Widok HISTORIA HISTORIOGRAFII - DROGA DO METAREFLEKSJI HISTORYCZNEJ

79

A

-I

DROGA

DO

ME-

TARE-FLEKSJI

HISTORIA HISTORIOGRAFII -

DROGA DO METAREFLEKSJI

HISTORYCZNEJ

Wiktor WERNER

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

1) Jakie Pan/Pani przyznaje miejsce historiografi i w dziedzinie nauk historycznych?

W szczególności chcielibyśmy zapytać o relację utrzymywaną przez historię histo-riografi i z histohisto-riografi ą, w tym z histohisto-riografi ą idei, z jednej strony, i metodologią historii, z drugiej. Na czym polega specyfi czna tożsamość historii historiografi i jako odrębnej dyscypliny badawczej w dziedzinie nauk historycznych?

Historię historiografi i samą w sobie można uznać za bardzo zróżnicowaną we-wnętrznie dziedzinę nauk historycznych.

HH może być pojmowana (ujęcie I) jako generalne badanie dziejów ba-dawczej i publikacyjnej aktywności historyków oraz instytucji tworzących i upowszechniających wiedzę historyczną (w ramach historii powszechnej lub historii narodowych). Jako taka będzie zajmować się zabezpieczaniem oraz ba-daniem źródeł wytwarzanych w ramach wspomnianych aktywności. Historyk historiografi i w ujęciu I będzie studiował biografi e historyków opierając się na źródłach archiwalnych, prywatnych (korespondencji, pamiętnikach etc.) oraz dzieje instytucji takich jak uczelnie, archiwa, instytuty i towarzystwa naukowe, muzea itp. wykorzystując wszelkie dostępne źródła. Zasadniczy efekt aktywności historyków czyli narracja historyczna będzie tutaj jednym z wielu dostępnych badaniu o interpretacji źródeł zasadniczo nieuprzywilejowanym.

Historia historiografi i może być także pojmowana i praktykowana w sposób, który łączy ją silniej z historią nauki (ujęcie II). Wówczas wzrasta znaczenie narracji historycznej (publikacji historycznych) jako źródła. Obraz przeszłości wypraco-wywany w badaniach historycznych staje się punktem dojścia badań HH. Historyk historiografi i analizuje proces badawczy i publikacyjny nie jako autonomiczne

80

wydarzenia, lecz w celu ukazania kontekstu dla obrazu dziejów będącego efektem tych procesów. HH jako dziedzina historii nauki ukazuje tu przemiany dokonujące się w ramach nauk historycznych badając równolegle przemiany w historycznych obrazach świata jak i w kontekście jego powstawania (czyli w procesie osobowego oraz instytucjonalnego tworzenia wiedzy historycznej, który jest głównym celem ujęcia I).

Historia historiografi i jest również wiązana z metodologią historii i teorią wiedzy historycznej (ujęcie III). Wówczas perspektywa badawcza skupiona jest na analizie historycznego obrazu świata będącego efektem badań historycznych. Historyk historiografi i zadaje sobie pytania dotyczące tego jakie założenia wstępne, wybrane metody badawcze oraz wybory repozytoriów źródłowych wywarły wpływ na powstanie takiego a nie innego obrazu rzeczywistości historycznej? Wiedza źródłowa dotycząca osób oraz instytucji zaangażowanych w badania historyczne jest tutaj ważna, lecz ewidentnie służebna względem głównego celu badawczego jakim jest ukazania uwa-runkowań konkretnego historycznego obrazu świata. Nierzadko w tym ujęciu zestawia się różne obrazy świata, które powstały w oparciu o badania tych samych źródeł, lecz z zastosowaniem innych założeń wstępnych lub metod badawczych. HH praktykowana w myśl ujęcia III ma generalnie porównawczy charakter a podstawowym jej celem jest formułowanie ogólnych twierdzeń (teoretycznych) dotyczących mechanizmów powstawania i funkcjonowania wiedzy historycznej.

Nieco inny charakter ma HH, jeżeli powiąże się ją z historią idei i/lub historią intelektualną (ujęcie IV). Wówczas podstawowym przedmiotem zainteresowania są relacje zachodzące między wiedzą historyczną a jej (aktualnym) otoczeniem kulturo-wo-społecznym. Historyk historiografi i bada tutaj recepcję twierdzeń historycznych i ich wpływ na sytuację społeczną oraz kulturową czasów, w których te twierdzenia były formułowane i czasów, w których były odczytywane. Taka perspektywa badawcza poszerza drastycznie zakres adekwatnych źródeł co zmusza historyka do dokonywania ich selekcji lub zachęca do tworzenia interdyscyplinarnych zespołów badawczych (historyk historiografi i + literaturoznawca + socjolog + ekonomista itp.) Zasadniczym celem badań wydaje się być w przypadku ujęcia IV ukazanie procesu przepływu wiedzy historycznej do społecznego otoczenia oraz wskazanie/udowodnienie, że nastąpił wpływ tej wiedzy na procesy/zjawiska kulturowe.

2) Czy mógłby/mogłaby Pan/Pani wskazać na 5-10 współczesnych prac z zakresu

historii historiografi i opublikowanych w językach kongresowych w ciągu ostatnich dziesięciu lat, które mogłyby/powinny zostać włączone do kanonu lektur historyka historiografi i w naszym kraju? W naszej intencji lista taka mogłaby również być

81

• BentleyMichael, Companion to Historiography, Routledge, 2006

• Day Ronald E, Th e Modern Invention of Information: Discourse, History, and Po-wer, SIU Press, 2008

• Durepos Gabrielle, Mills Albert J., Anti-history: Th eorizing the Past, History, and Historiography in Management and Organization Studies, IAP 2012

• Mahoney MS Haigh T., Histories of computing, Harvard University Press 2011 • Söderquist Th omas, Th e Historiography of Contemporary Science and

Techno-logy, Routledge 2013

• Tonkin Elizabeth, McDonald Maryon, Chapman Malcolm K. (eds.), History

and Ethnicity, Routledge 2016

• Tucker Aviezer (ed.), A Companion to the Philosophy of History and

Historio-graphy, John Wiley & Sons, 2011

• Zhmud L., Th e Origin of the History of Science in Classical Antiquity, Berlin 2006

3) Jaki rodzaj napięcia dostrzega Pan/Pani między, jak się wydaje,

nieredukowal-nymi roszczeniami historii historiografi i do (a) spełniania kryteriów naukowego dyskursu historiografi cznego i (b) objęcia uwagą badawczą całości historii gatunku historiografi cznego, od jego pierwszych form w starożytności, poprzez kolejne epoki, po współczesność? W jaki sposób można dzisiaj połączyć teoretycznie, a także praktycznie, naukowość historii historiografi i z jej polihistorycznością?

Historia historiografi i jest dziedziną, która łączy nie tylko różne repozytoria źródłowe, lecz także różne perspektywy badawcze (por. pyt. 1). W zależności od do-minującej w danym przedsięwzięciu badawczym perspektywy możliwa jest realizacja różniących się nieco od siebie kryteriów naukowości zdefi niowanych dla różnych specjalizacji historycznych. Dla historii historiografi i najsilniej związanej z fakto-grafi czną historiofakto-grafi ą (ujęcie I) najistotniejszym kryterium jest poprawna krytyka źródeł pozostałych po procesie badawczym. Dla HH orientującej się w stronę historii nauki (ujęcie II) równie ważna jest orientacja badacza (często zdobywana również na podstawie literatury przedmiotu) w przemianach jakie dokonują się w modelu badań historycznych. W odniesieniu do HH powiązanej z metodologią historii (ujęcie III) kryterium naukowości refl eksji wiąże się ze zdolnością do konceptualnego wyłonie-nia z badawyłonie-nia narracji historycznej zależności między wdrożoną metodą/przyjętymi

82

założeniami a uzyskanymi efektami – co wymaga orientacji w zagadnieniach episte-mologii historii i teorii wiedzy historycznej. W odniesieniu do HH związanej z historią idei/historią intelektualną (ujęcie IV) istotnym kryterium naukowości refl eksji jest sprawność w uchwyceniu problemu recepcji/wpływu społecznego narracji historycz-nej co wymaga znajomości metod ilościowej lub/i jakościowej interpretacji zjawisk społecznych/kulturowych.

4) Prosimy o wskazanie od jednej do trzech postaci lub ich dzieł z przeszłości

polskiej historii historiografi i, której/których dorobek dzisiaj niesłusznie pozostaje w cieniu, a zasługuje na aktualizujące przypomnienie przez samoświadomość historiografi i. Prosimy o podanie uzasadnienia wyboru. Jaka przeoczona lekcja z przeszłości naszej dyscypliny mogłaby zostać dzisiaj przyswojona?

Wskazane byłoby ponowne przeczytanie prac autorów już znanych, lecz nie kojarzonych z historią historiografi i na skutek wąskiego defi niowania zarówno poję-cia „historiografi a” jak i „historia historiografi i”. Autorzy których mam tu na myśli to: Leszek Kołakowski (w szczególności: „Główne nurty marksizmu”) i Barbara Skarga (w szczególności jej praca: „Granice historyczności”).

Uzasadnieniem jest potrzeba otwarcia się historii historiografi i na szerszą perspektywę kulturową i korzyści jakie mogą wynikać z przyswojenia pojęć oraz instrumentów historii fi lozofi i. Pozwoli to na wzbogacenie historii historiografi i praktykowanej w ujęciu (III-IV-por. pyt. 1.).

5) Prosimy o zaproponowanie nowego kanonu lektur z zakresu polskiej historii

historiografi i zawierającego do 10 pozycji bibliografi cznych. Chodzi nam o listę niewątpliwie wybitnych bądź cieszących się uznaniem dzieł polskich historyków historiografi i z ostatnich dwóch stuleci i współczesnych, wyselekcjonowaną (w ak-cie wyobraźni) w ten sposób, że gdyby lista ta (zbiór dzieł) stała się realnym kanonem kształtującym tożsamość historii historiografi i w Polsce i zastąpiła, choćby po części, kanon obecnie realny, pozwoliłaby na ukierunkowanie badań poza dzisiejsze horyzonty naszej dyscypliny. Prosimy o wyobrażenie sobie przy-szłości dyscypliny poprzez wyselekcjonowanie innego, niż zwykle wyobrażane, obrazu jej przeszłości.

83

Nie w pełni zgadzam się z założeniami pytania, gdyż nie uważam powszechnie obecnego kanonu (tzn. najczęściej powtarzających się w sylabusach z HH) lektur za wymagającego radykalnej przebudowy. Wiele z omawianych obecnie tytułów takich jak prace J. Topolskiego, A. F. Grabskiego, W. Wrzoska są jak najbardziej wartościowe i godne omawiania. Dlatego zgadzając się z pomysłem „myślowego eksperymentu” chciałbym zaznaczyć, że sformułowany zostanie tutaj nie tyle „nowy, lepszy kanon” co kanon alternatywny wskazujący na te aspekty historii historiografi i (obrazujące żywy związek historiografi i z innymi społecznymi i humanistycznymi dziedzinami wiedzy), które obecnie są prawie całkowicie pomijane a być może należy im się również nieco miejsca w wykładzie naszej dziedziny wiedzy.

• L. Kołakowski, Główne nurty marksizmu, t. 1-3, PWN 2009 • B. Skarga, Granice historyczności, PiW 1989

• J. Szacki, Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe. PWN 2002 • M. Janion, M. Żmigrodzka, Romantyzm i historia, Gdańsk 2001 • J. Topolski, Świat bez historii, Poznań 2007

• W. Tatarkiewicz, Historia fi lozofi i, PWN 2003

6) Jakie zadania dydaktyczne stoją przed uniwersyteckim kursem z zakresu historii

historiografi i? Jakie jest miejsce historii historiografi i w kształceniu historyka oraz w nabywaniu ogólnego wykształcenia humanistycznego?

Odpowiedź na to pytanie nie może być jednoznaczna gdyż zależy od tego jak zdefi niujemy cele związane z akademickim kształceniem historyka i towarzyszące temu procesowi wartości. Jeżeli przyjmiemy, że zależy nam na utrzymaniu jakości edukacji historycznej oraz chcemy aby absolwenci historii świadczyli o jej wartości to zajęcia z historii historiografi i powinny rozwijać zarówno wiedzę jak i umiejętności. Jest to możliwe w sytuacji, w której zajęcia te będą okazją do ukazania bogactwa i zło-żoności metod badawczych stosowanych w naukach historycznych oraz głębokiego zakorzenienia wiedzy historycznej w kulturze i społeczeństwie. Z perspektywy tych celów i wartości przydatne jest prezentowanie historii historiografi i w ujęciach II-IV (por. pyt. 1).