Ireneusz Celary
Rola i zadanie nauczyciela i
wychowawcy w dzisiejszych czasach
w świetle nauczania Jana Pawła II
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (30-31), 9-18
Ireneusz Celary
Rola i zadanie nauczyciela i wychowawcy
w dzisiejszych czasach w świetle nauczania
Jana Pawła II
W deklaracji o w ychow aniu chrześcijańskim „ G ravissim um educationis" So
bór W atykański II podkreśla w ielkość i odpow iedzialność pow ołania nauczycie
li. Czytamy, że: „Szlachetne i niezwykle ważne je s t (...) pow ołanie wszystkich,
którzy p om agają rodzicom w ypełniać ich obow iązki i w im ieniu społeczeństw a
podejm ują w szkołach zadania wychowawcze. Pow ołanie to wym aga szczegól
nych za let um ysłu i serca, bardzo starannego przygotow ania i ciągłej gotow ości
do je g o uzupełniania i dostosow ania”
Zadanie nauczyciela i w ychow aw cy nie może być zatem sprow adzone jedynie
do aspektu zaw odow ego2. Być bow iem nauczycielem i w ychow aw cą to znaczy
mieć św iadom ość w ielkiego znaczenia, bogactw a oraz odpow iedzialności, które
zawód ten niesie3. K ongregacja ds. W ychow ania K atolickiego podkreśla, że ,J e s t
to pow ołanie, w którym, z racji bycia św ieckim —winien [nauczyciel] łączyć bez
interesowność i szlachetność, ze słuszną obroną właściwych sobie praw : w osta
tecznym rozrachunku pow ołanie z całą p ełn ią życia i osobistego zaangażowania,
które to słowo w sobie m ieści i które otwiera bardzo szerokie perspektywy, ta k ż e
człow iek m oże nim żyć w .poryw ie pełnym radości. Jest w ięc rzeczą wielce p o żą
d a n ą by każdy św iecki w ychowaw ca katolicki był najbardziej św iadom znacze
nia, bogactwa i odpow iedzialności takiego pow ołania, stara! się odpowiedzieć
na je g o wymagania, pewny, że ta odpow iedź m a zasadnicze znaczenie dla bu
dowania i ustawicznej odnow y ziem skiej rzeczyw istości oraz dla podejm ow ania
koniecznego dzieła ewangelizacji świata"'1.
1 D ek laracja o w y c h o w a n iu ch rz e śc ija ń sk im „ G ra v issim u m ed u c a tio n is” , w : S o b ó r W atykański II,
K o n stytu cje, dekrety, d ek la ra c je , P o znań 20 0 2 , n r 5 [odtąd: D W C H ],
2 R. Jaw o rsk i, O cze k iw a n ia u c zn ió w s ta rszy c h kla s s z k o ły p o d s ta w o w e j w o b e c n a u czycieli, „M ie się c z n ik P asterski Pło ck i” 7 -8 /1 9 9 8 , s. 3 7 5 -3 8 6 ; T. K u k o ło w icz, W ychow ujący n a u c zyc ie l, w : T. K u k o ło w ic z , Teorie
w ych o w a n ia . W ybrane z a g a d n ie n ia , S talo w a W ola 1996, s. 6 7 -7 2 ; S. R u ciń sk i, N a u c z y c ie l - w ych o w a w ca : m iq d zy id ealem a r zec zy w isto śc ią , w: F. A d am sk i (red .), W ychow anie n a ro zd ivžit. P e rso n a listyczn a filo zo fia w ycho w a n ia , K rak ó w 1999, s. 45-56.
1 Z o b . W. Ż m u d z iń sk i, N a u c z y c ie l n ie rzu ca ją c y g ro c h em w ś c ia n ę , „ K a tec h e ta ” 6 (4 4 )/2 0 0 0 , s. 6 5 -6 7 ; G.
B obek , W ska zó w ki w y c h o w a w c ze d la n a u c zyc ie li, „ W y ch o w aw ca” ! 0 (l2 4 )/2 0 0 4 , s. 12-14.
10
Nauczyciel i Szkoła 1-2 2006
W edług Jana Paw ła II, rola i zadanie nauczyciela i wychowaw cy, nabiera w dzi
siejszych czasach, szczególnego znaczenia5. Papież podkreśla, że: „ W ychowawca
(...) pow inien m ieć wyraźną św iadom ość celu ostatecznego, p o n iew a ż w sztuce
w ychowania cele p ełn ią fu n kcją decydującą. Ich w idzenie niepełne lub błędne
bądź zapom inanie o nich je s t dowodem niekom petencji i staje się p rzy c zy n ą je d -
nostronności i w ypaczeń”6.
W ychow anie do pełni człow ieczeństw a przez w artości
W ychow anie w szerokim pojęciu to w szelkie oddziaływ ania, poprzez które
człow iek w inien nauczyć się kierow ania sw oim życiem 7. Rozwój człow ieka nie
je st do końca genetycznie zabezpieczony, co sprawia, że potrzebuje on w ycho
w ania8.
Pojęcie w ychow ania w sensie w ęższym natom iast obejm uje w szelkie zam ie
rzone oddziaływ ania na w ychow anka, podejm ow ane w określonym celu i w
określonej sytuacji9. W tym rozum ieniu w ychow ania marny do czynienia z w y
raźnym postaw ieniem zagadnienia w artości i otw arciem się na perspektyw ę ak
sjologiczną10. W swojej ostatniej książce pt. „Pam ięć i tożsam ość” Jan Paw eł II
pisze, że właśnie: „[...] w artości są (...) tym i światłam i, które rozjaśniają by
towanie, a w m iarę j a k człow iek pracuje n a d sobą, coraz intensyw niej św iecą
na horyzoncie je g o życia "". Wartości służą rozw ojow i osoby, jej osobow em u
dojrzew aniu i spełnianiu się 12. M uszą być jed n ak przez daną osobę wybrane
i zaakceptow ane, w tedy bow iem m ają także m ożliw ość zaspokojenia najgłę
b s z y c h potrzeb człow ieka, w tym rów nież potrzeby sensu ży cia13.
s Z ob. M .. Ś n ie rz y ń sk i, P e d a g o g ia J a n a P a w ia II, „W y ch o w a w c a ” 3/1 9 9 5 , s. 10-11; R. R ybicki,
W ychow anie w n a u c za n iu J a n a P a w ia II, „C h rz eśc ija n in w s w ic d e ” I 17/1983.
r' Jan Paw eł II, O jc ie c i n a u c zy c ie l m łodzieży. L ist do S a lezja n ó w w se tn ą roczn icą ś m ie rc i J o n a B o s c o , J u v c n u m P atris” 16/1988, s. 16.
7 Z ob. M. B ujak, A . O rczy k , K o m u n ik a c ja w y c h o w a w c za , „ K a tcc h c ía ” 11 (4 3 )/l 9 99, s. 5-9; J. T arn o w sk i,
D ia lo g w w y c h o w a n iu , w ; S. K u lp aczy ń sk i (red .), D ia lo g w k a te c h e z ie , L u b lin J 9 98, s. 13-40.
* Z ob. T. G ad acz, W ychow anie do w o ln o ści, „ Z n a k ” 9/1 9 9 3 , s. 4-13.
9 Z ob. M . N o w ak , W ychow anie do w o ln o śc i i o d p o w ie d zia ln o śc i, w : W ychow anie n a ro zd ro żu ..., s. 153- 166.
10 Tenże, Z n a c ze n ie w a rto ści w p r o c e s ie w y c h o w a n ia , w : K. P o p ielsk i (red .), C zło w iek - w a rto ści - sens.
S tu d ia z p s y c h o lo g ii e g z y s te n c ji, L u b lin 1996, s. 241 -259.
11 Jan Paw eł II, P a m ię ć i to żsa m o ść, K rak ó w 200 5 , s. 35.
11 Z ob. E. W alcw andcr, P o trze b a w y c h o w a n ia d o w arto ści, „W iad o m o ści A rc h id ie c ez ji L u b e lsk ie j” 7 /1 998, s. 7 4 8 -7 5 6 ; S. U rbański (re d .), W ychow anie w n a u c za n iu J a n a P a w ia II, W arszaw a 2000.
u Z ob. Л . B łasiak , M ło d zież w o b e c w a rto ści, „ H o ry z o n ty W iary” 3(6 )/2 0 0 4 , s. 8 7 -1 0 0 ; A. S o w iń sk i,
Rola i zadanie nauczyciela i wychowawcy w
11
Uw rażliw ienie dzieci i m łodzieży na prawdę, spraw iedliw ość, piękno oraz in
ne w artości duchow e14 staje się naturalnym obow iązkiem starszego pokolenia-
15. Ono bow iem w inno dążyć do stw orzenia dzieciom i m łodzieży określonych
w arunków rozw oju, ale w ażnym będzie tu dla nich rów nież przekaz uznanych
wartości, które kształtują życie poszczególnych osób i tym sam ym całych społe
czeństw 16.
W deklaracji „ Gravissimum educationis” Sobór Watykański II zachęca w szyst
kich odpow iedzialnych za wychowanie do wspaniałomyślnej pracy w tej dziedzi
nie, aby dobro wynikające z nauczania oraz wychowania m ożna było ja k najszyb
ciej rozciągnąć na w szystkich ludzi (zob. DW CH 1). Przypom ina także, że „[...]
je s t praw em dzieci i m łodzieży otrzymywanie wskazań, które pozw olą im oceniać
wartości moralne według praw ego sumienia, przyjm ować te wartości przez osobi
sty wybór, j a k i najpełniej poznaw ać i m iłować Boga" (DW CH 1).
W 1989 roku, w przem ówieniu do nauczycieli i w ychowaw ców , w W atykanie,
Jan Paw eł II pow iedział do nich: „[...] wam, wychowawcy, pow ierzono odpo-
wie-dzialność za wprow adzenie m łodych p okoleń w autentyczną kulturę miłości,
czyniąc z was przewodników, którzy własnym przykładem uczą w ierności warto-
-ściom nadającym życiu sens”'1. Pom oc w ychow aw cza szczególnie w okresie
m łodzieńczym jest bardzo ważna, poniew aż pom im o głębokiego uw rażliw ienia
na w artości, odkrycie ich przez m łodego człow ieka samo przez się nie prow adzi
do identyfikacji z nimi. By stały się one w ew nętrznym bogactw em osobow ości
człow ieka oraz by pełniły role m otyw acyjną w jeg o zachow aniu, m uszą one być
zaakceptow ane, zinterioryzow ane oraz uznane za własne. W tedy też stają się one
praw dziw ie w artościam i osobow ym i18.
Według papieża Jana Pawła II centralnym elem entem wychowania powinno być
przede w szystkim kształtowanie sum ienia19. Obowiązek ten spoczyw a także na
14 Por. Jan Paw eł II, P r z e m ó w ie n ie do katechetów , n a u c zyc ie li i w y c h o w a w c ó w (6 VI 1991, W ło cła w ek), „ W y ch o w aw ca” 1 0 (l4 2 )/2 0 0 4 , s. 2.
15 Z ob. A. S zo stek , M o ra ln o ść w o b ec p r z e m ia n iv Polsce. S za n se i z a g w ż e n ia , „ E th o s” 4 ( 8 ) /1995, s. 84-98; W. P iw o w arsk i, P rze m ia n y re lig ijn o śc i sp o łe c ze ń stw a p o lsk ie g o >v tw o rzą ce j s ię d e m o k r a c ji, „ E th o s” 2 -3 (5 )/ 1992, s. 68-78.
Ifi Z ob. A. B łasiak, M ło d zież w o b ec..., s. 87-100.
17 Jan Paw eł II, P rze m ó w ie n ie d o u c zestn ik ó w M ięd zyn a ro d o w ej K o n fe ren c ji n a tem a t A ID S : „ D o
w y c h o w a w c ó w " ( 1 5 I X 1989, W atykan), w : R. B alk in . N. B akalar(rcd .),V m ? P a w e ł I I n a u c za j a k ży ć. W arszaw a
1996, s. 148-149.
IK Z ob. J. T o m czak, F o rm o w a n ie d o jrza łe g o s u m ie n ia , „ H o ry z o n ty W iary” 2 (9 )/l 9 98, s. 2 5 -4 2 ; K. Klarlza,
P ra w d a - in fo rm a c ja - m o ra ln o ść , „ E th o s” 4 (6 )/I9 9 3 , s. 4 4 -51 ; R. R ybicki, W p ro w a d zen ie do p e d a g o g ik i c h rze śc ija ń sk ie j, C z ę sto c h o w a 1997.
14 Z ob. Jan P a w e ł II, P o s za n o w a n ie su m ie n ia ka żd eg o c zło w ie k a w a ru n k iem p o k o ju . O rę d zie n a Ś w ia to w y
D zień P o k o ju (8 X II 1990, W atykan), w: O ręd zia O jca Ś w ię te g o J a n a P a w ła II, K rak ó w 1997, s. 114-125;
J. S cfcrt, S u m ie n ie - p o z n a n ie — p r a w d a , „ E th o s” 3 -4(4 )/19 9 1 , s. 3 8-48; A. S zo stek , S u m ie n ie i źró d ła j e g o
12
Nauczyciel i Szkoła 1 -2 2006
wszystkich w ychowaw cach, gdyż szkoła, obok rodziny i Kościoła, pow inna prze
kazywać nie tylko wiedzę, ale również i zadbać o w łaściw ą formację sumienia
dzieci i m łodzieży oraz o to, by młode pokolenie dostrzegało i ceniło praw dzi
we w artości20. ,Z g o d n ie więc z naturą i godnością osoby ludzkiej oraz z praw em
Bożym, program y w szkole winny - zauważa Jana Pawła II — pom agać młodzieży
w rozeznaniu i szukaniu prawdy, uczyć akceptacji wymogów i ograniczeń p ra
w d ziw e j wolności oraz szacunku do analogicznego praw a innych ludzi. Proces
kształtowania sum ienia nie będzie pełny, gdy braknie gruntownego wychowania
religijnego. Jakże m iody człowiek może pojąć w p ełn i nakazy moralne, będące kon
sekw encją uznania godności ludzkiej, nie odwołując się do źródła tej godności, do
Boga Stwórcy'’2'.
D ziałalność w ychow aw cza nauczycieli przyniesie skutki, jeśli podejście do
uczniów będzie m iało podm iotow y charakter, jeśli w ychow anie będzie pojm o
w ane jak o dialog prow adzony w kierunku dobra, praw dy i piękna z poszanow a
niem godności, honoru i dobrego im ienia dziecka22. Środow isko szkolne pow in
no być tym szczególnym m iejscem kształtow ania postaw i norm m oralnych23,
które określają obow iązki jednego człow ieka w stosunku do drugiego oraz w obec
siebie sam ego24.
W ychow anie do m iłości
N a ideę człow ieka w kulturze zachodniej, w edług personalistów francu
skich, m ają w pływ zasadnicze idee zaczerpnięte z myśli greckiej, judaistycznej
i chrześcijańskiej. W skazują one na jego: rozum ność, w olność, indyw idualność,
odw ieczny zw iązek z Bogiem , konieczność życia w św ietle określonych w arto
ści, których ostatecznym celem je st życie w miłości ze Stw órcą25. W encyklice
„Redem ptor hom inis” Jan Paw eł II podkreśla rów nież, że: „ C złow iek nie może
20 Z o b . K. G a n c a rck (re d .), P ro g ra m w y c h o w a w c zy S to w a rzysze n ia P rzy ja c ió ł s z k ó l k a to lic k ic h , C z ę sto c h o w a 2 00 3 , s. 5 8 -5 9 ; J. B a gro w icz, W ychow anie su m ie n ia u p o d s ta w w yc h o w a n ia in te g ra ln e g o , w: F. A dam sk i, A . M . T c h o rzew sk i (red .), E d u k a c ja w o b e c d y le m a tó w m o ra ln y ch w sp ó łc ze sn o śc i, K ra k ó w 19 99, s. 81-101.
21 Jan Paw eł II, P o sza n o w a n ie su m ie n ia k a żd eg o c z ło w ie k a w a ru n kiem p o k o ju . O rę d zie n a Ś w ia to w y D zień
P o k o ju (8 X I 1 1990, W atykan), w : O ręd zia O jca Ś w ię te g o ..., s. 114.
22 Z ob. J. K ról, Sy ste m w a rto ści a za c h o w a n ie czło w ieka , „Studia T eo lo g iczno-H istoryczne Ś ląska O p o lsk ieg o ” 17/1997, s. 3 4 3-360; M . R usiecki, N auczycielu, j a k i je s te ś? , „W ychow aw ca” 1(121 )/2002, s. 10-11.
2J Z ob. C. R o g o w sk i, W ychow anie m o ra ln e d zisia j, „ K a tec h e ta ” 4 (4 0 )/1 9 9 6 , s. 2 0 5 -2 0 7 ; K. O lb ry ch t,
W ychow anie a w a rto ść, w ; T. K u k o ło w icz, M. N o w ak (red .), P e d a g o g ika ogólna. P ro b lem y a k sjo lo g ic zn e ,
L u b lin 1997, s. 45 -5 1 .
24 Por. M . Ś n ierzy ń sk i, S zk o ła a w y c h o w a n ie m o ra ln e dzieci, „W y ch o w a w c a ” 3 /1 995, s. 10-11.
2i Zob. E. M o u n icr, C o to j e s t p e r so n a lizm o ra z w y b ó r innych p r a c , K rak ó w I9 6 0 ; B. Sm o lk a, N a ro d zin y
Rola i zadanie nauczyciela i wychowawcy w
13
żyć bez miłości. Człow iek pozostaje dla siebie istotą niezrozumiałą, je g o życie
je s t pozbaw ione sensu, je ś li nie objaw i m u się Miłość, je ś li nie spotka się z M i
łością, je ś li j e j nie dotknie i nie uczyni w ja k iś sposób swoją, je ś li nie znajdzie w
niej żyw ego uczestnictw a”26.
Pow ołanie do m iłości, rozum iane jak o autentyczne otw arcie się na innych lu
dzi oraz jak o znak solidarności z nim i, je st zdaniem papieża, najbardziej podsta-
w o-wym pow ołaniem człow ieka27. N ależy zatem troszczyć się o kształtow anie
dojrzałej osoby, która będzie zdolna do budow ania więzi opartych na miłości
i odpow iedzialności oraz do uczynienia praw dziw ego dam z siebie. W perspe
k ty w ie bow iem personalistycznej ostatecznym celem w ychow ania oraz kryte
rium dojrzałości człow ieka je s t personalizacja, czyli staw anie się osobą dojrzałą,
zdolną do przyjm ow ania m iłości od innych osób oraz do obdarow yw ania innych
dojrzałą m iłością i troską28. Rozwój fizyczny, psychiczny i duchow y, w oderw a
niu od natury i pow ołania człow ieka, w oderw aniu od ostatecznego sensu jeg o
istnienia, nic daje gw arancji praw dziw ej dojrzałości w ychow anka29.
Podczas sw ojego przem ów ienia do uczestników M iędzynarodow ej K onferen
cji na tem at AIDS w e w rześniu 1989 roku, papież Jan Paw eł II zw rócił się do
nauczycieli i w ychow aw ców w następujących słowach: „Wam, wychowawcy, p o
wierzono odpow iedzialność za wprow adzenie m łodych p okoleń w autentyczną
kulturę miłości. Czyniąc z was przewodników, którzy własnym przykładem uczą
wierności w artościom nadającym życiu sens”30.
G łów nym czynnikiem oddziaływ ania w ychow aw czego pow inna być miłość
pedagogiczna31. Idea m iłości zakłada akceptację osoby kochanej, uznanie jej
taką, jak a jest. O bjaw ia się ona poprzez pragnienie dobra i szczęścia dla drugie
go. M iłość pedagogiczna, miłość nauczyciela i wychowaw cy, w inna być w łaśnie
taką m iłością oddania siebie w sposób altruistyczny. M a ona na celu dobro dzieci
poprzez ofiarną służbę tych, którzy do tego zadania zostali przygotow ani. Skie
row ana je s t ku w szystkim dzieciom , z którym i nauczyciel się spotyka, zw łaszcza
jednak sw ą m iłością w inien on objąć dzicci pokrzyw dzone, trudne pod w zględem
w ychow aw czym , dzieci „specjalnej troski” . Do takiej miłości prow adzi poznanie
26 Jan Paw eł II, E n cy k lik a „ R e d e m p to r h o m in is” do czcig o d n y c h b ra c i u' b isku p stw ie, d o kapłanów , d o
ro dzin za k o n n ych , do dro g ich s y n ó w i c ó rek K o śc io ła o ra z d o w szystkich lu d zi d o b re j w o li (4 I II 1979), w: E n c y k lik i O jca Ś w ię te g o J a n a P a w ła II, K ra k ó w 19 9 6 , nr 10 [odtąd: RH ].
27 Tenże, R o zw a ża n ie п а X Ś w ia to w y D zie ń M ło d zieży ( N I /9 9 5 , M aniła), w : K o c h a n a M ło d zieży , W arszaw a 1997, s. 139-141.
2K Z ob. B. Ż u ra k o w sk a , łty c h o w a n ie d o w y b o ru w a rto ści, w: F. A d am sk i (re d .), W ychow anie n a iv z d w iu .
P erso n a listy c zn a filo zo fia w yc h o w a n ia , K ra k ó w 1999, s. 145-151; M . C o g ic l, W alory w yc h o w a w c ze p e r so n a lizm u , „ B iu le ty n K a te ch e ty c z n y ” 3/1 99 8 , s. 9-13.
24 Por. M . D zic w iec k i, O so b a i w ych o w an ie, K ra k ó w 2 0 03 , s. 22-24. 30 Jan Paw eł II, P rze m ó w ie n ie d o u czestn ikó w ..., s. 149.
14
Nauczyciel i Szkoła 1 -2 2006
w artości tkw iących w m łodym człow ieku, poznanie piękna jeg o duszy. „ Trze
ba wyjść z siebie, by poznać w ychowanka i obdarzyć go szczerą serdecznością.
G dzie w zajem na miłość, tam też w zajem ne zrozum ienie"32.
M iłość czyni rów nież z w ychow aw cy osobę całkow icie oddaną dobru swych
wychowanków , przebyw ającą wśród nich i gotow ą do pośw ięceń i trudów zw ią
zanych z jej pracą. W szystko to dom aga się praw dziw ego bycia do dyspozycji
dla młodych ludzi33. „P raw dziw y w ychowawca(...) - podkreśla papież — ja k o doj
rzały i odpow iedzialny p rzyja ciel w skazuje dobre cele i drogi ich osiągnięcia, je s t
gotów w yjaśniać problem y i w skazyw ać kryteria, by z roztropnością i życzli-w o-
ścią p o praw iać oceny i postępow anie zasługujące na naganę. W takim klim acie
pedagogicznej obecności w ychowaw ca nie je s t uważany za przełożonego, lecz za
ojca, brata, przyja ciela ”14.
D ośw iadczony nauczyciel i w ychow aw ca w ie także, że w ychow anie w duchu
miłości w inno otw ierać m łodzież i dzieci na potrzeby innych, na czynienie dam z
siebie35. Będzie w ięc w spierał on pozytyw ny rozwój m łodego człow ieka. Podsta
w ą tego rozw oju je st proponow anie dojrzałej sztuki życia. W ychow yw ać zatem,
to także pom agać w ychow ankow i, by coraz bardziej rozum iał i kochał siebie
oraz innych ludzi, to uczyć m yśleć a nade w szystko kochać. Każdy nauczyciel i
w ychow aw ca pow inien proponow ać m łodem u pokoleniu optym alną drogę życia,
o partą na praw dzie, w olności, odpow iedzialności i m iłości36.
W ychow anie religijne
D zisiejszą rzeczyw istość otaczającego nas św iata Jan Paw eł II określa, jako
czasy duchow ego chaosu, zagubienia i zam ętu, w których do głosu dochodzą
także poglądy, które nie raz w sposób jaw ny w ykreślają Boga z życia społecznego,
w iarę pragną zredukow ać do sfery czysto pryw atnej, w których szerzy się
obojętność religijna37.
R. R ybicki, W p ro w a d zen ie d o p e d a g o g ik i c h rze śc ija ń sk ie j, C z ę sto c h o w a 19 9 7 , s. 52.
13 Z ob. M . C z a c h o ro w sk i, M iło ść j e s t z a d a n a , w : M . W ójcik (red .), C zło w iek - o s o b a - p le ć , Ł o m ian k i 1998, s. 189-196.
3-1 Jan Paw eł H, O jc ie c i n a u c zyc ie l..., s. 12.
JS Z ob. J. A u g u sty n , P o w o ła n ie d o m iło ści, w: K o m isja E p isk o p atu Polski ds. W y ch o w an ia K ato lick ieg o ,
P r z y g o to w a n ie d o ż y c ia >v m a łże ń stw ie i rodzinie. W ychow anie s e k s u a ln e , S an d o m ie rz 1997, s. 5 9 -7 0 ; K. Socha
- K o ło d ziej, O p ie k u ń czo - w y c h o w a w c ze f u n k c je w y c h o w a w c y k la sy , „W y ch o w a w c a ” 11/1994, s. 7-9. Por. M . D ziew ieck i, P e d a g o g ika >v k o n te k śc ie p o n o w o c ze sn o śc i, „ K a tec h e ta ” 5 /2 0 0 4 , s. 5-6; zob. B. P alu ch , W zó r o so b o w y n a u c zyc ie la , „ W y ch o w a w c a ” 4 / 1994, s. 10-12; H. K o p iec, W ychow anie w e w sp ó łczesn ym
ś w ie c ie , „ H o ry z o n ty W iary ” 2 ( 1 1)/2000, s. 49-64.
37 Z ob. Jan P a w e ł ÍI, D o o só b ko n sek ro w a n y c h (4 VI 1997, J a s n a G óra), w ; O rę d zia O jca Ś w ię te g o Ja n a
P a w ia / /, K rak ó w 1998, s. 6 1 5 - 6 2 1 ; zo b . M . C o g icl, K ry teria w y c h o w a n ia w o b e c k ryzy su ku ltu ry , „ K a tec h e ta ”
9 (4 3 )/! 999, s. 5 9-60; B. K ieras, W sp ó łc zesn y w ych o w a w ca w o b e c a n typ e d a g o g ik i, „ C y w iliz a c ja o n auce, m o ra ln o śc i, sz tu c e i relig ii” 7 /2 0 0 3 , s. 71-85.
Rola i zadanie nauczyciela i wychowawcy w
15
N iejednokrotnie także w ychow anie religijne przeciw staw iane je s t dzisiaj w y
chow aniu św ieckiem u i utożsam ia je z indoktrynacją, ideologizow aniem , pod-
po-rządkowaniem działalności edukacyjnej założeniom jakiegoś w yznania38.
Przy tego rodzaju rozum ow aniu akcentow any jest elem ent nacisku, przym usu
ze strony rcligii. Tym czasem w ychow anie religijne pom aga człow iekow i w jego
w szech-stronnym rozw oju i nie może być pojm owane jak o dodatek do w ycho
w ania ogólnego31'.
W ychow anie zm ierza do ukształtow ania w człow ieku zachow ań rozum nych,
godnych, um iejętności dokonyw ania w yborów św iatopoglądow ych, postaw
m oralnych i społecznych40. W tak ujętym w ychow aniu religia m oże odegrać
w ażną rolę41. Jan Paw eł II w adhortacji apostolskiej o katechizacji w naszych
czasach dom aga się, w ięc „[...] by w uznaniu najoczywistszego p ra w a ludzkiej
osoby i p ra w a rodziny, w im ię poszanow ania pow szechnej w olności religijnej,
dozwolono w szystkim uczniom katolikom robić p o stęp y w fo rm a c ji duchowej
p rzy p o m o cy nauczania religijnego, uzależnionego o d Kościoła a udzielanego —
w zależności o d kraju - albo p rze z sam ą szkolę, albo na terenie szko ły'42.
Również dokum ent w atykańskiej K ongregacji ds. W ychow ania chrześcijań
skiego „Św iecki katolik św iadkiem wiary w szkole" podkreśla, że: ,JJauczanie
religii w szkole je s t praw em - z odpowiadającym mu obow iązkiem — zarówno
ucznia, j a k rodziców i je s t ponadto bardzo ważnym narzędziem fo rm a c ji czło
wieka, przynajm niej w przypadku religii katolickiej, w celu doprow adzenia do
praw i-dłow ej syntezy wiary i kultury'4*.
Prawo do w ychow ania religijnego je st zatem naturalnym praw em osoby, dla-
-tego też posiada charakter uniwersalny, nienaruszalny i niezbyw alny'1'4. D la Jana
Paw ła II nauczanie religii pow inno zajm ow ać szczególne m iejscow e w spółczesnej
3łl Z ob. P. B erger, S e k u la ry za c ja - j e j istota, g e n e za i b a d a n ie , w : F. A d a m sk i (red .). S o c jo lo g ia r e lig ii, K rak ów 1983, s. 3 6 4 -3 7 8 ; G. R isse, S e k u la r y z a c ja , w : K. W an d elfels (re d .), L e k syk o n relig ii. W arszaw a 1997, s. 4 3 1 -4 32; C H . C. W est, S e c u la risa tio n , w : N. L ossky, T. Strán sk ý , P. W ebb (red .). D ic tio n a ry o f th e E c u m e n ic a l
M o vem en t, G en e w a 1 9 9 1, s. 9 1 4 - 9 18; S. W ielgus. P o stm o d e rn izm , w: R. C z e k a lsk i, K a te c h eza w o b e c w yzw a ń w sp ó łc ze sn o śc i, P łock 2 0 0 1 , s. 33-48.
w Por. S. D z icko ń sk i, W ychow anie relig ijn e, w: R. C h ału p n iak , J. K o ch ci, J. K o sto rz, W. S p y ra (red.), W okół
k a te c h e zy p o so b o ro w e j, O p o le 2 0 0 4 , s. 4 3 8 ; zob. F. B arg iel, K s z ta łto w a n ie i ro zw ó j w ia ry relig ijn ej, „ H o ry z o n ty
W iary ’’ Í ( !0 ) / ) 9 99, s. 13-22.
4(1 Z o b . M . B arto s, S p o łe c zn y a sp e kt re lig ii w sz k o le , ,.K atech eta” 2 ( 4 ! ) / l 997, s. 8 7-88; K. K orab,
W ychow anie - fu n d a m e n ta ln y m za d a n ie m szko ln y m (W a rto ści c h rze śc ija ń sk ie w w yc h o w a n iu szko ln y m ), w:
D. Jack o w ia k , J. S z p c t (red .), K a te c h eza w o b e c z a d a ń n o w e j szkoły. M a te ria ły s y m p o zju m zo rg a n izo w a n e g o
w d n ia ch 22 m a ja i 18 w rze śn ia 1999 r.. S zczecin 1999, s. 49-64.
" Por. J. B ag ro w icz, P e d a g o g ika re lig ii (religijna), w : W okół k a techezy..., s. 318.
42 Ja n Paw eł II, A d h o rtac ja ap o sto lsk a „C a te c h esi tra d e n d a e " do biskupów , k a p ła n ó w i w ie rn yc h ca łeg o
K o śc io ła k a to lick ie g o o k a te c h iza c ji w n a szyc h c za sa c h (1 6 X 1979), w : A d h o rta cje a p o sto lsk ie O jca Ś w ię te g o J a n a P a w ia II, K ra k ó w 19 96. nr 68.
4i Ś w ie c ki k a to lik św ia d k ie m ..., n r 56.
44 Z ob. R. C h a lu p n ia k .J. K o sto rz (red .). W ychow anie re lig ijn e u p r o g u trze c ie g o tysią c le c ia c h rze śc ija ń stw a , O p o le 2001.
16
Nauczyciel i Szkoła 1-2 2006
szkole45. Powinno bowiem „[...\pom agać uczniom wierzącym w lepszym zrozumie
niu i przeżyw aniu orędzia chrześcijańskiego, relacji do problem ów egzystencjal
nych i m oralnych charakterystycznych dla każdej istoty ludzkiej, natom iast uczniom
przeżyw ającym wątpliwości religijne [katecheza] winna nieść pom oc w odkrywa
niu, ja k ie są odpowiedzi, których Chrystus udziela na ich pytania i j a k K ościół
podchodzi do ich wątpliwości”46.
Papież kładzie rów nież wielki nacisk na znaczenie katechety w w ychowaniu re
ligijnym47. Podkreśla przy tym, że „Katechezy nie m ożna uważać za zwykłą pracę
zawodową, j e j celem je s t bowiem szerzenie w św iecie orędzia Chrystusowego i z tej
racji je s t ona pow ołaniem i zarazem misją. Powołaniem, gdyż C hiystus pow ołuje
tych, którzy p ra g n ą p o d ją ć tę działalność. Misją, gdyż o d początku K ościół prow a
dzi katechezę, aby wypełnić zlecenie zm artwychwstałego Zbawiciela ”48.
W encyklice ,Jledem ptor hom inis” Jan Paw eł II pisze rów nież o charyzm acie
katechety - nauczyciela, w ypływ ającym z prorockiej misji C hrystusa (por. RH
19)49. Podkreśla też, że nieodzow nym elem entem pracy edukacyjnej nauczycie
la oraz w ychow aw cy chrześcijańskiego pow inna być form acja religijna: „M oże
nigdy tak bardzo j a k dzisiaj w ychowanie nie było nakazem życiow ym i społecz
nym, który wymaga zajęcia stanow iska i zdecydow anej woli fo rm a c ji dojrzałych
ludzi. M oże nigdy tak j a k dzisiaj św iat nie potrzebow ał ludzi, rodzin i wspólnot,
które uczynią z w ychowania rację sw ego bytu, które pośw ięcą wychowaniu, ja k o
pierw szorzędnem u celowi, oddając bez zastrzeżeń sw oje sity, szukając w spółpra
cy i pomocy, podejm ując p ró b y i odnaw iając w sposób twórczy i z poczuciem
odpow iedzialności procesy wychowawcze. Być w ychow aw cą dzisiaj znaczy do
konać życiow ego wyboru, godnego uznania i p om ocy ze strony tych, którzy spra
w ują władzę we wspólnotach kościelnych i cyw ilnych"50.
Proponow any w spółcześnie chrześcijański model w ychow ania religijnego nie
m oże być, zdaniem Jana Paw ła II, zachow aw czy51. Edukacja religijna musi bo
45 Por. Jan Paw eł II, W stań cie ch o d źm y , K rak ó w 2004, s. 86.
46 S zk o ła i u n iw e rsy te t w ż y c iu K o ścio ła i na ro d u , w: I I P o ls k i S y n o d P le n a rn y (1 9 9 1 -1 9 9 9 ), Po zn ań 2001, n r 1.
47 W ięcej o z a d an ia c h k a te c h e ty w sz k o le zob. M . C o g ic l, K a te c h eta i j e g o p o s łu g a vť śro d o w isk a s z k o ln y m , „ K a tec h e ta ” 1 (3 7)/1993, s. 1-5; S. A. G ó rsk a, M o d el w sp ó łc ze sn e g o k a te c h e ty >v ś w ie tle b a d a ń , „Z e szy ty K a te ch e ty c z n e ” 9 /1 998, s. 3 5 -4 0 ; K. N y cz, K a te c h e c i w szko le , :K atcch cta” 4 (4 4 )/2 0 0 0 , s. 4-6; H. S ło lw iń sk a,
A k tu a ln y i id ea ln y o b ra z k a te c h e ty , „ K a tec h e ta ” 9 ( 4 2 )/1998» s. 70.
4X S. D ziw isz, J. K o w alczy k , T. R ak o czy (red .), J a n P a w e ł U, W ierzę w b o g a O jca S tw o rzyc ie la , W atykan 1987, s. 32.
49 Z ob. E. M atersk í, „ R e d e m p to r h o m in is ” w k a te c h e z ie , w : J a n P a w e ł II, „ R e d e m p to r h o m in is" . Tekst
i k o m e n ta rz. Lublin 1982, s. 143-154; B. K a czm arek , P o słu g a k a p ła n a - k a te c h e ty w s z k o łę , „W iad o m o ści
A rc h id ie c ez ji G n ie ź n ie ń sk ie j” 10 ( 4 9 )/1994, s. 576-586. Su Jan Paw el II, O jc ie c i n a u c zyc ie l..., s. 17.
51 Z ob. K. O lb ry ch t, J a n P a w e l I I j a k o a u to ry te t w ychow aw czy. A u to ryte t І j e g o m ie jsc e w e w sp ó łc ze sn e j
k u ltu rze, „ E th o s” I (3 7 )/l 9 97, s. 101-110; tenże, O jciec Ś w ię ty - w y c h o w a w c a m ło d zie ży , „ E th o s” 6 (2 3 )/l 993,
Rola i zadanie nauczyciela i wychowawcy w
17
w iem obejm ow ać działania um ożliw iające człow iekow i w szechstronny rozwój,
pozw alające na dostrzeżenie egzystencjalnego w ym iaru religii oraz jej znacze
nia dla jakości codziennego życia52. D latego należy jeszcze bardziej uaktyw nić
podstaw ow e środow iska w ychow ania religijnego, które bezsprzecznie potrzebu
j ą odpow iedniego w sparcia ze strony podm iotów odpow iedzialnych za kształt
chrześcijańskiego w ychow ania religijnego53.
Z akończenie
Rola i zadanie nauczyciela i w ychow aw cy w dzisiejszych czasach nabiera
szczególnego znaczenia54. To on tak napraw dę stanow ić pow inien program w y
chow aw czy szkoły, a jeg o św iadectw o winno stanowić konkretny przykład dla
w iększości uczniów odnośnie realizacji sw ojego pow ołania życiow ego55. K on
gregacja ds. Wychow'ania K atolickiego podkreśla, że: „To je m u (...) wspólno
ta rodzinna i K ościół pow ierzają dzieło wychowaw cze w szkole. Wychowawca
św iecki m usi być głęboko przekonany, że staje się uczestnikiem uśw ięcającej
i w ychowaw czej misji K ościoła i nie m oże się czuć oderw any o d całej w spólnoty
kościelnej”56.
Papież Jan Paw eł II zw raca z kolei uw agę na to, że: „W ychowawca (...) pow inien
m ieć w yraźną św iadom ość celu ostatecznego, poniew aż w sztuce wychowania
cele p e ln ią fu n k c ję decydującą. Ich w idzenie niepełne lub błędne bądź też zapo
m inanie o nich je s t dowodem niekom petencji i staje się przyczynąjednostronności
i w ypaczeń”51. Papież określa w ychow anie jako „uczłowieczenie” człowieka, tzn.
jako proces uczenia się bycia człow iekiem , od którego zależy przyszłość czło
w ieka i całej ludzkości58. W szystkim nauczycielom i w ychow aw com wskazuje
zatem, że: „W w ychowaniu chodzi p rzede w szystkim o to, ażeby człow iek staw ał
się coraz bardziej człowiekiem - oto, ażeby bardziej był a nie tylko w ięcej m iał
- aby więc p rze z wszystko co posiada um iał bardziej być człow iekiem "59.
52 Z ob. S. D zie k o ń sk i, P o trze b a i re a liza cja w y c h o w a n ia k u w a rto ścio m u- k a te c h e zie a p r o g ra m n a u c za n ia
relig ii w g im n a z ju m , „ S tu d ia T e o lo g ic z n e ” 18/2000, s. 71-80.
53 Z ob. R. C h ału p n iak , W ychow anie relig ijn e w szko ła c h eu ro p ejsk ic h , w : J. S tała (red .), W ybrane z a g a d n ie n ia
z k a te c h e ty k i, T arn ó w 2 0 03 , s. 175-201 ; J. C h a ry ta ń sk i, L e k c je re lig ii w E u ro p ie, „ A ten eu m K ap łań sk ie” 2(8 4 )/
1992, s. 175-2003; S. C h ro b ak , K o n c e p c ja w y c h o w a n ia p e r so n a łisty c zn e g o w n a u c za n iu K a ro la W o jty ły - J a n a
P a w ia II, W arszaw a 1999.
M Z ob. M . R u sieck i, K a rta o d p o w ie d zia ln o śc i i o b o w ią zk ó w n a u c zyc ie la , „W y ch o w a w c a ” 10 (1 42)/2004, s. 7 -М .
55 Por. S. G a n c z a rc z y k (red .), P ro g ra m w ych o w a w czy..., s. 14. 56 Ś w ie c ki k a to lik św ia d k ie m ..., n r 24.
57 Jan Paw eł II, O jc ie c i n a u c zyc ie l..., s. 16.
5K Por. P. K azim ierczak , P e rso n a listy c zn a k o n c ep c ja w y c h o w a n ia u ' n a u c za n iu J a n a P a w ła II, K raków 2003, s. 39.
K ażdy więc nauczyciel i w ychow aw ca pow inien mieć na uw adze nade w szyst
ko o w ą godność i w artość w ychow anka, nie może traktow ać go przedm iotow o
w ykorzystując swój autorytet, ale jedynym i w łaściw ym odniesieniem wobec
człow ieka przed którym staje, pow inna być m iłość60.
1 8
Nauczyciel i Szkoła 1 -2 2006
Summary
T opic: T h e ro le an d task o f a tcach cr an d c d u c ato r n o w a d a y s acco rd in g to the tea c h in g s o f Jo h n Paul II.
T h e ro le o f a tc a c h c r a n d c d u c ato r n o w a d a y s c a n n o t be restric te d o n ly to the p ro fe ssio n a l a sp cct. T o b e a lea c h c r an d an c d u c a to r m ea n s to be a w a re o f the g reatest im p o rtan ce, c o m p le x ity and resp o n sib ilitie s this p ro fe ssio n b rin g s w ith.
A c c o rd in g to Jo h n Paul II, th e ro le a n d task o f the tca c h c r an d c d u c ato r in m o d em tim es is o f p a rticu la r im p o rtan ce. H e u n d e rlin es dc fact th at an c d u c ato r sh o u ld a lw ay s b e aw are o f the final g o als, b c c a u s c in th e w h o le p ro ce ss o f é d u c atio n go a ls are p lay in g th e crucial function.
In co m p lete v isio n o f the g o a ls as w ell an in co rrect in terp retatio n an d in th e w o rst c ase the n c g lc c t o f them is a m atter o f in co m p e te n c e an d can resu lt in o n c -sid c d n css an d d isto rtio n .
T h e ed u catio n al a c tiv itie s o f the tca c h c rs w ill b e su c ce ssfu l i f th eir a ttitu d e to w a rd s the p u p ils is m ark e d w ith a p e rso n a l a p p ro a c h ; if the w h o le p ro cess o f é d u c atio n is se en as a d ialo g u e lead in g in the d ire c tio n o f g oo d , tru th an d b e a u ty to g eth e r w ith resp e c t fo r d ignity, h o n o u r an d g o o d rep u ta tio n o f a child.
M o d em sch o o l sh o u ld b e the very p lac e w h e re th e rig h t attitu d e s an d m o ral n o rm s a rc b e in g fo rm ed , w h ich d efin e the d u ties o f on e h u m an b e in g to w a rd s the o th ers an d to w ard s o n eself. Jo h n Paul II p o in ts o f o u t that in the w h o le p ro ce ss o f ed u c atio n the m o st im p o rta n t issue for e ach in d iv id u al h u m an b e in g is to b c c o m c m o re an d m o re h u m an in o rd e r to b e (to ex it) an d n o t on ly to h av e (to possess). E v e ry th in g that so m e o n e p o ssesse s sh o u ld be e m p lo y e d to m ak e o n e c o m p le te a s a h u m an being.
Lach tca c h c r an d c d u c ato r sh o u ld th ere fo re tak e into c o n sid é ratio n the d ig n ity an d v alu e o f each s e p ara te p u pil, w ho c a nn o t be treated a s an o b jec t in ihc p ro cess o f e d u catio n . T h e c d u c ato r on the o th er hand c a n n o t ab u se h is in flu en ce an d po sitio n an d a p p ro a c h h is p u p ils w ith th e o n ly c o rre c t attitu d e w h ic h is love.
60 Por. J. T arn o w sk i, C zło w iek - d ia lo g - w ych o w a n ie. Z a iy s c h r ze śc ija ń sk ie j p e d a g o g ik i p e rso n a ln o -
eg zyste n cja ln ej, „ Z n a k ” 9 ( 4 3 6 )/19 9 1, s. 7 I ; zo b . J. B a g ro w icz, N a u czyciele, rodzice, u c zn io w ie w sp ó ln o tą w ych o w u ją cą , „A te n eu m K a p ła ń sk ie ” 13 3 /1 9 99, s. 2 29-242.
