralnos´ci. Przy tym w postawie ówczesnych wadz zydowskich kumuluj a sie wszelkie sprzeniewierzenia sie Bogu ze strony Izraela i w ogóle czowieka od krwi Abla az do krwi Jezusa. Przes´ladowanie wszystkich proroków ma ukazac´ grzesznos´c´ czowieka i niejako ociezaos´c´ natury ludzkiej w suzeniu Bogu, prawdzie i dobru. Osadzenie siebie samego w tym nurcie przes´ladow-czym ma takze przygotowac´ uczniów Jezusa i suchaj acy lud do przyjecia przez wiare religijn a takze s´mierci samego Jezusa, która bedzie miaa charak-ter religijny i mesjan´ski.
Jezus nawi aza az do pocz atku dziejów w ówczesnym mniemaniu, tj. do Abla jako epoki ante legem, epoki prawa natury, nastepnie przeszed do epoki Prawa, sub lege, czyli Starego Testamentu, zeby wreszcie dojs´c´ do rodz acej sie w Nim epoki ostatecznej: sub gratia. I tak kazde przes´ladowanie spra-wiedliwego, a zwaszcza wysan´ców Bozych, jest grzechem antyboskim i za-razem antymesjan´skim. Jezus ma wiec ponies´c´ s´mierc´ za wszystkich i za wszystkie grzechy od Kaina, bo wszyscy, którzy je popeniali, potrzebuj a odkupienia.
Jednoczes´nie ta wizja przeszos´ci rzutuje na przyszos´c´. Jest tu niew atpli-wie proroctwo, ze i nie-Izraelici bed a zabijali proroków Mesjasza w walce o przywaszczenie sobie Kos´cioa i s´wiata, bed a sie buntowali przeciwko Bogu i bed a gospodarzyli s´wiatem przeciwko Stwórcy. Czowiek ziemski ma w sobie cos´ z zarzewia grzechu przeciwstawiania sie Bogu i Jego posan´-com. Ta przypowies´c´ ma charakter futurystyczny i takze obejmuje czasy po-mesjan´skie, gdzie tez bed a zdarzac´ sie odstepstwa.
III. ZAPOWIEDZ´ ZABICIA JEZUSA
„Mia jeszcze jednego syna ukochanego. Posa go do nich na kon´cu, mówi ac: «Uszanuj a mojego syna». Lecz dzierzawcy mówili miedzy sob a: «To jest spadkobierca. Chodz´cie, zabijmy go, a dziedzictwo bedzie nasze». Schwytali go, zabili i wyrzucili z winnicy” (Mk 12, 6-8; por. k 20, 13-15; Mt 21, 37-39).
W historii zbawienia nast apia istotna róznica: do tej pory Bóg wysya swoje sugi, teraz posya swojego jedynego i ukochanego Syna. A zatem to Jezus zostanie pojmany, pobity, wyrzucony poza izraelsk a winnice i zabity.
Wyzsi kapani zydowscy, nauczyciele Pisma i starsi ludu kontynuuj a historie nieprawos´ci, odrzucenia i niezbawienia i zabij a Syna Bozego. Bardzo wielu wspóczesnych krytyków biblijnych twierdzi, ze jest to juz rozumienie i in-terpretacja autora Mów Pan´skich po s´mierci Pana. Ale gdyby tak byo, to nie miaaby sensu juz caa przypowies´c´.
Przypowies´c´ uczy, ze w historii toczy sie zazarta walka zych ludzi o wadze religijn a przeciwko Bogu, taki wieczny bunt nieposuszen´stwa Bogu, który Chrystus chce wygasic´. Jezus jest centralnym punktem historii, a jedno-czes´nie rozpoczyna epoke finaln a, eschatologiczn a (eschaton Mk 12, 6). Jest on owym „Ostatnim”: Eschatos. Jest to epoka najwyzsza, juz nie epoka sug, lecz Syna Bozego. Ci, którzy Go zabij a, bed a zabójcami Syna Bozego. Zabicie Mesjasza bedzie kumulacj a i apogeum za i grzechu od pocz atków ludzkos´ci. W dziejach narós problem zgadzenia grzechu i odkupienia.
Starszyzna, gucha na gos Boga, chce Jezusa pozbawic´ roli wadcy Izraela i sedziego nad s´wiatem oraz wspólnoty z ludem. Wyrzuc a Go „poza” winnice i chc a pozbawic´ prawa wasnos´ci nad Izraelem w imieniu Ojca. To wyrzuce-nie poza winnice zapowiada ukrzyzowawyrzuce-nie Jezusa „poza Jerozolim a”, a tym samym Jerozolima zmieni juz swoj a role s´wietego miasta. Istotnym z´ródem historii zbawienia bedzie Osoba Mesjasza. Bedzie to juz koniec epoki starej, a pocz atek epoki nowej w historii zbawienia.
IV. KAMIEN´ WEGIELNY LUDU MESJAN´SKIEGO
„Co wiec zrobi pan winnicy? Gdy przybedzie, wytraci dzierzawców, a winnice odda innym. Czy nie czytalis´cie Pisma: Kamien´, który odrzucili buduj acy, sta sie kamieniem wegielnym. Pan to sprawi i jest to cudem w naszych oczach” (Mk 12, 9-11). Gdy to usyszeli, powiedzieli: „Prze-nigdy”! On zas´ spojrza na nich i powiedzia: „Kamien´, który odrzucili budu-j acy, sta sie kamieniem wegielnym? Kto upadnie na ten kamien´, roztrzaska sie, a na kogo on spadnie, ten bedzie zmiazdzony” (k 20, 15-18).
Otóz ma tu miejsce owa tajemnicza dialektyka rz adz aca ca a histori a zba-wienia: grzech, zo i s´mierc´ bed a przez Boga „przeinterpretowane” na wyzwo-lenie i zycie wieczne (Cz. S. Bartnik). Boze drogi, mys´li, czyny nie s a jak ludzkie, s a niezgebione, maj a swoj a logike zbawcz a. Ludzkie rozumowanie byoby takie: „zoczyn´ców trzeba zabic´, a winnice wydzierzawic´ innym rolni-kom, którzy w odpowiednim czasie oddadz a mu nalezne plony”(Mt 21, 41). U Mt sychac´ gosy ludzi, którzy uwazaj a, ze epoka Izraela i judaizmu juz sie kon´czy. Wedug Jezusa jednak ma nast apic´ „cud w naszych oczach”,
polegaj acy na tym, te kamien´ odrzucony stanie sie z mocy Boga kamieniem wegielnym Bozej budowli mesjan´skiej. Zrozumieli to niektórzy suchaj acy: „Gdy to (mozliwos´c´ zatracenia) usyszeli, zawoali: „Przenigdy!”(k 20, 16). Zarysowa sie tu problem, czy wobec negatywnego stosunku wadz Izraela do Mesjasza rola Kahau i ludu wybranego juz sie nie skon´czya na zawsze. Ale w zawoaniu „przenigdy” jest protest przeciwko wytraceniu Izraela i jego misji religijnej. Nie byoby miosierdzia Bozego i Jego przebaczenia od-kupien´czego. Dlatego Jezus odpowiedzia tekstem z Psalmu 118, 22-23: „Ka-mien´ odrzucony przez buduj acych sta sie kamieniem wegielnym. Stao sie to przez Jahwe, cudem jest w oczach naszych”. Znaczy to, ze Syn Bozy przez swoj a s´mierc´ bedzie Odkupicielem Izraela i wszystkich ludzi.
Co nastepnie znacz a jednak sowa k w. 18 i Mt w. 44: „Kto upadnie na ten kamien´, roztrzaska sie, a na kogo on spadnie, ten bedzie zmiazdzony”? Otóz nie bedzie to kamien´ neutralny, ani fizyczny, ani o skutkach jednorodnych. Bedzie to kamien´ probierczy, stanie sie fundamentem czy zwien´czeniem dla tych, któ-rzy uwierz a w Boga i Mesjasza jako Syna Bozego: „Przeto tak mówi Jahwe Pan: „Oto kade na Syjonie kamien´, kamien´ dobrany, wegielny, cenny, do fun-damentów zaozony. Kto wierzy, nie potknie sie” (Iz 28, 16).
Jezus zatem bedzie tym kamieniem duchownym miazdz acym dla tych, którzy nie przyjmuj a Go jako Syna Bozego i Odkupiciela (por. Iz 8, 13-15). W rezultacie pojawi sie nowy etap budowy epoki mesjan´skiej, w której jed-nak nast api kleska ludzi zych i sprzeniewierzaj acych sie Bogu oraz proro-kom. Chrystus bedzie fundamentem tej nowej budowli i zwien´czy w sobie zarówno historie Izraela, jak i historie s´wiata. Bedzie tym Kamieniem nie dlatego, ze starsi Izraela Go zabij a, lecz dzieki temu wedug logiki Bozej speni swoj a role odkupien´cz a i zbawcz a.
V. CZY KRES MISJI IZRAELA?
Mateusz, jako najwiekszy uniwersalista z synoptyków, wydoby z wy-powiedzi Jezusa sens niemal prowokacyjny: „Dlatego powiadam wam: Kró-lestwo Boze zostanie wam zabrane i dane narodowi, który wyda jego owoce” (21, 43). Mozna to rozumiec´ radykalnie, a mianowicie, ze nastepuje kres religijnej misji Izraela i judaizmu. Totez wielu Z ydów dzis´ uwaza Ewangelie Mateusza za antyjudaistyczn a.
Ale mozna to rozumiec´ troche inaczej. Oto Chrystus nie wytraca tu zych Z ydów, lecz staje sie dla wszystkich ludzi dobrej woli kamieniem wegielnym. Sowa o zabraniu Z ydom Królestwa Bozego mozna rozumiec´ trojako:
1. Dzieje Izraela i judaizmu bed a juz zakon´czone, bo powstanie nowy lud mesjan´ski;
2. Nowy naród (ethnos), przynosz acy owoce, to nowy Izrael przyjmuj acy Chrystusa;
3. Nowym narodem bed a juz wszyscy ludzie razem z odrodzonym Izrae-lem, juz nie sam Izrael.
Wydaje sie, ze najbardziej suszne jest rozumienie trzecie. Bowiem Jezus powiedzia, ze stanie sie kamieniem wegielnym, choc´ bedzie odrzucony przez religijnych przywódców Izraela. Królestwo Boze bedzie dane nowemu naro-dowi izraelskiemu, Kos´cioowi mesjan´skiemu i wszystkim narodom. Kró-lestwo Boze (malchut Jahwe) bedzie juz Królestwem radykalnie nowym: „Bóg Nieba wzbudzi królestwo, które nigdy nie ulegnie zniszczeniu. Jego wadza nie przejdzie na zaden inny naród. Zetrze ono wszystkie te królestwa (ziemskie), samo zas´ bedzie trwao zawsze” (Dn 2, 44-45).
VI. REAKCJA STARSZYZNY
„Wyzsi kapani i faryzeusze” (Mt 21, 45) oraz „nauczyciele Pisma” (k 20, 19) zamierzali Go schwytac´, bo zrozumieli, ze to o nich powiedzia te przypowies´c´. Bali sie jednak tumu i dlatego zostawili Go i odeszli” (Mk 12, 12). „Bali sie tumów, gdyz miay Go za proroka” (Mt 21, 45). Ewangelis´ci zatem zinterpretowali sam a przypowies´c´, jak i sytuacje jej wy-goszenia w ten sposób, ze Jezus nie wyst api przeciwko ludowi Izraela, lecz przeciwko wyzszym kapanom, faryzeuszom, uczonym w Pis´mie i starszym ludu, w sumie przeciwko przywódcom Izraela, którzy sprzeniewierzyli sie Bogu, Prawu, Przymierzu i Dekalogowi. Totez forsowany dzis´ pogl ad, ze za s´mierc´ Jezusa s a odpowiedzialni sami Rzymianie, jest nieprawdziwy. W prze-ciwien´stwie do wadz lud izraelski sucha Jezusa, przyjmuje Jego sowa i uznaje Go za Proroka2. W omawianej zatem przypowies´ci mies´ci sie cay szkic Jezusowej wizji historii zbawienia.
THE HISTORY OF SALVATION ACCORDING TO THE BIBLICAL PARABLE ABOUT THE EVIL VINE-GROWERS
S u m m a r y
The article is an attempt at an in-depth dogmatic interpretation, hermeneutics of Jesus’ parable about the evil vine-growers. The parable probably comes from the collection of the Lord’s Speeches. It is quoted in St Mark 12, 1-12, St Luke 20, 9-19 and St Matt 21, 33-45. According to the Biblical use of metaphors the vineyard is the Qahal of the Old Testament, its owner is God, and the evil vine-growers are evil religious superiors betraying the Divine Law and the Decalogue. The lord’s servants are prophets and the owner’s son is Jesus Christ, who the superiors want to kill. However, Jesus prophesizes that His death will be the corner stone of the New Vineyard, the New God’s People and the messianic Church, to which also pagans will be admitted. Jesus’ death for Israel and for all people will be redemption of sins, salvation and establishing God’s Kingdom, to which all nations will be admitted.
Translated by Tadeusz Karowicz
Sowa kluczowe: historia zbawienia, teologia historii, chrystologia historii, teologia narodu. Key words: history of salvation, theology of history, Christology of history, theology of the
