Antoniewicz, Jerzy
Historia badań nad rozsiedleniem
plemion bałtyjskich oraz ich kulturą
materialną w starożytności (V w.
przed n.e. - V w. n.e.)
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 337-352
J E R Z Y A N T O N IE W IC Z
H ISTO RIA BADAŃ NAD ROZSIEDLENIEM PLEM ION BAŁTYJSKICH ORAZ IC H KLLTURĄ MATERIALNĄ
W STA R O ŻY TN O ŚC I (V ш. p rz e d n.e. - V ш. n.e.)*
N in iejsze o p raco w an ie n ie rości sobie p re te n s ji do om ów ienia w szy stk ich ro zp raw , a rty k u łó w i p rzy czy n k ó w odnoszących się do o sad n ictw a B ałtó w w staro ży tn o ści. W y b ran e zo stały je d y n ie p ra c e czołowe, k tó re u k a z a ły się do 1964 r. w łącznie, z a w ierające om ów ienia cało k sz ta łtu zag ad n ień ogólnych, reg io n ó w lu b m ik ro regionów , będ ący ch zarów no w y n ik ie m osiągnięć archeologii, ja k i języ k o z n aw stw a czy h isto rio g ra fii. Z estaw ie n ie to nie o b e jm u je w p raw d zie całego p rzeb ieg u p ro cesu h isto ry czn eg o od chw ili u fo r m o w an ia się p lem io n b a łty js k ic h aż do po czątk ó w u s tro ju fe u d a l nego, je d n a k za w ie ra sp o ry w y cin ek czasu n a p rzeło m ie dw óch er (od ro k u 500 p rz e d n.e. do około 500 n.e.), co pozw ala n a ściślejsze w nioski sy n te ty c z n e , a w ięc d a je ja śn ie jsz y i szerszy o b raz dziejów in te re su ją c y c h n as p lem io n b a łty js k ic h .
G enezą p o w sta n ia p lem io n b a łty js k ic h zajm ow ano się od d a w n a i is tn ie ją n a te n te m a t ró żn e te o rie n aukow e, k tó ry c h n ie sposób w ty m m ie jsc u zrefero w ać, gdyż p rz e d e w sz y stk im n ie sta n o w ią one p u n k tu w y jścia d la ro zw ażań niniejszego a rty k u łu . W sp o m in am y ty lk o m im ochodem , że oznaczenie te j g ru p y p lem io n m ian em «plem iona b a łty js k ie » n a ra s ta ło su k cesy w n ie w ciągu X IX w ieku, a b y w reszcie o stateczn ie w la ta c h p ięćd z iesiąty ch n a b ra ć realn eg o k s z ta łtu dzięki sfo rm u ło w an io m G. N. N e s s e l m a n n a 1. O d tego bow iem o k re su zaczęto oznaczać tą n azw ą ogół ludów , k tó re osie d liły się w e w sch o d n iej i p o łu d n io w o -w sch o d n iej stre fie B ałty k u , a w ięc P ru só w , Jaćw in g ó w , L itw in ó w i Ł otyszów 2, i oddzielono je
* A r ty k u ł n in ie js z y s ta n o w i f r a g m e n t w ię k s z e j p r a c y a u t o r a p t. O s a d n ic tw o B a łtó w w p ó łn o c n o -w s c h o d n ie j E u r o p ie i je g o p o d s ta w y g o s p o d a rc ze i s p o łe c z n e (V w i e k przed- n.e. — V w i e k n .e.).
1 G. H . N e s s e l m a n n , D ie S p r a c h e d e r a lte n P r e u s s e n a n ih r e n Ü b e r r e s te n e r tä u te r t, B e r lin 1845, ss. 1— 158; p o r. ta k ż e G. B e r k h o l z , G e s c h ic h te d e s W o r te s B a ltis c h , B a ltis c h e M o n a ts s c h r ifte n , B d. 29 (R iga 1882), ss. 519 i n. o ra z C. E. G 1 e y e, Z u r G e sc h ic h te d e s N a m e n s B a ltis c h , R ig a s c h e r A lm a n a c h , R ig a 1902. N ie b ę d ę t u c y to w a ł p o p rz e d n ik ó w N e s s e lm a n n a z e ta p u p r z e d - n a u k o w e g o , ja k : C h r. H a r t k n o c h a (1679), M . P r a e t o r i u s a (1731), J . A. P a u l i a (1732 і 1754), G . S. B a y e r a (1770), J . S. V a t e r ’a (1821), P . v. B o h l e n a (1827 czy A . F. P o t t ’a (1837). 2 T ę m y ś l N e s s e l m a n n a w tro c h ę in n y m k ie r u n k u u z u p e łn ił F . B o p p w p r a c y p t. Ü b e r d ie S p r a c h e d e r a lte n P r e u s s e n u n d ih r e n v e r w a n d s c h a jt- lic h e n B e z ie h u n g e n , A b h a n d l. d. K g l. A k a d . d. W iss. zu B e r lin , 1853, ss. 77— 133.
K o m a n l k o t g 22
b ard ziej lu b m n iej k o n se k w e n tn ie od lu d ó w fiń sk ich 3. R ów nocześnie z b ad an ia m i językoznaw czym i rozpoczęły się b ad an ia źródłoznaw - cze 4, k tó re m ia ły n a celu u p o rząd k o w an ie zasobu źródeł odnoszą cych się do p le m ien n y ch te ry to rió w ludów b a łty jsk ic h , a tak że bad an ia archeologiczne 5 o p a rte coraz m ocniej n a p o d staw ach n a u k o w ych i w y k lu czający ch p ie rw ia ste k ro m an ty czn y , k tó ry cechow ał teo rie z p ierw szej połow y X IX w ieku. R ozw ój ty c h b ad ań — zarów no h isto ry czn y c h , ja k i językoznaw czych, a tak że archeologicz n y ch — w ró żn y ch o środkach p rz y b ie ra ł ró żn e form y, a in te n sy w ność ich też nie b y ła jed n ak o w a i zależała od w aru n k ó w lo kalnych. T rzeba je d n a k zaznaczyć, że zarów no w P ru sa c h , ja k i n a Łotw ie, E stonii oraz L itw ie zaczęły p ow staw ać jeszcze w p ierw szej połow ie X IX w iek u to w a rz y stw a naukow e, k tó re zajm o w a ły się w szerokim z ak resie „staro ży tn o ściam i k ra jo w y m i” . Było to, oczyw iście, nie ty le u p ra w ia n ie n a u k i dla je j h istorycznego asp ek tu , ile zajm o w an ie się w szelkim i „ staro ży tn o ściam i” na poły z se n ty m e n tu , na p o ły z zam i łow ań k o lek cjo n ersk ich i a m ato rsk ich sp raw am i od leg łej s ta ro żytności. K oniec X IX w ie k u je d n a k p rzy n ió sł ju ż — zarów no w językoznaw stw ie, ja k i n au k a c h h isto ry czn y c h — trw a łe osiąg nięcia, jak k o lw iek w d alszym ciągu tu i ów dzie szerzył się jeszcze d y ie ta n ty z m . N ajw iększe szkody p rzy n ió sł d y le ta n ty z m w archeologii i języ k o zn aw stw ie. W arto przytoczyć sły n n e etym ologizow anie ludzi n a jm n ie j w ty c h sp ra w a c h k o m p e te n tn y c h , a ta k ż e ró żn e ra b u n k o w e ek sp lo atacje stan o w isk archeologicznych dla zdobycia efek to w n y ch „ ek sp o n ató w ” . Z a p e łn ia ły one g a b in e ty p ry w a tn e w ielk ich posia d aczy ziem skich, np. w K u r la n d i i6, czasam i też o b d aro w y w an o nim i m u zea w stolicach p a ń stw zachodniej E u ro p y , n ie ra z bez p o d staw o w y ch in fo rm a c ji o ich p ro w en ien cji.
M imo ty c h n ie w ą tp liw y c h szkód, p o p ełn ian y ch w sto su n k u do w szelkiego ro d z a ju źródeł, pow oli w k o ń cu X IX w ie k u to ro w ała sobie d rogę p łodna m y śl n au k o w a, po d an a w ta k ie j lu b in n e j fo rm ie do d ru k u . T ak n a p rz y k ła d n a obszarze R osji ca rsk ie j, niezależn ie
3 H is to rię ty c h b a d a ń d a ł o s ta tn io E. F r a e n k e l , D ie b a ltis c h e n S p r a c h e n , H e id e lb e rg 1950, ss. 19— 20.
4 S ą d z ę, że p rz e ło m e m w b a d a n i a c h h is to r y c z n y c h b y ło p o d ję c ie w y d a w a n ia ź ró d e ł d o ty c z ą c y c h o b s z a ru w s c h o d n io n a d b a łty c k ie g o . W l a ta c h 1861— 1874 w y d a n o S c r ip to r e s R e r u m P r u s s ic a r u m , a je sz c z e w c z e ś n ie j, bo w l a ta c h 1848— 1853, w y d a n o ź ró d ła d o t. Ł o tw y . O d 1864 r. u n a s A. B i e l o w s k i z aczął w y d a w a ć M o n u m e n ta Polorlia e H isto ric a .
5 P o r. E. W a h l e , S t u d i e n z u r G e sc h ic h te d e r p r ä h is to r is c h e n F o rsc h u n g , H e id e lb e r g 1950, ss. 1— 178, g d z ie p rz e d s ta w io n o h is to r ię b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h n a o b s z a rz e L itw y , Ł o tw y i E sto n ii do w y b u c h u I I w o jn y ś w ia to w e j. O d n o śn ie d o P r u s p a tr z C. E n g e l , V o r g e s c h ic h te d e r a ltp r e u s s is c h e n S tä m m e , K ö n ig s b e rg 1935, ss. ЗО і n. P o r. ta k ż e J. P u z i n a s, V o r g e s c h ic h ts fo r s c h u n g u n d N a tio n a lb e w u s s ts e in in L /itauen, K o w n o 1935. 6 P o z y ty w n ą p o s ta c ią b y ł ta m np . A. P l a t e r , k t ó r y p u b lik o w a ł s w e b a d a n ia w je ż y k a c h p o ls k im i n ie m ie c k im . Z e s ta w ie n ie (n ie p e łn e ) je g o d o ro b k u : P o r. J . K o s t r z e w s k i , D zie je p o ls k ic h b a d a ń p r e h is to r y c z n y c h , P o z n a ń 1949, ss. 29. R ó w n ie ż w a r t o o d n o to w a ć i n te r e s u ją c ą i w a rto ś c io w ą j a k n a o w e czasy p u b lik a c ję K. S k i r m u n t t a z P iń s k a p t. N a d N ie m n e m i n a d B a ł ty k ie m , W a rsz a w a 1897, ss. 160 i 1 m a p a . S ą to, n ie s te ty , ty lk o w y j ą t k i s p o śró d lic z n eg o g ro n a osób u p r a w ia ją c y c h r a t u n k o w o n a L itw ie i K u r l a n d i i b a d a n i a „ s ta r o - ż y tn ic z e ” w c ią g u X IX w . o b o k p o w a ż n y c h i z a s łu ż o n y c h b a d a c z y , ja k п р . E. T y s z k i e w i c z , C. G r e w i n g k , R. H a u s m a n n , A. B i e l e n - s t e i n i in n i, k tó r y c h o sią g n ię c ia n a ty m p o lu są n ie p r z e m ija ją c e i dziś je sz c z e m a ją s w ą w a rto ś ć .
od ośro d k a kró lew ieck ieg o w P ru s a c h oraz ośrodków w R ydze, T a rtu czy M itaw ie, n a obszarze w sc h o d n io n ad b ałty ck im p o w stały śm iałe i o d k ry w cze poglądy, k tó re do dziś m a ją jeszcze sw o ją w arto ść n aukow ą. A by n ie być gołosłow nym , jako p rz y k ła d m ożna w ym ienić, że ju ż w 1897 r. A. A. K o č u b i ń s k i j 7 w y d ał d ru k ie m n iew ielk ą ro zp raw k ę, w k tó re j p rzek o n u jąco dow iódł n a p o d staw ie h y d ro n im ii, że o b szar b a łty js k i ob ejm o w ał nie ty lk o te r y to riu m p le m ie n n e j L itw y z o k resu p rzed p o w sta n ie m p a ń stw a G edym ina, ale ta k ż e o b szary g ó rn ej N arw i, północne dorzecze P ry p e c i o raz dorzecze B erezy n y . R ozw ijając d a le j o b serw acje p o p rz e d n ik a A. P o g o d i n * określił, ja k na ów czesne czasy dość d o kładnie, że p o łu d n io w a g ran ica B ałtó w biegła na północ od dorzecza P ry p e c i. Jeszcze ciekaw sze w nioski w y sn u ł n a p o d staw ie sw oich b ad a ń w o d n iesien iu do in te re s u ją c e j n as dzied zin y A. N. S o b o l e v s k i j 9, k tó ry w y zn aczy ł d o k ład n iej zasięg śladów n azew n iczy ch ty p u b a łty jsk ie g o n a o bszarze ziem i w iteb sk iej, p skow skiej, tw e rs k ie j c ra z części m o sk iew sk iej, a ta k ż e górnego b ieg u D n ie p ru n a o bszarze S m ołeńszczyzny. W reszcie isto tn e p rz y c z y n k i do tego zag ad n ien ia dorzu cił ośro d ek k ró lew ieck i, p rz e d e w szy stk im zaś A. T i s c h l e r i A. B e z z e n b e r g e r 10, co do ogólnej c h a ra k te ry s ty k i k u ltu r y m a te ria ln e j P ru só w , zw łaszcza w o k resie rz y m sk im o raz g ra n ic y p o łu d n io w ej i zach o d n iej B ałtów . T ym i sp ra w a m i zajm o w ało się ró w n ież w ielu in n y ch badaczy, a zw łaszcza h isto ry k ó w i archeologów .
N ie b ęd zie m y w n in ie jsz y m ro zd ziale ch a ra k te ry z o w a ć całości d o ro b k u w dziedzinie archeologii, h isto rii i języ k o z n aw stw a w k ońcu X IX w ie k u i n a przeło m ie X X w ieku. W yliczanie osiągnięć, p u b li k a c ji oraz g łośnych i zasłużonych n azw isk m ija ło b y się z celem . N aszym zad an iem je s t ty lk o w y łu sk ać z całego d o ro b k u o kresów m in io n y ch te pozycje i te osiągnięcia o raz p rzy to czy ć t e nazw iska, k tó re n a p rz e s trz e n i z gó rą 100 la t w n o siły do n a u k i is to tn e d an e d la in te re su ją c e g o n as w te j chw ili p ro b le m u ro zsied le n ia się plem io n b a łty js k ic h o raz ich g ran ic etn iczn y ch , a ta k ż e ro z w o ju społecznego ty c h p lem io n w o k resie p o w sta w a n ia zalążków u k ład ó w w czesno- klasow ych. D latego obok uczonych ro sy jsk ich i A. B ezzen b erg era
7 A . A. K o č u b i n s к i j, T e r r ito r ija is to r i ć e s k o j L i t v y , Zu t. M in is te r . N a r. P r o s v e š č e n ija , 1887, N r 1, ss. 60— 94. 8 A. P o g o d i n, I z is to r ii s la v i a n s k ic h p r e d v iž e n ii, S t. P . 1901, ss. 91—92, 93 o r a z n o tk a 3. 9 A . N. S o b o l e v s k i j , C d e ž ila L it v a , Iz v . A k a d e m ii N a u k , V I s e r ija , S t. P . 1911, ss. 1053 i n. 19 M am t u n a m y ś li p rz e d e w s z y s tk im p u b lik o w a n ie m a te r i a ł u a rc h e o lo g ic z n e g o z in te r e s u ją c e g o n a s o k re s u p rz e z O tto T i s c h l e r a (je g o w y k a z z o sta l o p u b lik o w a n y w t. 33, „ S c h r ift e n d e r P h y s ik a lis c h - ö k o n o m is c h e n G es. in K ö n ig s b e r g ”), a p o te m w la ta c h do I w o jn y ś w ia to w e j p rz e z A. B e z z e n b e r g e r a n a la m a c h „ P r u s s i i” ( o s ta tn i t. 23, część І і I I za 1914 r.). T e n o s ta tn i m ia l z re s z tą d o ro b e k n ie ty lk o a rc h e o lo g ic z n y . P o r. w a ż n ie js z e p r a c e A . B e z z e n b e r g e r a , U b er d ie V e r b r e itu n g e in ig e r O r ts n a m e n i n O s t- p r e u s s e n , A ltp re u s s is c h e M o n a ts s c h r ift, B d . 20 (1883), ss. 123 i n. o ra z t e n ż e , B e m e r k u n g e n z u d e m W e r k v o n A . B ie le n s te in ü b e r d ie e th n o lo g is c h e G eo g r a p h ie d e s L e ttla n d e s , B u ll, d e l ’A c a d . Im p ., S t. P e t e r s b u r g 1895, s s. 467 i n. o ra z t e n ż e , S t u d i e n ü b e r d ie S p r a c h e d e s p r e u s s is c h e n E n c h ir id io n s , Z e it s c h r if t f. re g l. S p r a c h fo r s c h u n g , B d. 41 (1907), ss. 65— 127. D ru g a p r a c a te g o ż a u to ra b y la u z u p e łn ie n ie m p u b lik a c ji A. B i e l e n s t e i n a . (P o r. n iż e j o d s y ła c z 11). J e ś li ch o d zi o ź ró d ła a rc h e o lo g ic z n e n a jw a ż n ie js z ą p o z y c ją te g o o k re s u b y ła p u b lik a c :a O. T i s c h l e r a i H. K e m k e p t. O s tp re u s s is c h e A l t e r t ü m e r a u s d e r Z e it d e r g r o ss e n G r ä b e r fe ld e r u. C h r. G e b u r t, K ö n ig s b e rg 1902. 339
z K ró lew ca n ie sposób nie w spom nieć o A. B'i e ] e n s t e i n i e, jako o tw ó rc y ło tew sk iej n ie ty lk o filologii, w k tó re j b y ł m istrzem , ale tak że jako o h isto ry k u , fo lk lo ry ście i archeologu. Jego w y d a n a w 1892 r. p ra c a o g ran icach ło tew sk ich p lem io n i zasiągu języ k a ło te w s k ie g o n , jak k o lw iek w y w o łała d y sk u sję, m a d la nas ciągle w arto ść n aukow ą, p oniew aż jasno o k reśliła p rzeb ieg g ran icy m iędzy poszczególnym i p lem ionam i, a ta k ż e m ięd zy Ł o ty szam i a F inam i. C hronologicznie p ra c a ta w y k racza poza w czesne średniow iecze.
O grom ne zasługi położył dla o k reślen ia zasięgu w y stęp o w an ia ź rr d e ł to p o n o m asty czn y ch pochodzenia b a łty jsk ieg o w dorzeczu górnego D n ie p ru ta k ż e litew sk i językoznaw ca K. B u g a, k tó ry s ta ra ł się udow odnić, że p ie rw o tn e siedziby plem io n litew sk ich w połow ie I ty s. n.e. o b ejm o w ały obszar dorzecza górnego D n iep ru , B erezy n y i Soży oraz g ó rn ej D źw iny 12. Sądził on także, że plem iona ło tew sk ie m ieszk ały w ty m ok resie n a obszarze śro d k o w ej i w schod n iej L itw y , a je d y n ie P ru so w ie opan o w ali ju ż w ów czas obszar w d orzeczu Ł y n y i P reg o ły . J a k k o lw ie k pogląd K. B ugi n ie bardzo n as w chw ili obecnej ju ż p rzek o n u je, n ie p odobna w ty m m iejscu nie w ym ienić tak że jego in n y ch p rac, te m a ty c z n ie bardzo zw iąza n y ch z in te re su ją c y m n as p ro b lem em . W spom nieć ta k ż e należy o w cześniejszej p ra c y tegoż au to ra, o p u b lik o w an ej w P olsce w 1913 r., p o w stałej w to k u d y sk u sji z A. S c h a c h n a t o v e m , k tó ra w niosła isto tn e d a n e do p ro b le m u istn ie n ia b a łty js k ic h ele m e n tó w etn iczn y ch n a B ia ło r u s i13. T rzeba podkreślić, że niezależnie od n au k o w ej żarliw ości i og ro m n y ch zasług K . B ugi dla om aw ianego zag ad n ien ia —· jego h ip o tezy b y ły często z b y t daleko id ące i przez to nie są dziś całkow icie p rz y d a tn e w naszy ch rozw ażaniach. Z w łasz cza jego te o rie na te m a t p rzesu n ięć etn iczn y ch lu d ó w b a łty js k ic h w o d leg ły ch czasach m uszą budzić pew n e w ątpliw ości.
N a la ta n a stę p n e p rz y p a d a u k azan ie się dw óch w ażn y ch prac, dotyczących sta ro p ru s k ic h nazw m iejscow ych 14 oraz osobow ych 15, a nied łu g o p o tem (1929) p o jaw iły się pierw sze p rz y s tę p n ie n ap isan e p ra d z ie je P r u s p ió ra W. G a e r t e g o ls. W ty m sam y m ro k u u k a zała się p ierw sza część o p raco w an ia H. M o o r y 17, dotycząca w czes nego i środkow ego o k re su żelaza n a Ł otw ie, a w ro k później W. A n t o n i e w i c z ogłosił w stę p n e sfo rm u ło w an ie dotyczące
11 A. B i e l e n s t e i n , D ie G re n z e n d e s le ttis c h e n V o l k s s t a m m e s u n d d e r l e ttis c h e n S p r a c h e in d e r G e g e n w a r t u n d im 13 J h t, E t. P . 1892 o ra z t e n ż e , Z u r to p o g r a p h isc h e n O n o m a s tik d e s L e ttla n d e s , S t. P . 1894, ss. 1— 11.
12 K . B u g a, A i s č iu p r a e itis v i e t u v a r d u š v ie s o je (1924) (w:) R in k tin ia i R a k š ta i, t. З (1961), ss. 728— 741, a z w ła sz c z a m a p k a n a s. 732. K r y ty c z n e s t a n o w is k o w t e j s p ra w ie z a j ą ł s to s u n k o w o n ie d a w n o u n a s J . C z e k a n o w s k i , W s tę p do h is to r ii S ło w ia n , P o z n a ń 1957 (II w y d .), ss. 116 i n . К . B u g a , U p iti v a r d u s tu d íjo s i r a iš c iu b e i s la v e n u s e n o v é (1923), (w:) R in k tin ia i R a k š ta i, t. 3 (1961), ss. 493 i n . P o r. ta k ž e K . B u g a, D ie lita u is c h - w e is s r u s s is c h e n B e z ie h u n g e n u n d ih r A l te r , Z e its c h r if t f ü r sla v . P h ilo lo g ie , B d. 1, (1925), ss. 26— 27. 13 K . B u g a, K a n n m a n K e l te n s p u r e n a u f d e m b a ltis c h e n G e b ie t n a c h - w e is e n , (1913), R in k tin ia i R a k š ta i, B d. 1, (1958), s. 526. 14 G. G e r u l i s , A l tp r e u s s is c h e O r tsn a m e n . B e r lin —L e ip z ig 1922. 15 A. T r a u t m a n n, D ie a ltp r e u s s is c h e n P e r s o n e n n a m e n , G ö ttin g e n 1925. 15 W . G a e r t e, U rg e s c h ic h te O stp r e u s s e n s , K ö n ig s b e r g 1929. 17 H . M o o r a, D ie E is e n z e it i n L e ttla n d , B d. 1, T a r t u 1929; B d. 2 te j m o n o g r a f ii u k a z a ł się w 1938 r. 340
w sch o d n iej L itw y 18. P a rę la t w cześniej A. L a u d a n s k i j w y d zielił n a ob szarze S m oleńszczyzny g ru p ę g rodzisk pochodzenia b a łty j- skiego, k tó r ą w ów czas b łęd n ie zaszereg o w ał do ob iek tó w I ty s. n .e.19. W la ta c h trz y d z ie s ty c h X X w iek u p ow stało w iele in te re su ją c y c h i w arto ścio w y ch prac, dotyczących rozm ieszczenia i g ra n ic etn icz n y ch p lem io n b a łty jsk ich . N ie w sz y stk ie m ożna t u w ym ienić, gdyż n ie k tó re o b e jm u ją ty lk o w ąsk i o k re s chronologiczny i dotyczą je d y n ie w czesnego feu d alizm u . N ie sposób je d n a k p om inąć w y d a n e j w la tach 1931/1932 sy n te z y H. Ł o w m i a ń s k i e g o o p o czątk ach społeczeń stw a i p a ń stw a litew skiego, z uw agi n a je j szero k ie tło p o ró w n a w c z e 20. Z ty c h la t pochodzą n iezw y k le w ażn e p ra c e M. V a s m e r a, dotyczące n ajd alszeg o zasięg u e lem en tó w b a łty j sk ich n a w schodzie oraz s tr e f y k o n ta k to w e j b a łto - f iń s k ie j21. W yszły jeszcze d w ie w ażne, n a ogół n ie zau w ażone prace uczonych ło te w skich F. B a 1 o d i s a 22 i P. S c h m i d t a 2'1. W 1935 r. ukazało się o p raco w an ie m onograficzne m a te ria łu archeologicznego P ru s , nie s te ty , o b e jm u ją c e o k res od czasów n a jd a w n ie jsz y c h zaledw ie po o k res la te ń sk i w łącznie, n ap isa n e przez arch eo lo g a w sch o d n io - p ru sk ieg o C. E n g 1 a 24, a w la ta c h n a stę p n y c h w y d an o jego w y p o w iedzi sy n te ty c z n e na te m a t o sad n ictw a b a łty jsk ie g o n a obszarze B iałorusi i obszarów w d orzeczu górnego D n ie p ru 25. R ów nocześnie niem al z m o n o g ra fią C. E n g la ukazało się la p id a rn e , ale zarazem n iezw y k le tr a f n e sfo rm u ło w an ie J . E n d z e l i n a 28 na te m a t po d ziału d ialektologicznego o b sz a ru staro p ru sk ieg o , k tó r y m a isto tn e znaczenie d la w y d z ie le n ia poszczególnych g ru p p le m ie n n y c h w P r u sach oraz s tre f k o n ta k to w y c h ze św iatem sło w iań sk im . L a ta n a stę p n e
18 W . A n t o n i e w i c z , C za s y p r e h is to r y c z n e i w c z e s n o d z ż e jo w e z ie m i w ile ń s k ie j, (w :) W iln o i z ie m ia w ile ń s k a , W iln o 1930, ss. 23 + 23 ry c .
19 A . L a u d a n s k i j , N e k o to r y e d a n n y e o g o ro d išč a c h S m o l e n s k o j g u b e r n ii, N a u č. Iz v . S m o le n s k o g o gos. u n i v e r s ite ta , t. 3, z. З, S m o le ń s k 1926, ss. 179— 296. G ro d z is k a te w rz e c z y w is to śc i p o c h o d z ą z p o ło w y I ty s . p rz e d n.e. i p o c z ą t k ó w n.e. 20 H . Ł o w m i a ń s k i , S tu d ia n a d p o c z ą tk a m i s p o łe c z e ń s tw a i p a ń s tw a lite w s k ie g o , t. 1 (1931), ss. 439, t·. 2 (1932), ss. 370. 21 M. V a s m e r, B e itr ä g e z u r h is to r. V ö l k e r k u n d e O s te u r o p a s . D ie O s tg re n ze d e r b a ltis c h e n S tä m m e , SB . P . A . W iss. P h il - h is to r . K la ss e , 1932, ss. 637— 666, a zw ’asz c za z e s ta w ie n ie ss. 653— 663. T e n ż e , B a l te n u n d F i n n e n in G e b ie t v o n P s k o v , S tu d i i B a ltic i, E d . 3, (1933), ss. 27 i n . o ra z re c . J . S a f a r e w i c z a , B a ltic o s la v ic a . t. II (1936), s. 210.
22 F. B a l о d i s , D ie b a ltis c h - fin n is c h - u g r i s c h e G r e n z e i n v o rg e s c h . Z e it., M em . d e la S o c ie tě l in n o - o u g r ie n n e , B d. 67 (1933), ss. 24 i n. 23 P . S c h m i d t , H e r o d o la z in a s p a r s e n a ij e m b a ltie m , R a k S tu k r a ju m s , t. 21, R ig a 1933, ss. 1— 17. 24 C. E n g e 1, V o r g e s c h ic h te d e r a ltp r e u s s is c h e ii S tä m m e , B d. 1, K ö n ig s b e rg 1935, ss. 345 + 152 ta b l. + 13 m a p p o za te k s t e m . W a ż n e z n a c z e n ie m a ta k ż e o p ra c o w a n y k o m e n ta rz d o m a p E n g l a ra z e m z W . L a B a u m t p t. K u ltu r e n u. V ö lk e r d e r F r ü h z e it im P r e u s s e n la n d e , K ö n ig s b e rg 1937, ss. 284 + 50 ry c . w te k ś c ie . P o r . ta k ż e w c z e ś n ie jsz e s f o r m u ło w a n ie E n g l a p t. H e r k u n f t u n d U r h e im a t d e r b a ltis c h e n V ö lk e r , (w .) F ü h r e r d u rc h d ie v o rg e s c h ic h tlic h e S a m m lu n g d e s D o m m u s e u m s, R ig a 1933, ss. 58 4- 18 ta b l. і 6 m a p p o z a te k s te m . 25 C. E n g e 1, D ie v o r g e s c h ic h tlic h e O s tg r e v z e d e r b a lt. V ö lk e r , F o r s c h u n g e n u n d F o r s c h rif te , B d. 14 (1938), ss. 49— 51 o ra z t e n ż e . D ie b a ltis c h e B e s ie d lu n g W e is s - u n d M itte lr u s sla .n d s i n v o r g e s c h ic h tlic h e r Z e it, O p e ta tu d E e s ti S o ltsi T o im e tu s te s t, B d . 30 (1939), ss. 904— 910.
20 J. E n d z e l i n , W as is t im A l tp r e u s s is c h e n a u s id e о ( u n d a) g e w o r d e n ? , S tu d i i E a ltic i, B d. 4, (1935), ss. 135— 143. P o r. ta k ż e t e g o ż , A l tp r e u s s is c h e G r a m m a tik , R ig a 1944, g d z ie s z e rs z a a r g u m e n ta c ja ty c h s fo rm u ło w a ń .
p rzy n io sły tak że in te n sy w n e b ad an ia n a d to p o n o m asty k ą p ru sk ą, k tó ry c h o stateczn y m w y ra z e m b y ła m ap a W. 1-І o r n a 27, n ie ste ty , o p u b lik o w an a bez n iezbędnych an ek só w źródłow ych, przez co jej w arto ść dow odow a je s t m in im a ln a . A rcheolog L. K i l i a n 28 o p u b li k ow ał sw e p ierw sze sfo rm u ło w an ie na te m a t au tochtoniczności B ałtó w w św ie tle m a te ria łó w n eo lity czn y ch i w czesnobrązow ych, co je s t w ażne w obec słabo u dow odnionych hipotez językoznaw czych K . Bugi, zaś J . P u z i n a s p o dsum ow ał dotychczasow e w y n ik i b ad ań archeologicznych n a zachodniej i śro d k o w ej L itw ie w ok resie m ięd zy w o jen n y m 29.
O k res w o je n n y w łaściw ie nie p rzy n ió sł żadnych now ych d anych do in teresu jąceg o n as p ro b le m u poza sfo rm u ło w an iam i o p u b lik o w a ny m i na now o przez M. V asm era 30 o raz w cześniejszym i V. K i p a r - s k y ’e g o 31. P ie rw sz y z ty c h au to ró w nie w niósł je d n a k w iele do in te re su ją c y c h n as k w estii w p o ró w n a n iu ze sfo rm u ło w an iem o p u b lik o w an y m już w cześniej, poza obszerną, lecz sch em aty czn ie po tra k to w a n ą m ap ą. V. K ip a rs k y n a to m ia s t podsum ow ał d o ty ch czasow y s ta n w ied zy o języ k a ch i p lem io n ach b a łty js k ic h , p rz y czym a u to r n in ie jsz e j p ra c y nie czu je się na siłach określić, w ja k ie j m ierze jego w y w o d y lin g w isty czn e są o ry g in a ln e w sto su n k u do b adań jego poprzedników .
O k res bezp o śred n io p o w o jen n y p rzy n ió sł p ra c ę М. A 1 s e i k - k a i t ê - G i m b u t i e n é o fo rm ach o b rz ą d k u pogrzebow ego n a L itw ie 32, zaś V. K ip a r s k y 33 i W. K. M a 11 e w s 34 zaję li się ch ro n o logią k o n ta k tó w b ałto -sło w iań sk ich i u sta le n ie m o k re su w y o d rę b n ie n ia się B ałtów ze w sp ó ln o ty b ałto -sło w iań sk iej w ślad za próbam i
T. L e h r a - S p ł a w i ń s k i e g o 35. In n y a u to r, a m ianow icie
T. M i 1 e w s к i, o p u b lik o w ał w ro k potem w ażną p ra c ę o sto su n k ach językow ych p o lsk o -p ru sk ich , k tó ra rzu ca ta k ż e p ew n e św iatło na p ro b le m a ty k ę g ra n ic y etn iczn ej sło w iań sk o -p ru sk iej n ie ty lk o w o k resie w c zesn o feu d aln y m 3δ. W 1948 r. u k azał się p ierw szy to m toponim iki lite w sk ie j R. S c h m i 1 1 1 e i n a 37. P ra c a ta , poza d ro b
-27 W. H o r n , D ie V e r b r e itu n g d e r p r e u s s. O r ts n a m e n i n O s tp r e u s s e n , P r u s s ia , B d. 32, (1938), ss. 58 i n . + 1 m a p a . 28 L. K i l i a n , Z u m U r s p r u n g d e r B a lte n , A ltp r e u s s e n , B d. 2, (1938), ss. 107— 114. 29 J . P u z i n a s , N a u ja u s iu p r o iš to r in iu ty r i n e j i m u d e o m e n y s , S e n o v é , 1938, ss. 175— 303 + 56 ta b l. o ra z 7 m a p . 30 M. V a s m e r, D ie a lte n B e v ö lk e r u n g s v e r h ä ltn is s e R u s s la n d s i m L ic h te d e r S p r a c h fo r s c h u n g , V o rtr ä g e u n d S c h r if te n d e r p re u s s . A k a d e m ie d e r W iss e n s c h a fte n , n r 5, B e r lin 1941, ss. 25. 31 V. K i p a r s k y , B a ltis c h e S p r a c h e n u n d V ö lk e r , (w :) B a ltis c h e L ä n d e , B d. 1 (1939), ss. 48— 59, m a p a n a s. 51. 32 A . A l s e i k a i t é - G i m b a t i e n è , D ie B e s ta ttu n g i n L it a u e n i n d er v o r g e s c h ic h tlic h e n Z e it, T ü b in g e n 1946, ss. 249 + 5 m a p p o z a te k s te m .
33 V. K i p a r s к y, C h ro n o lo g ie d e s r e la tio n s s la v o b a ltiq u e s e t s la v o fin n o is e s , R e v u e d e s F-tudes S la v e s. B d. 24. (1947), ss. 29— 47. 34 W. K. M a t t e w s , B a ltic o r ig in s, ib id e m ss. 49— 59. 35 T . L e h r - S p ł a w i ń s k i , O p o c h o d z e n iu i p r a o jc z y ź n ie S ło w ia n , P o z n a ń 1946. 36 T. M i l e w s k i , S t o s u n k i ję z y k o w e p o ls k o - p r u s k ie , S la v ia O c c id e n ta lis , t. 18. П939— 1947), ss. 21—85.
37 R. S c h m i e 1 1 1 e i n . E tu d e s s u r la n a tio n a lité d e s A e s tii. T o p o n y m ie litu a n ie n n e , Ba.de 1948, o ra z t e n ż e , V o ie s e t im p a s s e s d e la to p o n y m ie litu a n ie n n e , R e v u e I n t e r . O n o m a stiq u e , t. 10, (1958), ss. 107— 138 o ra z t e n ż e , L es h y d r o n y m e s b a ltiq u e e n — n t e t le p r o b lè m e d e a n tia , ib id e m , t. 12, (1960),
п у т і sp o strzeżen iam i, zaw iera n iew iele isto tn y c h d an y ch d la o m a w ianego zag ad n ien ia. J e s t ona p o d sum ow aniem b ad a ń w ty m zak resie p ro w ad zo n y ch na L itw ie i dow odem chęci a u to ra sp o ży tk o w an ia ź ró d e ł p isan y ch i arch eo lo g iczn y ch w raz z to p o n o m asty czn y m i do w nioskow ań u o g ó ln iający ch . N ie ste ty , p ró b a ta , w y d a je się, nie bardzo je s t u d an a, gdyż je j a u to r n ie zdołał pow iązać te j k ateg o rii ź ró d eł w je d n ą całość sy n te ty c z n ą w jasn y m , je d n o lity m w ykładzie. W reszcie u k azała się w ty m czasie p r a c a ,F . B u j a k a , k tó ra je s t s tu d iu m zap isk i P to lem eu szo w ej o W e n e d a c h 38. M ożna ją uw ażać za ty p o w y p rz y k ła d ro z p a try w a n ia te j w iadom ości źródłow ej w o d e r w a n iu od całego k o n te k s tu nazw S a rm a c ji e u ro p e jsk ie j o raz b ra k u w yczucia m ożliw ości p o słu g iw an ia się źró d łam i archeologicznym i
zarów no podczas an ality czn eg o p o stęp o w an ia badaw czego, ja k
i w u ję c iu sy n te ty c z n y m . N iestety , jego p ró b y w y zy sk an ia źródeł arch eo lo g iczn y ch są n ie p o ra d n e m etodycznie, źró d ła zaś języ k o w e w y k o rz y sta n e zo stały n a p o d staw ie a piori p rz y ję te j chronologii K. B ugi. Co w ięcej, F. B u ja k um ieszcza p rzed B a łta m i n ad m o rzem S łow ian, co nie zostało p rzez językoznaw ców d o tą d zauw ażone na p o d staw ie to p o n o m asty k i. F. B u jak ty m sa m y m w y p e łn ia rzek o m ą p u stk ę, k tó r ą b łęd n ie stw o rz y ł K. B uga, nie p rzy p u szczając, że k to ś w przyszłości a b su rd a ln ie zap ełn i ją S ło w ian am i. U w agi pow yższe n ie dotyczą oczyw iście W enedów H e n ry k a Ł ow m iańskiego zan o to w an y ch n a In fla n ta c h — p o w sta je je d n a k p y ta n ie , k ied y oni tu ta j p rz y b y li oraz czy is to tn ie b y li to .Słowianie, i czy n ie są ślad em sta re g o s u b s tra tu in d o eu ro p ejsk ieg o , do tego czasu n ie zasy m ilo w a nego przez B ałtów .
L a ta pięćd z iesiąte naszego w iek u są o k re se m w y jścia n a św iatło d zien n e w ielu p ra c i w arto ścio w y ch ęp raco w ań m o n o g rafic zn y ch archeologów i h isto ry k ó w z k ra jó w w sch o d n io n ad b ałty ck ich Z SRR . P oza p ra c ą len in g rad zk ieg o uczonego P. N. K u t n e r a , tr a k tu ją c ą 0 te o re ty c z n y m p o jęciu g ra n ic y e tn ic z n e j i te r y to riu m etnicznego na p o d staw ie a n a liz y m a te ria łó w archeologicznych, etn o g ra fic z n y c h 1 języ k o w y ch z P ru s 39, ukazało się ró w n ież p ierw sze sfo rm u ło w an ie n a u k i lite w sk ie j o e ta p a c h ro zw o ju p lem io n litew sk ich w św ietle źró d eł a rc h e o lo g ic z n y c h 40 o raz an alogiczna p ra c a o plem io n ach ło te w s k ic h 41. W ro k p o tem n a jw y b itn ie js z y archeolog k ra jó w
ss. 241— 255; p o r. t e n ż e , D e u x h y d r o n y m e s litiia n o -s c a n d in a v e s , A .M .C .I.T .A ., t. 3 (B ru x e lle s 1948), ss. 443— 446, g d z ie s ą w a ż n e s tw ie r d z e n ia co do n a z w y rz e c z n e j J u r a w y s t ę p u ją c e j ta k ż e w Ł o m ż y ń s k ie m n a M az o w sz u . 38 F. B u j a k , W c n e d o w ie n a w s c h o d n ic h w y b r z e ż a c h B a ł ty k u , T o r u ń 1948, o ra z re c . H . Ł o w m i a ń s k i , J a n t a r , t. 6, (1948), ss. 329— 331 (p o z y ty w n a ). O s t a tn i o H . Ł o w m i a ń s k i w y c o fa ł się z p o g lą d u u z n a ją c e g o W e n e d ó w in fla n c k ic h za S ło w ia n . P o r. t e g o ż , P o c z ą tk i P o l s k i, t. 1, (1963), ss. 60— 61. P o r. ta k ż e J . C z e k a n o w s k i , N a z w a m ia s ta W e n d e n n a Ł o tw ie w ś w ie tle a n tr o p o lo g ii, R o c z n ik i H is to ry c z n e , t. 13, (1957), ss. 27— 34, co m o że b y ć w y n i k ie m d ro g i h a n d lo w e j N o w o g ró d — Z a to k a R y s k a w z d łu ż rz e k i G a u ja .
30 P . N. K u š n e r, E t n ič e s k ie te r r ito r ii i e tn ič e s k ie g r a n ic y , M o sk w a 1951. P o r. ta k ż e H . M o o r a, V o p r o s y e tn o g e n e z a n á r o d o v S o v . P r ib a łtik i p o d a n n y m a r c h e o lo g ii, K r a t k i j e S o o b . In s t. E tn o g ra f ii, t. 12, (1950), ss. 29— 31. 40 P . K u l i k a u s k a s , N e k a to r y e d a n n y e o p ie r v o n a č a ln o m z a s e le n ii te r r ito r ii L i t v y i o p le m e n n ý c h g r u p a c h w J i n a č a le I I ty s . n.e. p o d a n n y m a r c h e o lo g ii, T r u d y I n s t i t u t a E tn o g ra fii, t. 3, (1954), ss. 36— 46. 41 V. V. D o r o š e n k o, L a t y š s k i e p le m e n a w I ty s . n.e., V o p ro sy I s to rii, 1952, n r 9, ss1. 122— 130. 343
w sch o d n io n ad b ałty ck ich H. M o o r a 42 o p u b lik o w ał sw o je uw agi o fo rm o w an iu się społeczeństw klasow ych w śród p lem io n b a łty j- skich, a P . K u l i k a u s k i e n ê 43 opisała pochów ki k o ń sk ie z lu d z kim i w śród p lem io n litew sk ich , zw iązane z p o w staw an iem a ry s to k ra c ji p le m ie n n e j. Ta sam a a u to rk a w ro k p o tem w y d a ła p racę 0 fo rm o w an iu się społeczeństw k laso w y ch na L itw ie 44. W ty m też o k resie ukazało się p o p u la rn e sy n te ty c z n e ujęcie zag ad n ien ia ro zw o ju społeczeństw p ie rw o tn y c h i w czesn o feu d aln y ch n a Ł otw ie, n ap isan e przez H. M oorę p rz y w sp ó łp racy z E. S n o r e 45. L a ta n a stę p n e by ły niem n iej płodne. A. T a u t a v i í i u s 4' b ro n ił tez p ra c y k a n d y d a c k iej o zjaw isk ach k u ltu ro w y c h na w sch o d n iej L itw ie w I tys. n.e., J. A n t o n i e w i c z 47 zaś o p u b lik o w ał k o m p e n d iu m o osiedlach o b ro n n y ch o k re s u w czesnożelaznego w P ru sa c h . N ow e ciek aw e dane do rzu cili w ty m czasie d w aj p rzed staw iciele n a u k i zach o d n io e u ro p e j skiej. E m ig ra n t ło tew sk i E. S t u r m s 48 om ów ił h a n d e l b u rs z ty n e m w I ty s. p rzed n.e., zaś języ k o zn aw ca niem iecki E. B l e s s e w y ja śn ił znaczenie o n o m asty k i b a łt y js k ie j49. W ty m też czasie H . M oora sc h a ra k te ry z o w a ł g ru p y k u ltu ro w e o k re s u rzy m sk ieg o n a obszarze w sch o d n io b ałty ck im 50.
Rok 1955 p rzy n ió sł w iele now ych i w ażn y ch o p raco w ań m ono g raficzn y ch i u ogólnień o c h a ra k te rz e reg io n aln y m . A. G. M i t r o f a n o v 51 b ro n ił p ra c y k a n d y d a c k ie j o o siedlach o b ro n n y ch z c e ra m ik ą k resk o w an ą („ sz try c h o w a n ą ” ) na o b szarze śro d k o w ej B iałorusi, a R. J a b l o n s k i t e - R i m a n t i e n ê om ów iła g ru p y k u ltu ro w e L itw y i w y su n ę ła tezę o s ta re j dacie w y stę p o w a n ia c eram ik i k re s k o w an ej na L itw ie, bo je j zd an iem sięg ającej II ty siąclecia p rzed naszą e rą 52. W reszcie w ty m że ro k u u k azała się p ra c a L. K ilian a, w k tó re j
o stateczn ie p o dsum ow ał i zm odyfikow ał dotychczasow e sw oje
p og ląd y na te m a t pochodzenia B ałtów 53. S ądził on, że P ra b a łto w ie
42 H . M o o r a , V o z n ik n o v ie m e k la ss o v o g o o b š č e s tv a v P r ib a ltik e , S o v e ts k a ja A rc h e o lo g ija , t. 17, (1953), ss. 105— 132.
43 R. K u l i k a u s k i e n ê , P o g r e b ie n ïja s k o n ja m i и d ř e v n íc h lito v c e v , S o v e ts k a j a A rc h e o lo g ija , t. 17, (1953), ss. 211— 222.
44 R. V o l k a i t e - K u l i k a u s k i e n ê , K la s in e s v is n o m e n e s s u s id a r y m a s L ie tu v o je , V W U I s to r- F ilo lo g ijo s F a k u lte to M o k slo D a rb a i, t. 1, (1954), ss. 120— 137.
45 H. M o o r a , P i r m a tn e ja k o p ie n a s iekerta . u n a g ra fe o d a la s u b ie d r ib a L . P S R te r r ito r ija , R ig a 1952, ss. 169 + 107 ilu s tr. P o r. ta k ż e H . M o o r a 1 E. S n o r e , P ir m a tn e ja s k o p ie n a s i e k é r ta L a tv ijo s P S R te r r ito r ija , L a tv ijo s P S R v e s tu r e , t. 1 (1953), ss. 5— 34. 46 A . T a u t a v i č i u s , V o s to in a ja L i t v a w 1 ty s . n .e., W iln o 1954 (A w to - r e f e r a t d is se rta c ii). 47 J . A n t o n i e w i c z , Z a g a d n ie n ie w c z e s n o ż e la z n y c h o s ie d li o b r o n n y c h n a w sc h ó d o d d o ln e j W is ły i w d o r z e c z u P r e g o ly , W ia d o m o śc i A rc h e o lo g ic z n e , t. 20, (1954), ss. 327— 364. 48 E. S t u r m s , D er o s ta ltis c h e B e r n s te in h a n d e l in d e r v o r g e s c h ic h tlic h e n Z e it, C o m m e n ta tio n e s B a ltic a e , P d . 1 (1953/54), ss. 167— 205.
49 E. B l e s s e , G e d a n k e n z u r r u s s is c h e n u n d b a ltis c h e n F l u s s - u n d O r ts n a m e n , B e iträ g e z u r N a m e n f o rs c h u n g , B d. 5, (1954), ss. 61— 77.
50 H . M o o r a . A r c h e l o g iie s k ie p a m j a t n i k i I — I V w . w P r ib a ltik e , K r a tk ie S o o b s z c z e n ija IH M K , M o sk w a 1954, ss. 3— 22.
51 A. G. M i t r o f a n o v , К is to r ii n a s e le n ija s r e d n e j B ie lo r u s s i v e p o c h u r a n n e g o že le za , L e n in g r a d 1955 ( A w to r e f e ra t d is s e rta c ii).
82 R. J a b l o n s k i t ě - R i m a n t i e n é , O d r e v n e jš y c h k u l t ú r n y c h o b la s tja c h n a te r r ito r ii L it v u , S o v e ts k a ja E t n o g ra fija , N r 3 (1955), ss. 3— 19.
53 L . K i l i a n , H a f j k i i s l e n k u l t u r u n d U r s p r u n g d e r B a l te n , B o n n 1955, ss. 320 + 56 ta b l. o ra z 18 m a p .
w y k ształcili się w regonie dolnej W isły o raz w P ru s a c h n a podłożu k u ltu r p ó źn o n eo lity czn y ch i w czesnobrązow ych. S tą d ro z p rz e strz e n ili się oni w dorzecze N iem na, zachodniej D źw in y oraz w dorzecze D n ie p ru i g ó rn ej W ołgi. R ok n a stę p n y p rzy n ió sł p ra c ę J . К o- s t r z e w s k i e g o o sto su n k ach m ięd zy k u ltu r ą łu ż y c k ą a b a łty js k ą oraz o p ro b le m a ty c e d o m n iem an ej w sp ó ln o ty b ałto sło w iań sk iej, o p a rtą n a m a te ria ła c h z o b sz a ru zach o d n io b ałty jsk ieg o bez p ró b y w yjścia, n a szerszą płaszczyznę źródłoznaw czą i k u ltu ro w o -c h ro n o lo - g ic z n ą 54. Jed n o cześn ie A. K a m i ń s k i o p u b lik o w ał b ib lio g rafię archeologiczną dotyczącą J a ć w ie ż y 55, a języ k o z n aw ca V. P o l a k u szereg o w ał n azw y b a łty js k ie od dorzecza P re g o ły aż po g ó rn ą W ołgę — nie w ychodząc je d n a k w sw y ch sfo rm u ło w an iach poza tw ie rd z e n ia p o p rzed n ik ó w 5e.
W la ta c h 1957/1958 pow stało ta k ż e p a rę w ażn y ch p rac, zw iąza n y c h z n aszą p ro b le m a ty k ą . H. M oora n a p isa ł p ra c ę sy n te ty c z n ą o d aw n y m te r y to riu m ro zlo k o w an ia się p lem io n b a łty js k ic h m n iej w ięcej do połow y V w .n .e.57, A. S p p e k k e zaś om ów ił d an e d o ty czące p o ja w ie n ia się te ry to rió w b a łty js k ic h w św iadom ości s ta ro ż y tn y c h dzięki drodze b u r s z ty n o w e j58. H. S t r o d s s c h a r a k te ry zow ał p ie rw o c in y ro ln ic tw a n a Ł o tw ie w w ięk szej p ra c y n a te m a t sy stem ó w u p ra w y z ie m i59, a K. Z i e r h o f f e r u s ta lił zasięg nazw p o chodzenia b a łty js k ie g o n a półn o cn y m M azow szu 60.
W ro k p o tem a u to r n in ie jsz e j p ra c y zdał re la c ję z k o m p leksow ych b a d a ń n ad o sad n ictw em jaćw ie sk im w p ierw sżej połow ie I ty s. n .e.61, zaś W . M. P i e r c e v d a ł now ą p ró b ę o d tw o rzen ia sto su n k ó w ekono m iczn y ch i społecznych p lem io n p r u s k ic h 62. B ad aczk a ło tew sk a V. A n i s i m o v a om ów iła zag ad n ien ie w y m ia n y o raz sto su n k i społeczno-gospodarcze p lem io n ło tew sk ich w I ty s. n.e. n a o b szarze Ł o tw y 63. W 1959 r. u k azała się p ra c a A. T a u t a v i ř i u s a o k u r h a n a c h w sch o d n io litew sk ich w I ty s. n.e.; stan o w i on a fra g m e n t jego
54 J . K o s t r z e w s k i , S t o s u n k i m ię d z y k u ltu r ą łu ż y c k ą i b a ł t y j s k ą a z a g a d n ie n ie w s p ó ln o t y j ę z y k o w e j b a łto - s ło w ia ń s k ie j, S la v ia A n tiq u a , t. 5 (1956), ss. 1— 72. W s t o s u n k u d o n ie k tó r y c h s ą d ó w J . K o s trz e w s k ie g o z a w a r ty c h w ty m o p r a c o w a n iu z a j ą ł o d r ę b n e s ta n o w is k o J. A n t o n i e w i c z w p r a c y : Z p r o b le m a t y k i b a d a ń o s a d n ic tw a w c z e s u o ż e la z n e g o n a w s c h o d n ic h M a z u ra c h , R o c z n ik B ia ło sto c k i, t 2, (1961), ss. 17— 48.
55 A. K a m i ń s k i , M a te r ia ły do b ib lio g r a fii a r c h e o lo g ic z n e j J a ć w ie ż y od I do X I I I w ., M a te r i a ły S ta ro ż y tn e , t. 1 (1956), ss. 193— 269 + 1 m a p a . 54 V. P o l á k , E th n o g e n e s e S lo v a n ů s h le d is k a j a z y k o v é h o , V z n ik a p o č á tk y S lo v a n ů , t. 1 (1956), ss. 7— 27 + m a p a n r 5. 57 H . M o o r a , O d r e v n e j te r r ito r ii r a s s e le n ija b a ł t y j s k i c h p le m io n , S o v e t- s k a ja A rc h e o lo g ija , n r 2 (1958), ss. 9— 33. 58 A. S p p e k k e , T h e a n c ie n t a m b e r r o u te s a n d th e g e o g ra p h ic a l d is c o v e r y o f th e e a s te r n B a ltic , S to c k h o lm 1957.
53 H . S t r o d a s , Z e m k o p ib a s s is te m u a ttis tib a L a tv ija , R y g a 1957, ss. 3— 28. 60 K . Z i e r h o f f e r , N a z w y m ie js c o w e p ó łn o c n e g o M a z o w sz a , W ro c ła w 1957. ss. 144. 81 J. A n t o n i e w i c z , W y n i k i d o ty c h c z a s o w y c h b a d a ń s ta r o ż y tn e g o o s a d n ic tw a w ć w ie s k ie g o w d o r ze c zu C z a r n e j H a ń c zy , W ia d o m o śc i A rc h e o lo g ic z n e , t. 25, (1958), ss. 1— 9 + 3 ry c . 82 V. N. P i e r c e v, C h o z j a j s t v e n n y j i s o c ja l n y j s tr o j d r e v n e jš e g o n a s ie le n ija P r u s s ii (m ie ž d u 1— 4 s to i. n .e.), W u c z o n y ja Z a p is k i B ieł. D z ierż. U n iv . ser. H is to ry č n a j a , M in s k 1959, n r 50, ss. 63— 81.
53 V. A n i s i m o v a , S o c ia li e k o n o m is k o a ttie c ib u a ttis tib a L a t v ija s P S R te r r ito r ija n.e. I g a d u t u k s t o t i , L a tv ija s v a ls t s u n i v e r s i t a t e s z in a tn is k ie r a k š ti,
p ra c y k a n d y d a c k ie j64. F. D. G u r e v i č is o p u b lik o w ała w ro k póź niej w y n ik i sw oich b ad ań nad osiedlam i o b ro n n y m i z I ty s. n.e. na obszarze S am bii, a J . V. S t a n k e v i č 66 om ów ił w w iększej m onografii osadnictw o z d ru g ie j połow y I ty s. p rz e d n.e. oraz z I tys. n.e. n a obszarze dorzecza g ó rn ej D źw iny. W reszcie A. R a s i n 5 opu b lik o w ał w ażne m a te ria ły p aleo b o tan iczn e z o b sz a ru plem ion b a łty js k ic h i p ró b o w ał z rek o n stru o w ać sy ste m u p ra w y ziem i na o b szarze w s c h o d n io n a d b a łty c k im 67. W ty m czasie geom orfolog V. G u d e l i s pró b o w ał n a p o d staw ie rozm ieszczenia w ód i bag ien 0 n azw ach p o chodnych od źródłosłow u „g a l” w yznaczyć w schodnią gran icę rozm ieszczenia p lem io n b a łty js k ic h już w końcow ej fazie epoki b rązu . P ra c a ta nie n ależ y je d n a k do p ró b u d an y ch 68. W ty m sam y m czasie u k azała się ciekaw a p raca, k tó ra łączy w y n ik i b ad a ń archeologicznych i etn o g raficzn y ch na o bszarze w sch o d n io n ad b ał ty c k im i w ydziela h is to ry c z n o -k u ltu ro w e re g io n y tego o b s z a r u 63. M. V asm er op u b lik o w ał ow oc sw y ch d łu g o letn ich b ad a ń w postaci słow nika nazw w odnych na obszarze ro sy jsk im ; sło w n ik te n je s t bo g atą k o p aln ią m a te ria łó w do h y d ro n im ii b a łty js k ie j i b a łto - -s ło w ia ń s k ie j70.
Szczególnie o b fity d la in te re su ją c e g o nas zag ad n ien ia b y ł ro k 1961, k tó ry p rzy n ió sł w iele cen n y ch p ra c i m o n o g rafii u o g ó ln iają cych. U k azała się w ty m czasie p ierw sza sy n teza czasów p ie rw o tn y c h 1 w czesnośredniow iecznych L itw y , o p a rta n a m a te ria ła c h zdo b y ty ch , począw szy od d ru g ie j połow y X IX w iek u aż po la ta sześćdziesiąte X X w ieku, n ap isan a przez trz e c h a u to r ó w 71. B adacz ro sy jsk i Je. A. S c h m i d t 72 o p u b lik o w ał szersze doniesienie o grodziskach z d ru g ie j połow y I ty s. p rz e d n.e. i p ierw szy ch w iek ó w n.e. z o b szaru S m oleńszczyzny w ślad za w ażn y m i d la o m aw ian e j p ro b le m a ty k i
t. 16, (1957), ss. 241— 262 o r a z t a s a m a , M a in a s a ttis tib a L a tv ija s P.SR t e r r i- to r ija n.e. I g a d u t u k s t o t i , ib id e m , t. 26 (1958), ss. 241— 262. 64 A. T a u t a v i č i u s , V o s to č n o - lite v s k ie к u r g a n y , V o p ro sy e tn ič . is to r. n á r o d o v P r ib a ł tik i, M o sk w a 1959, ss. 128— 153. 65 F . D . G u r e v i č, I z is to r ii ju g o v o s to č n o j P r ib a łtik i w 1 ty s . n.e., M o sk w a 1960, M IA , n r 76, ss. 3 2 8 -4 4 9 . 66 J . V. S t a n k e v i č, K is to r ii n a s e le n ija v e r c h n e g o P o d v in ja v l i v n a č a le I I ty s . n .e., M IA , n r 7, M o sk w a 1960, ss. 7—323. 67 A. R a s i n š, M a te r ia ły k is to r ii k u l t ú r n y c h i s o rn y c h r a s te n ij n a te r r ito r ii L a t v i j s k o j S S R do X I I I w . n.e. w p r a c y z b io ro w e j: R a s tite ln o s ť L a tv ijs k o j SS R , t. I I (1959), ss. 125— 144 o ra z t e n ż e , S o r a ja k i a r c h e o lo g ič e sk o g o ze r n o v o g o m a te ria la к а к p o k a z ia te l s is te m y z e m le d e lja v L a t v i i d o X I I I w . n .e., D o k la d y n a u č n o i k o n f e re n c ii po z a š č ite r a s te n i i, W iln o 1959, ss. 369— 385.
68 V. G u d e l i s , Z o d žio ir v ie to v a r d ž ia „g a la (s)” e tim o lo g ijo s ir p r ie š is to r i- n e s g e o g ra fijo s k la u s i m u , G e o g ra fin is m e tr a š tis , t. 3 (1960), ss. 69— 36 + 2 m a p k i.
09 H . A . i A . H . M o o r a, K v o p r o s u ob is t o r i k o - k u l t u r n y c h p o d o b la s tia c h i r a jo n a c h P r ib a łtik i, S c v e ts k a ja E t n o g r a f ija , n r 3 (1960), ss. 21— 51 4- 10 ry c .
70 M. V a s m e r , W ö r te r b u c h d e r r u s s is c h e n G e w ä s s e r n a m e n , B e r lin — W ie sb a d e n 1960
71 P . K u l i k a u s k a s , R. K u l i k a u s k i e n é , A. T a u t a v i č i u s , L ie - tu v o s a r c h e o lo g ijo s b ru o ža i, W iln o 1961, ss. 558 + 274 ry c . w te k śc ie .
72 J . A . S c h m i d t , N e k o to r y e d a n n y e o p o s e le n ija c h r a n n e g o žele zn o g o v e k a v S m o le n s k o j o b la s ti, U č e n y e z a p isk i — S m o 1. G os. P e d a g o g ič e s k ij I n s titu t, t. 4, (1957), ss. 52—55; t e n ż e , N e k o to r y e o s o b e n v o s ti k u l t u r y g o ro d išč v e r c h o - v i e v D n ie p ra v o v to r o j p o lo v in e I ty s . do n .e., M a te r i a ły p o iz u č e n ii S m o le n s k o j o b la sti, t. 4, (1961), ss. 344— 377: t e n ż e , K v o p r o s a m c h ro n o lo g ii i e th ič e s k o j p r in a d le ž n o s ti d r e v v e j š ic h g o ro d išč v e r c h o v j e v D n e p ra , R e f e r a t u te z es z in a tn i- s k a i a ts k a ite s s e s ija i p a r 1961 g a d a a rh e o lo g is k a m u n e tn o g r a f is k a m e k s p e - d ic ija m , R y g a 1962, ss. 38— 40. 346
a rty k u ła m i P. M. T r e t y a k o v a 73. L o k aln ą g ru p ą o sad n ictw a na P o je z ie rz u M azu rsk im z d ru g ie j połow y I ty s. p rz e d n.e. z a ją ł się J. A ntoniew icz 74, J . G r a u d o n i s 75 b ro n ił w R ydze sw ej d y se rta c ji o późnym w ie k u b rą z u i w czesnego żelaza n a o bszarze Ł otw y. J u . K u c h a r e n k o w ty m sam y m ro k u o p u b lik o w ał m a te ria ły z o k re su żelaza w d o rz e c z u -P ry p e c i76, na po d staw ie k tó ry c h udało się m u w y znaczyć p e ry f e ry jn e e le m e n ty o sad n ictw a b ałty jsk ieg o , zaś M. M i c h e l b e r t a s om ów ił z estaw m o n e t rzy m sk ich n a obszarze L i t w y 77. W 1962 r. ukazało się ró w n ież w iele p ra c dotyczących najw iększego w schodniego zasięg u p lem io n b a łty js k ic h . W yszło w ięc pod staw o w e dzieło o h y d ro n im ii b a łty js k ie j w d orzeczu górnego Ď n ie p r u 78 oraz in w e n ta ry z a c ja śladów o sad n ictw a w m ięd zy rzeczu D esn y i D n ie p ru w o k resie żela zn y m w raz z m a p k ą zasięg u lo k al n y ch k u ltu r archeologicznych tego o b s z a r u 79. A nalogiczną in w e n ta ry z a c ję te re n ó w n ad g ó rn y m i śro d k o w y m N iem n em p rzy n io sła p ra c a F. D. G u rev ič ra z e m z z a w a rtą w n ie j lite r a tu r ą p rz e d m io tu 80. T a sam a a u to rk a p o d ję ła p ró b ę po d ziału etnicznego tego o b sz a ru już w c z e ś n ie j81. C hociaż nie ze w szy stk im i p o g ląd am i a u to rk i m o żn a się zgodzić, obie p u b lik a c je d o sta rc z a ją n am in te re s u ją c y c h d a n y c h do d y sk u sji o w zajem n y ch k o n ta k ta c h B ałtó w ze S ło w ian am i w o k resie w czesn o feu d aln y m . W reszcie n a te n sam o k res p rz y p a d a o p u b lik o w an ie w ażnego o d k ry cia J. A n to n iew icza g ro b u ro ln ik a z n a rz ę dziam i p ro d u k cji, d atow anego n a o k res rzy m sk i. O d k ry cie to rz u c a now e św iatło n a te c h n ik ę u p ra w y ziem i na obszarze b a łt y js k im 82.
73 P . M. T r e ť y a k o v , G o ro d išč a — s v ja t iliš č a le v o b e r e ž n o j S m o le n š č in y , S o v e ts k a j a A rc h e o lo g ija , n r 4 (1958), ss. 170— 186 o r a z t e n ż e , L o k a l n y j e g r u p p y v e r c h n e d n e p r o v s k ic h g o ro d išč i z a r u b in e c k a ja k u ltu r a , S o v e ts k a j a A rc h e o lo g ija , n r 1 (1960), s. 43. 74 J . A n t o n i e w i c z , Z p r o b le m a ty k i b a d a ń o s a d n ic tw a w c z e sn o ż e la zn e g o n a w s c h o d n ic h M a z u r a c h , R o c z n ik B ia ło sto c k i, t. 2 (1961), ss. 17— 48. 75 J. G r a u d o n i s , P o z d n ij b r o n z o v y j i r a n n ij ž e l e z n y j v e k a n a te r r ito r ii L a t v i s k o j S S R , R y g a 1961 ( A w to re fe ra t d is s e rta c ii). 76 J. W. K u c h a r e n k o , P a m j a t n i k i ž e le z n o g o v e k a n a te r r ito r ii P o le s ija , M o sk w a 1961. 77 M. M i c h e l b e r t a s , R o m o s m o n e tu r a d in ia i L ie tu v o s T S R te r r ito r ije , L :e t. T S R M o k slu A k a d e m ijo s D a rb a i, n r 10 (1961), ss. 19 i n. 78 V. N. T o p o r o v i O. N. T r ú b a č e v , L i n g v ič e s k ij a n a liz g id r o n im o v v e r c h n e g o P o d n ie p r o v ija , M o sk w a 1962. P o r. ta k ž e ty c h s a m y c h a u to r ó w : B a l tijs k a ja g id r o n im ija v e r c h n e g o P o d n ie p r o v ija , L i e tu v iu K a lb o ty r o s K la u - s im a i, t. 4 (1961), ss. 195— 217 o ra z w c z e ś n ie j: V. N . T o p o r o v , O b a ltijs k ic h s le d a c h v to p o n im ik e r u s s k i c h te r r ito r ij; ib id e m , t. 2, (1959), ss. 55— 63. 79 A . K . A m b r o z, L. A r t i š e v s k a j a i in n i, D r e v n o s ti ž e le z n o g o v e k a v m e ž d u r e č ije D e s n y i D v e p r a , M o sk v a 1962. 80 F . D. G u r e v i č , D r e v n o s ti b e lo ru s s k o g o P o n e m a n ija , M o sk w a 1962, ss. 220 -f- 143 ry c . i m a p e k w te k ś c ie i p o z a te k s te m .
81 F. D. G u r e v i č , E t n ič e s k ij s o s ta v n a s e le n ija v e r c h n e g o P o n e m a n ija p o a rch . d a n n y m v to r . p o lo v . 1 ty s . n .e., Is s l e d o v a n ija p o a rc h e o lo g ii S S R , L e n in g r a d 1961, ss. 174— 181 o r a z rec. W . S z y m a ń s k i e g o w t . 4 (1963), „ R o c z n ik a B ia ło s to c k ie g o ”, ss. 473— 477. 82 J. A n t o n i e w i c z , O d k r y c ie -grobu r o ln ik a ja ć w ie s k ie g o z n a r z ę d z i a m i p r o d u k c ji z o k r e s u r z y m s k ie g o , R o c z n ik B ia ło sto c k i, t. 3 (1S62), ss. 205— 220 o ra z t e n ż e , R a d lica ło p a tk o w a z o k r e s u r z y m s k ie g o z p ó łn o c n e j P o lsk i, K w a r t a l n i k H is to rii K u l t u r y M a te r i a ln e j, t. 10, (1962), ss. 595— 599 o ra z te n ż e : S e n o v e s b a łtu ž e m d ir b y s te s te c h n ik o s k la u s i m u , Iš lie t u v i u k u ltu r o s is to rijo s , t. IV , (1964), ss. 164— 170.
W 1963 r. u k azała siq w ażna p ra c a P. M. T re ty a k o v a i Je . A. S c h m id ta o o siedlach o b ro n n y ch ziem i ś rn o le ń s k ie j8:i. Poza ty m S c h m id t b ro n ił sw o jej d y se rta c ji o plem io n ach górnego D n ie p ru w o k resie żelaza (V III w. do n.e. oraz III— IV w .n .e .)84. W ty m sam y m czasie u k azała się p ra c a J. A n to n iew icza o o siedlach ob ro n n y ch w P ru s a c h w ok resie h a lsz ta c k o -la te ń sk im 85. Jed n o cześn ie V. V. S e- d o v na dorocznej k o n fe re n c ji archeologicznej w M ińsku w ygłosił w ażn y odczyt o w zajem n y ch zw iązkach i zn aczen iu d la b ad ań etn icz n y ch h y d ro n im ii i d an y ch archeologicznych n a śro d k o w y m obszarze w schodniej E u ro p y , gdzie — ja k dow odził — d an e językow e upow aż n ia ją uznać za b a łty js k ie nie ty lk o osiedla o b ro n n e z ceram ik ą „sz try c h o w a n ą ” i g ru p ę g ó rn o n ad d n iep rzań sk ą, ale tak że g ru p ę g ro dzisk n ad g ó rn ą O ką oraz grodziska ta k zw anego ty p u „ ju c h n o w - skiego” i „m iło g rad zk ieg o ” , tra k to w a n e dotychczas jako p ra s ło w ia ń skie lub b ałto -sło w iań sk ie 86. N ie w d a ją c się w d y sk u sję z V. V. S e- dovem do czasu o p u b lik o w an ia jego w niosków w o b sz e rn e j pracy, w y d a je się, że b ra k jeszcze szerszych b a d a ń nad ty m i dw om a g ru p am i k u ltu ro w y m i; p rz y czym w k u ltu rz e ,,m iło g rad zk iej” ew en tu a ln e podłoże b a łty js k ie je s t m ało p ra w d o p o d o b n e i dlatego w y k lu czam y ją w te j p ra c y z dalszy ch rozw ażań. M ożliw e, że zbadanie zasięgu k u ltu r y trz cin ieck iej m ięd zy D n iep rem a D esną, jako n a jd a l szego n a północy o b szaru w y stę p o w a n ia w ty m re jo n ie elem en tó w p rasło w iań sk ich sp re c y z u je w przyszłości b liżej zw iązek k u ltu r y „m iło g ra d z k ie j” z etn o g en e zą S ło w ian 87.
W ty m ż e ro k u 1963 L ite w sk a A k ad em ia N au k w y d a ła cen n ą p racę in w e n ta ry z a c y jn ą , dotyczącą h y d ro n im ii L itw y 8a, a P. M. T re ty a k o v 89 om ów ił w z a je m n y sto su n ek trz e c h g ru p p le m ie n n y c h — fiń sk iej, b a łty js k ie j i sło w iań sk iej w o sta tn ic h ty siącleciach p rz e d n.e. i v/ p ierw szy m ty s. n.e., choć n ie sposób ze w szy stk im i jego p o g lą
11 P . M. T r e ť y a k o v i Je. A. S c h m i d t , D r e v n ie g o ro d išč a S m o le n š ii n y , M o sk w a 1963, ss. 192 + lic z n e ry c in y w te k ś c ie i p o z a te k s te m .
84 J e . A . S c h m i d t, P le m ie n a v e r c h o v j e v D n ie pra i n e k o t o r y c h s m e ž n y c h t e r r ito r ii v ž e le z n o m v e k e ( V I I I w .d .n .e . — I I I — IV w .n .e.), M o sk w a 1963 ( A w to re fie r a t d is s e rta c ii),
85 J. A n t o n i e w i c z , O sie d la o b r o n n e o k r e s u w c z e s n o ż e la z n e g o го P ru -* sa ch , Ś w ia to w it, t. 25 (1964), ss. 5— 207 + 42 ta b l. і 15 ry c . w te k śc ie .
86 V. V. S e d o v , C id r o n i m i k a i a r c h e o lo g ija s r e d n e j p o ło s y v o s to č n o j E v r o p y , T e z isy d o k la d o v n a z a s e d a n ije c h p o s v ia š č e n n y c h ito g a m p o le v ý c h is s le d o v a n ij v 1962 gg, M o sk w a 1963, ss. 27— 31, o ra z re c e n z ja J . A n t o n i e w i c z a, A c ta B a ltic o - S la v ic a , t 2, (1965), ss. 352— 354.
87 A. G a r d a w s к i, P le m io n a k u l t u r y t r z c in ie c k ie j w P o lsce, M a te r i a ły S ta r o ż y tn e , t. 5 (1959), ta b l. I I (m ap a). P o r. ta k ż e , O. N. M e ľ n i k o v s k a j a„ M o g iln ik m ilo g r a d s k o j k u l t u r y u d er. G o r o š k o v v j v ž n o j B e lo r u s s ii, S o v e t- s k a ja A rc h e o lo g ija , n r 1 (1962), ss. 172, g d zie s t a r a s ię p o w ią z a ć t ę k u l t u r ę z e le m e n ta m i w o ły ń s k im i i p c łu d n io w o -b ia lo ru s k im i. P o r. H . Ł o w m i a ń s k i , P o c z q tk i P o lsk i, t. 2 (1963), s. 218, k t ó r y s k ło n n y j e s t w ią z a ć k u l t u r ę m iło - g r a d z k ą z e k s p a n s ją s ło w ia ń s k ą n a p ó łn o c od P r y p e c i ju ż p rz e d p o c z ą t k ie m n.e., co w y d a je s ię p ra w d o p o d o b n e . 88 L ie tu v o s T S R u p iu i r e ž e ru v a r d y n a s , W iln o 1963. ss. 224, o ra z ta k ż e : E. G r i n a v e c k i e n é i J u. S e n k u s , S o b ir a n ie i is s le d o v a n ie to p o n im ik i. v L i t e v s k o j S S R , V o p ro sy J a z y k o z n a n ja , t. 10 (1961), ss. 130— 131. 88 P . N . T r e ť y a k o v , F in n o - u g r y , b a lty i s la v ia n ie v o b la s ti v e rc h n e p o t e i e n i j a D n e p ra i V o lg i, V M e ž d u n a ro d n y j s je z d s la v is to v , M o sk v a 1963, ss. 3— 30. 348
d am i się zgodzić 90. P ow ażne w ątpliw ości budzić m uszą ró w n ież sfo r m u ło w an ia V. B. V i l i n b a c h o v a i N. E. E n g o v a t o v a 91 o d o m n iem an ej w ęd ró w ce G alindów z P ru s przez Ś ląsk aż po rzek ę P ro tw ę w głębi R osji. W ty m ż e ro k u u k azała się p o p u la rn a sy n te z a p ra d z ie jó w ludów b a łty js k ic h , n a p isa n a po a n g ie lsk u 92.
W 1964 r. w yszło ta k ż e p a rę in te re su ją c y c h p rac ró żn y ch b adaczy, k tó re b a rd z ie j lu b m n ie j p o su w ają n ap rzó d naszą w iedzę w ty m zak resie. B ył to rok, k tó r y zaznaczył się sp e c ja ln ą obfitością o p u b li ko w an y ch p rac dotyczących p ro b le m u jaćw ieskiego. U k azały się w te d y r e f e r a ty b iało sto ck iej k o n fe re n c ji z 1961 r. p ió ra J. A n to n ie w icza 9:i, J. J a s k a n i s a 94, T. D z i e r ż y k r a y - R o g a l s k i e - g o ÍS i J. O t r ę b s k i e g o 96 dotyczące p ro b le m a ty k i jaćw ie sk iej o raz H. Ł ow m iańskiego 97 i M. S c h m i e d e h e 1 m " , dotyczące ob u p o łu d n io w y ch p lem io n (G alindów i Sudaw ów ), a ta k ż e p u b lik a c ja J . N a l e p y 99 o n azw ach i lo k alizacji Jaćw ieży . R ów nież V. V. S e dov 100 pośw ięcił te m u p ro b lem o w i oso b n y a rty k u ł. W artość n au k o w a o p u b lik o w an y ch re fe ra tó w n ie będzie p rzed m io tem n in ie jsz y c h ro z w ażań w ty m m iejscu , gdyż u z u p ełn ia je w ja k ie jś m ierze d y sk u s ja ogłoszona ra z e m z n i m i 101. O m ów ione zo stan ą p o k ró tce je d y n ie w y n ik i b a d a ń J . N a le p y o raz radzieckiego a u to ra . O tóż n ie w chodząc w szeroko om ów ioną przez a u to ra p ro b le m a ty k ę zw iązaną z e ty m o logią Jaćw ieży , n ależ y zauw ażyć, że p ra c a ta p rzy n io sła je d e n w ażn y dla n aszy ch o b ecnych z a in te re so w a ń m o m en t, a m ianow icie sp raw ę
30 P o r. ta k ż e p r a c ę P . N. T r e t y a k o v a p t. P a m ia t n ik i z a r u b in e c k o j k u l t u r y v v e r c h n e m P o d n ie p r o v je , M u n e r a A rc h a e o lo g ic a J . K o s trz e w s k i, P o z n a ń 1963, ss. 285— 290 o ra z u w a g i k r y ty c z n e J . A n t o n i e w i c z a , z am iesz cz o n e w t. 2 (1965), A c ta B a ltic o - S la v ic a , ss. 392— 395.
91 V. B . V i l i m b a c h o v і N. E. E n g o v a t o v, P r e d v a r ite ln y e z a m e č a n ija 0 za.pad.nych C a lin d a c h i v o s t o i n o j G o lja d i, S la v ia O c c id e n ta lis , t. 25 (1983), ss. 233— 269. 32 M. G i m b u t a s, T h e B a its , L o n d y n 1963, ss. 286 + 58 ilu s tr . + 79 ry c . p o z a te k s te m . 33 J. A n t o n i e w i c z , P r o b le m y i p o tr z e b y b a d a ń a r c h e o lo g ic z n y c h n a p ó łn o c n o -w s c h o d n ic h z ie m ia c h P o lsk i, A c ta B a ltic o - S ia v ic a , t. 1 (1964), ss. 13— 24. 34 J . J a s к a n i s , Z p r o b le m a ty k i d o ty c h c z a s o w y c h b a d a ń a rc h e o lo g ic z n y c h n a d J a ć w ie ż ą w I ty s . n .e. n a o b s za r ze g ó rn e g o d o r ze c za C za r n e j H a ń c zy , ib id e m , ss. 49— 63. P e w n e u ś c iś le n ie c h ro n o lo g ii w y p r a c o w a n e p r z e z te g o a u t o r a p r z e ją ł J. A n t o n i e w i c z w p r a c y p t. T h e S u d o v ia n s , B ia ły s to k 1962, ss. 19 + 24 ta b l. i 9 ry c . w te k ś c ie . 35 T . D z i e r ż y k r a y - R o g a l s k i , Z b a d a ń n a d n i e k t ó r y m i z a g a d n ie n ia m i ty p o lo g ic z n y m i i p o p u la c y jn y m i J a ć w in g ó w , ib id e m , ss. 65— 75. 33 J . O t r ę b s к i, U d zia ł J a ć w in g ó w w u k s z ta łto w a n iu j ę z y k a p o ls k ie g o , ib id e m , ss. 207— 216. 37 H. Ł o w m i a ń s к i, Z a g a d n ie n ie s ło w ia ń s k ic h i b a ł t y j s k i c h n a z w p l e m ie n n y c h w S a r m a c ji E u r o p e js k ie j P to le m e u s z a , ib id e m , ss. 37— 47. 33 M . S c h m i e d e h e l m , N ie k tó r e z a g a d n ie n ia z w ią z a n e z b a d a n ia m i a r c h e o lo g ic z n y c h z a b y t k ó w z p ie r w s z y c h w ie k ó w n.e. w z a c h o d n ie j c zę ś c i M a z u r, ib id e m , ss. 25— 35.
33 J . N a l e p a , J a ć w ię g o w ie . N a z w a i lo k a liz a c ja , B ia ły s to k 1964, ss. 5— 53 1 1 m a p a . W s p r a w i e je sz c z e w ię k sz e g o ro z c z ło n k o w a n ia się g ru p p le m ie n n y c h , n iż to s fo rm u ło w a ł J . N a le p a , w y p o w ie d z ia ł s ię J . A n t o n i e w i c z w p r a c y p t. Z a r y s p r a d z ie jó w p o w ia tu s u w a ls k ie g o , S tu d ia i m a te r i a ł y do d z ie jó w S u w a ls z c z y z n y , B ia ły s to k 1965, ss. 45— 46 o ra z A. K a m i ń s k i , R o c z n ik B ia ło sto c k i, t. 6 (1965), [w d ru k u ] , 103 V. V. S e d o v , K u r g a n y J a tv ja g o v , S o v e ts k a j a A rc h e o lo g ija , z. 4/1964, ss. 36— 51. 131 A c ta B a ltic o - S la v ic a , t. 1 (1964), ss. 99— 113 o ra z ss. 268— 269 i 2 7 4 ^ 2 7 5 . 349
