Ewa Gajda
"Polskie prawo wyznaniowe", Józef
Krukowski, Krzysztof Warchałowski,
Warszawa 2000 : [recenzja]
Kwartalnik Prawa Publicznego 1/1, 287-292
2001
Jó z e f Kr u k o w s k i, Kr z y s z t o f Wa r c h a ł o w s k i, Po l s k i e PRAWO WYZNANIOWE, POD RED. NAUKOWĄ J . KRUKOWSKIE
GO, Wy d a w n ic t w a Pr a w n ic z e PWN, Wa r s z a w a 2000,
WYD. I, ss. 312
Z uw agą należy odnotować fak t publikacji monograficznej z za k re su p raw a wyznaniowego dwóch Współautorów: ks. prof. dr. hab. Józefa Krukowskiego i ks. dr. Krzysztofa Warchałowskiego, pod n a ukow ą redakcją pierwszego z wymienionych. A utorstw o prezentow a nej m onografii nie je s t przypadkowe. Ksiądz J . K rukow ski, profesor zwyczajny n a u k praw nych, wykładowca Katolickiego U n iw ersy tetu Lubelskiego i U niw ersytetu K ardynała Stefana Wyszyńskiego, znany je s t z licznych, tak że z dziedziny kościelnego praw a publicznego i pro
blem atyki relacji Państw o - Kościół, publikacji monograficznych1. Ksiądz K. W archałowski, doktor n a u k praw nych, wykładowca U niw ersytetu K ardynała S tefana Wyszyńskiego oraz Wyższego Sem inarium Duchow nego Diecezji W arszawsko - P raskiej oraz sędzia sąd u m etropolitalne go, opublikował do tej pory dwie monografie z dziedziny p raw a w yzna niowego2.
Przem iany praw noustrojow e, które dokonały się w III Rzeczypo spolitej po 1989 r., w prost wpłynęły n a sytuację p raw n ą kościołów i in nych związków wyznaniowych. Oczywiste jest, że dydaktyka praw a wyznaniowego, zarówno tzw. państwowego praw a wyznaniowego, ja k i p raw a wyznaniowego largo sensu, bez stosownych opracowań byłaby znacznie u trudniona. W ostatnich latach ukazało się kilk a całościo wych opracowań praw a wyznaniowego, którym w większości m ożna przypisać - w pozytywnym tego słowa znaczeniu - c h a ra k te r podręcz nikowy3. B rak je s t je d n ak szerszej lite ra tu ry przedm iotu. Nową publi kację należy powitać z tym większym uznaniem .
1 Zob. np. J. Krukowski, A dm inistracja w Kościele. Zarys kościelnego praw a a d
ministracyjnego, Lublin 1985; id., Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych, Lu
blin 1993; id., Konkordat polski. Znaczenie i realizacja, Lublin 1999.
2 Zob. K. Warchałowski, N auczanie religii i szkolnictwo katolickie w konkorda
tach współczesnych, Lublin 1998; id., Prawo wyznaniowe. Wybór źródeł, Warszawa
2000.
3 Zob. np. H. Misztal, Polskie prawo wyznaniowe, Lublin-Sandomierz 1996; M. Pie trzak, W. Wysoczański, Prawo kościołów i związków wyznaniowych nierzymskokatolic-
kich w Polsce, Warszawa 1997; W. Uruszczak, Prawo wyznaniowe, Kraków 1997; M. Pie
trzak, Prawo wyznaniowe, Warszawa 1999; Prawo wyznaniowe III Rzeczypospolitej
stan praw ny na 15 listopada 1998 r.), pod red. H. Misztala, Lublin 1999; S tudia z za kresu praw a wyznaniowego, pod red. A. Mezglewskiego i W. Janigi, Lublin 2000.
Tytuł prezentow anej publikacji, podobnie ja k opracowanie a u to r stw a ks. prof. H. M isztala4, je s t określony jako Polskie prawo wyzna niowe i obejmuje a k tu aln ą problem atykę wąsko pojętego polskiego p ra wa wyznaniowego. P raca została podzielona n a siedem naście rozdzia łów. Z nakom itą część prezentow anej publikacji Czytelnik zawdzięcza ks. prof. Józefowi K rukowskiem u, który napisał, poza wiadomościami wstępnymi mieszczącymi się w rozdziale I (s. 17-24), trzynaście roz działów dotyczących kolejno: systemu relacji między państw em a Ko ściołem - rozdział II (s. 25-38); konstytucyjnych podstaw stosunków między Państwem a Kościołem katolickim i innym i związkam i wyzna
niowymi — rozdział IV (s. 57-82); pojęć i zasad realizacji konkordatu -
rozdział V (s. 83-101); osobowości prawnej Kościoła katolickiego i in
nych związków wyznaniowych - rozdział VI (s. 103-121); swobodnego
i publicznego pełnienia przez Kościół swojej misji i jurysdykcji - roz dział VII (s. 123-135); wolności kultu - rozdział VIII (s. 137-147); po szanowania i autonomii wewnętrznej kościołów i innych związków wy
znaniowych - rozdział IX (s. 149-159); duszpasterstwa szczególnych
grup społecznych - rozdział XI (s. 187-204); działalności kulturalnej
kościołów i innych związków wyznaniowych - rozdział XII (s. 205-215);
uprawnień majątkowych instytucji kościelnych - rozdział XIII (s. 2 1 7 -
-2 3 8 ); opodatkowania instytucji kościelnych i osób duchownych - roz dział XIV (s. 239-250); ochrony małżeństwa i rodziny - rozdział XVI (s. 251-289). Opracowanie problem atyki źródeł prawa wyznaniowego
w rozdziale III (s. 39-55); szkolnictwa wyznaniowego i działalności oświatowo-wychowawczej kościołów i innych związków wyznaniowych
w rozdziale X (s. 161-186) oraz ochrony karnej i cywilnej wolności su
mienia i wyznania w rozdziale XVII (s. 291-296) wyszło spod pióra ks.
dr. K rzysztofa Warchałowskiego.
N iektóre z rozdziałów poprzedzone zostały wyodrębnionymi w sys tem atyce pracy uw agam i w stępnym i ( np. rozdziały III, IV, X, XII, XVII). Także w szystkie pozostałe rozdziały m ają krótkie wprowadzenie. Wo bec powyższego pew ną wątpliwość może budzić fakt, że rozdziałów nie kończą konkluzje. Niewątpliwą zaś zaletą konstrukcji pracy jest, zwłasz cza dla studiujących prawo wyznaniowe, umieszczenie krótkiego, te matycznego zestaw ienia lite ra tu ry po każdym z rozdziałów. P rzyjęta przez Autorów system atyka (właściwa skądinąd pracom włoskich, czy niem ieckich autorów), nie tyle z merytorycznego, ale z technicznego p u n k tu widzenia, może niekiedy spraw iać drobne trudności w odnale zieniu właściwego fragm entu pracy (np. trzycyfrowa system atyka pro
ponow ana n a s. 1 5 6 -1 5 9 ,1 7 4 -1 7 8 ,2 1 2 -2 1 4 , itd.). U w aga ta m a jed n ak c h a ra k te r drugorzędny i czyniona je s t przez autorkę recenzji przyzwy czajoną do innego, technicznego sposobu podziału m aterii pracy.
Godne podkreślenia je s t to, że m onografia została opatrzona sko
rowidzem rzeczowym, opracowanym przez M agdalenę Ziam icką (s. 3 0 7 -
-3 1 2 ). W zestaw ien iu lite ra tu ry przedm iotu do całości m onografii, z podtytułem wybór publikacji (s. 297-305), Autorzy powołują pokaź ną, ja k n a wymogi podręcznika akademickiego, lite ra tu rę z zakresu praw a wyznaniowego, zarówno polskojęzyczną, ja k i publikow aną w ję zykach obcych.
M ożna podjąć polemikę co do zasadności pozbawienia, ta k isto t nego opracow ania z dziedziny polskiego praw a wyznaniowego, zesta w ienia (a może naw et indeksu ?) źródłowego. Luki tej w żadnej m ierze nie w ypełnia rozdział III tra k tu ją c y o źródłach obowiązującego w Pol sce praw a wyznaniowego. Skrom ne je s t zestaw ienie orzecznictwa są dów polskich w spraw ach wyznaniowych. Bynajmniej nie chodzi tu ta j o drobiazgowe wyliczenie w szystkich orzeczeń dotyczących wolności religijnej (np. znaczący m erytorycznie i znaczny liczebnie je s t głos pol skiego sądownictwa w odniesieniu do praw a do grobu, pochowania zwłok czy k u ltu zmarłego), ale o w skazanie choćby k ilk u n astu orzeczeń isto t nych (np. tak że w yroku SN z 24.5.1989 r. dotyczącego konstytucyjnego p raw a do uczestnictw a w niezakłócony sposób w obrzędach religijnych - I CR 231/89; w yroku S.A. w Łodzi z 28.10.1998 r. traktującego o fak cie zaw ieszania symboli religijnych w budynkach w ładzy publicznej - 1 ACa 612/98; czy wielu innych dotyczących in terp retacji a rt. 24 § 1 kc ). W skazane byłoby rów nież um ieszczenie w zestaw ien iu źródłowym:
Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 r. (powoływanego n a s. 252, 267);
Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. (wielokrotnie powoływanego
n a s. 84, 87, 105, 107, 125-126, 128,139, 144-145, 153-155, 217, 252, 255-256, 259, 263, 266-267, 271, 277-278), Kodeksu Kanonów Kościo łów Wschodnich z 1990 r. (powoływanego n a s. 263, 267 ) oraz innych źródeł p raw a kościelnego Kościoła katolickiego (jak np. Encykliki P iu sa XI Pp. Casti conubii - s. 252; Konstytucji Apostolskiej J a n a P aw ła II Pp. Spirituali m ilitum curae - s. 189; D ekretu Soboru Trydenckie go Tametsi z - s. 267; Acta Apostolicae Sedis, itd.). O ile stu d e n t wy działu p raw a kanonicznego, czy stu d en t teologii bez tru d u porusza się w tru d n ej m aterii źródeł praw a kościelnego, o tyle stu d e n t tzw. świec kiego w ydziału m iałby honor dokonać czasochłonnej kwerendy. N ieza leżnie zatem od współczesnych udogodnień kom puterow ych doby in te rn e tu , oferowanych n a ry n k u prawniczym kom puterow ych progra mów zaw ierających tek sy praw a obowiązującego, czy niem al równocze śnie pojawiającego się wyboru źródeł jednego ze W spółautorów Pol
skiego prawa wyznaniowego5, to opracowanie tej ran g i winno mieć w bibliografii stosowne zestaw ienie źródeł.
Podejm ow ana przez Autorów problem atyka je s t w ażka jurydycz nie - a ze w zględu n a wymykające się prostem u definiow aniu zjawisko religii - prawodawczo zawiła. P raca m a c h arak te r kom paratystyczny, je st interdyscyplinarna. Autorzy szczególny nacisk k ład ą n a analizę aktualnie obowiązującego tzw. państwowego praw a wyznaniowego (pra wa wyznaniowego stricto sensu). W konsekwencji i z założenia nie m a w m onografii p raw a w ewnętrznego Kościoła katolickiego, p raw a we w nętrznego akatolickich kościołów i innych związków wyznaniowych, choć w zm ianki o pierwszym z wymienionych systemów praw nych poja w iają się n a k a rta c h książki. Przykładowo przy analizie zagadnienia m ałżeństw a konkordatow ego A utor słusznie odsyła - n a stronach 252, 263, 278 - do praw a kanonicznego Kościoła katolickiego. Szkoda tylko, że w ostatnio powołanej m aterii, um knęły uw adze A utora, analogiczne do kanonów p raw a łacińskiego, regulacje Kodeksu Kanonów Kościołów W schodnich z 1990 r. Dotyczy to zwłaszcza problem u u zn an ia przez katolickie praw o wschodnie kom petencji p ań stw a n ad m ałżeństw am i zaw ieranym i przez obywateli (s. 252). Wydaje się ponadto, że chochlik d ru k arsk i w kradł się n a strony 263 i 278, gdzie powołując Instrukcją
[Konferencji E piskopatu - E. G.] dla księży dotyczącej małżeństw kon kordatowych z 12 listopada 1998 r. (pkt 26 pp k t b) Kodeks Kanonów Kościołów W schodnich określony został jako „KKW” (podczas, gdy w In strukcji ... w ystępuje skrót: „KKKW”). Nieprzekonujący w ydałby się argum ent, że sk ró t „KKW” je s t tożsam y z opisanym w wykazie przyję tych w m onografii skrótów.
N iew ątpliw ym walorem pracy je s t bogata refleksja historyczna widoczna zwłaszcza w rozdziałach podejmujących zagadnienie sy ste mów relacji między państw em a Kościołem, problem atykę konstytucyj nych podstaw stosunków między P aństw em a Kościołem katolickim i innym i zw iązkam i wyznaniowymi oraz kw estię pojęcia i zasad re a li zacji konkordatu. M ateriał w te n sposób opracowany nosi godne zna mię wcześniejszych opracowań A utora rozdziałów6. Bardzo dobrze opra cowano rozdział poświęcony szkolnictwu oraz działalności oświatowo- wychowawczej kościołów i innych związków wyznaniowych (jego A utor specjalizował się w rzeczonej problem atyce7).
Pew ne novum, w porównaniu z innym i monografiami poświęcony m i polskiem u praw u wyznaniowemu, stanow i próba opracowania pro
5 Zob. przyp. 2. 6 Zob. przyp. 1. 7 Ibidem.
blem u cywilnoprawnej i karnopraw nej ochrony wolności religijnej w p ra wie polskim (rozdział XVII pt. Ochrona karna i cywilna wolności sumie nia i wyznania ). Godny szerszych rozważań je s t sygnalizowany pro blem ochrony tajem nicy spowiedzi (pkt 4 pt. Ochrona tajemnicy spowie dzi w k.p.c. z 1964 r.). N iestety nie je s t to próba w pełni udana. Nie tylko z powodu b rak u dogłębnej analizy obowiązujących przepisów kodeksu karnego, kodeksu cywilnego, cywilnego praw a proceduralnego (może w arto byłoby rozważyć ten problem w aspekcie karnego praw a procedu ralnego?), ale także wobec b rak u w skazania licznych orzeczeń sądów polskich, ta k w odniesieniu do art. 24 kc, ja k w odniesieniu do art. 261 kpc. Może A utor rozdziału, dla potrzeby kolejnych w ydań monografii, uznałby za stosowne - wobec b rak u stanow iska ju d y k atu ry - wskazać n a istniejącą n a tem at art. 196 kk z 1997 r. szerszą, aniżeli ogólna i za w arta w kom entarzach do kodeksu karnego, literatu rę?
Bardzo interesujące je s t ujęcie prezentow anych zagadnień w roz działach poświęconych swobodnemu i publicznemu pełnieniu misji i ju rysdykcji przez kościoły (nota bene w ty tu le rozdziału: „przez kościół”), poszanow ania autonom ii wewnętrznej kościołów i innych związków wyznaniowych, działalności k u ltu raln ej kościołów i innych związków wyznaniowych oraz upraw nieniom m ajątkowym instytucji kościelnych. Pozostała problem atyka, rzetelnie opracowana, naw iązuje do sygnali zowanego we w stępie w ykładu uniwersyteckiego.
N iedosyt in telek tu aln y budzi b rak szerszego kom en tarza do re gulacji praw nej dotyczącej nierzym skokatolickich kościołów i innych związków wyznaniowych, których sytuacja praw n a została uregulow a n a w drodze ustawy. K om entarz zaw arty w prezentow anym Polskim
prawie wyznaniowym nie je s t n iestety bardziej szczegółowy od opraco
w ania tej problem atyki w książce M. P ietrzak a i W. Wysoczańskiego8. W arto w szak podkreślić, że Polskie prawo wyznaniowe współau- to rstw a J . Krukowskiego i K. W archałowskiego je s t u d a n ą próbą opi san ia sytuacji praw nej jed n o stk i oraz kościołów i innych związków wy znaniowych w aspekcie wolności religijnej (czy ja k chcą Autorzy i zgod nie z nom enklaturą konstytucyjną - w aspekcie wolności sum ienia i wy znania) w a k tu aln ie obowiązującym praw ie polskim. Autorzy uniknęli, co m ożna było słusznie zakładać, niespójności metodologicznych, czy nieuporządkow anej analizy m ateriału prawnego. Szczególnie cenne dla S tu d en ta, by dodać jeszcze je d n ą uwagę szczegółową, są polecenia „po rów naj” (na s. 133-135 ), czy a k tu aln y wykaz 139. w pisanych do reje s tru kościołów i innych związków wyznaniowych (na s. 72-75).
U w agi recenzji nie godzą - ja k się wydaje - w jednoznacznie po zytyw ną ocenę monografii. Prezentow ana m onografia zainteresuje nie tylko studentów praw a, studentów n au k adm inistracyjnych, n a u k po litycznych, czy teologii, ale jak o opracowanie wykraczające poza s ta n dardow e ram y kom pendium wiedzy z zak resu problem atyki p raw a wyznaniowego, pow inna zainteresow ać Czytelników żądnych inform a cji o stosunkach Państw o - związki wyznaniowe (w tym kościoły).
Ewa Gajda*
Dr Ewa Gajda - adiunkt w Katedrze Prawa Kanonicznego, Uniwersytet Miko łaja Kopernika, Toruń.
