Waldemar Rakocy
Elementy argumentacji rabinackiej w
Rz 9,6-29
Collectanea Theologica 63/3, 97-102
1993
ELEMENTY ARGUMENTACJI RABINACKIEJ W RZ 9,6— 29
W Rz 9,6—29 można dopatrzeć się technik rabinackich stoso w anych podczas w yjaśniania tekstów biblijnych. Iftnymi słowy, P a włowy tekst w ykazuje pewne cechy charakterystyczne dla „m idra- szim”. Jest on zbudowany^przede wszystkim na zasadach retoryki g re c k ie j1 jak i cały „try p ty k ”, czyli rozdz. 9— 11, którego Rz 9 jest pierwszym członem. Mamy zatem w pierwszym rzędzie do czy nienia ze stru k tu rą retoryczną. Ale w ew nątrz tej stru k tu ry poja wiają się elem enty charakterystyczne dla „m idraszim ”, kiedy P a w eł ucieka się do argum entacji ze ST.
W pięciu pierwszych wierszach rozdz. 9 Apostoł w yraża ubo lewanie z powodu niew iary swych rodaków (ww. 1—3) i wymienia liczne przyw ileje jakie im przysługują, kończąc, że „z nich również jest C hrystus według ciała” (ww. 4—5). Uważny czytelnik zauwa ży, że nie ma tam jednego, podstawowego przyw ileju; nie ma mo wy o w ybraństw ie. Paw eł czyni to świadomie ponieważ jest to te m at, który zamierza podjąć, wykazując, że Bóg nie jest skrępow a ny w swoim wyborze, i że niew iara Izraela nie oznacza, że Boże obietnice zawiodły. Zaraz w w. 6 powie, że słowo Boże nie zawiod ło: „nie wszyscy bowiem, którzy pochodzą od Izraela, są Izrae lem...”. W ten sposób zostaje postaw iana teza o niezmienności Bo żych obietnic. Począwszy od tego m om entu Paw eł odwołuje się do tekstów biblijnych, aby dowieść słuszności swej tezy. Czyni to w sposób uporządkowany i przekonujący, który zdradza pewne ele m enty charakterystyczne dla „m idraszim ”.
W pierwszej części swej argum entacji (ww. 6b— 13) Paw eł od w ołuje się do w ydarzeń z historii Izraela. Wychodzi od Tory i Ab raham a w edług zasady, że co w ystępuje najpierw jest ważniejsze od tego, co następuje potem. Jeżeli odnosi się do A brahama, to tym bardziej do jego synów. Według zasad rabinackich „midraszim” uży w ają n a początku argum entacji jednego tekstu głównego i jednego tekstu uzupełniającego pierwszy. Po tych dwóch tekstach n astęp u je cała seria innych cytatów biblijnych, aż wreszcie dochodzi się do cytatu, który naw iązuje do tekstu wyjściowego. Podobne postę powanie widzimy .w Rz 9,6—29. Pierw szy tekst Paw ła brzmi:
1 P o r. J. N. A 1 e 1 1 i, L 'a r g u m e n ta tio n p a u lin ie n n e e n R m 9, B ib
68/1987, 41—53; C. E. В. С r a n f i e l d , T h e E p is tle to th e R o m a n s (IC C ; E d in b u rg h 1986), t. I I ; J . D u n n , R o m a n s 9— 16 (W o rd B ib lic a l C o m m e n ta r y ) , D a lla s 1988.
„En Isaak klethesetai soi sperm a” (W Izaaku uznane będzie tw oje potomstwo) (w. 7). Ten tek st jest wzięty z Rdz 21,12. Jest to podstawowy tekst stosowany przez rabinów, aby dowieść kto przy należy do Izraela. Rabini w ykazują na podstawie tego tekstu, że „w Izaaku” będzie uznanie jego tj. A braham a potomstwo, tzn., że Izmael nie należy do Izraela. To samo odnosi się do Ezawa; nie ca ły Izaak będzie Izraelem, ale tylko „w Izaaku”, tzn. Jakub, a nie Ezaw. Uderza, że tak Paw eł jak i rabini używ ają tego samego te k stu, aby dowieść przynależności do Izraela. Czynią to jednak w od m ienny sposób. Podczas gdy rabini w ykazują przynależność co do ciała, Paw eł mówi o przynależności związanej z obietnicą.
Rz 9,8 w yjaśnia cytat z Rdz 21,12 ale jak to zostało już po wiedziane w sposób odmienny od rabinów. Paw eł mówi o synach obietnicy, a nie oiała. Odwołuje się tu taj do dziejów swego narodu i w ykazuje to na konkretnym przykładzie. Abraham m iał dwóch synów, Izmaela i Izaaka. Chociaż obaj byli jego synami obietnica w w. 7b odnosi się tylko do Izaaka; Izmael jest z niej wykluczony. Wniosek jaki Paw eł wyciąga z tego faktu w w. 8 jest słuszny. Skoro Izmael i Izaak byli obaj zrodzeni przez A braham a i tym sa m ym jego synami, a z tych dwóch tylko Izaak jest uznany za prawdziwego syna, zatem samo zrodzenie według ciała nie decy duje o tym kto jest synem, ale obietnica. Tak samo synowie zro dzeni według ciała niekoniecznie stają się synami Boga, ale syno wie obietnicy 2.
W ww. 8—9, które w yjaśniają pierwszy tekst cytowany przez Paw ła, można doszukać się postępowania charakterystycznego dla „m idraszim ”. Borgen w swoim studium przytacza niektóre charak terystyczne dla nich zjawiska s. Jednego z nich możemy się doszu kać we wspom nianych już wierszach. W yjaśnienie pierwszego tek stu z Rdz 21,12 miałoby stru k tu rę typowo midraszową, tzn. ,,ou- -alla-gar” (nie... lecz... albowiem). W w. 8 Paw eł stw ierdza osta tecznie, że tylko synowie obietnicy są prawdziwym potomstwem. W Rz 9,9 tem at obietnicy jest dalej rozwijany, dochodząc w ten sposób do drugiego cytatu ze Starego Testam entu, tzw. cy ta tu suplem entarnego, w którym jest w yraźnie mowa o obietnicy tak jak i w pierwszym. Drugi tek st Paw ła brzmi:
„K ata ton kairon touton eleusomai kai estai te S arra hios” (Przyjdę o tym samym czasie, a Sara będzie m iała syna) (w. 9.).
2 S a m P a w e ł u w a ż a ł, że p o w o ła n ie się n a A b r a h a m a i je g o d w ó c h sy n ó w m o g ło b u d z ić p e w n e w ą tp liw o ś c i, b io r ą c p o d u w a g ę , że Iz m a e l b y ł z ro d z o n y z n ie w o ln ic y . S tą d w w w . ló n n ., a b y p o d e p rz e ć s w o ją a r g u m e n t a c j ę p o w o łu je się n a R e b e k ę , k tó r a „z je d n e g o z b liż e n ia ” p o c z ę ła J a k u b a i E z a w a , k tó r z y w ró w n e j m ie rz e b y li s y n a m i I z a a k a . P o m im o te g o E zaw z o s ta je w y k lu c z o n y .
3 P . B o r g e n , B r e a d fr o m H e a v e n , (S u p p le m e n ts to N o v u m T e s ta
Ten tekst, który jest cytowany na poparcie pierwszego i go w y jaśnia pochodzi z Rdz 18,10.14. W Genesis Rabba, który jest m idra- szem do Księgi Rodzaju jak litania pow tarza się Rdz 21,1: „Pan nawiedził Sarę jak obiecał...” na potwierdzenie stałości słowa Bo żego* Tekst cytowany przez Paw ła w w. 9 również mówi o stałości słowa Bożego, i zawiera się w tekście cytowanym w Genesis Rab ba. To, co udarza to to, że tekst cytowany przez Paw ła jest rów nież tekstem uzupełniającym w Genesis Rabba. Co więcej, główny tek st cytowany przez Paw ła (Rdz 21,12) także znajduje się tam jako tekst uzupełniający do Rdz 21,1 „Pan nawiedził Sarę jak obiecał...”. Znaleźć pierwszy i drugi tek st Paw ła w tym samym m idraszu jest bardzo znam ienne, tym bardziej, że główny tekst cytowany w Genesis Rabba zawiera w sobie w sposób pośredni pierwszy tekst Pawła.
Po dwóch pierwszych cytatach następuje cała seria innych cy tatów ze ST aż do dowiedzenia tezy postawionej w w. 6a. Nie m a ją one jednak tego samego znaczenia jak pierwszy i drugi tekst. Między tym i ostatnim i istnieje pewien związek, jak również m ię dzy nim i a pozostałymi cytatam i ze ST. Rabini cytując jeden tekst, posługiwali się następnie drugim tekstem pod warunkiem , że w nim również występowało przynajm niej jedno wspólne słowo. W ten sposób w yjaśniali jeden tekst za pomocą drugiego zgodnie z za sadą, że ■ w Biblii nie ma sprzeczności. Na pierwszy rzu t oka w pierwszym i drugim tekście Paw ła nie ma takiego samego słowa. Z pomocą przychodzi Mihaly, który mówi, że „rabini będą często cytować pierwszą część wiersza, podczas gdy „dowód” znajduje się w drugiej części tegoż wiersza, a naw et wiersz wcześniej lub da le j” *. Było to możliwe, ponieważ rabini znali teksty biblijne na pa mięć i słysząc jedną ich część mieli przed oczyma cały kontekst z tym , co je poprzedzało i co po nich następowało.
Zgodnie z tym , co zostało powiedziane, w pierwszym i drugim tekście cytowanym przez Paw ła w Rz 9,7 i 9 (Rdz 21,12 i 18,10.14) znajdujem y wspólne słowo. Jest nim imię „Sara”. W pierwszym tekście przed częścią cytowaną w w. 7b, w ystępuje imię „Sara”: „W tedy Bóg rzekł do Abrahama: Niechaj ci się nie w ydaje złe to, co Sara powiedziała o tym chłopcu i o tw ej niewolnicy. Posłuchaj jej...” i tu następuje tek st cytowany w w. 7b. W drugim tekście cytowanym przez Paw ła imię „Sara” w ystępuje w samym cytacie.
Istnieją dowody na to, że również poza Genesis Rabba Sara była związana z tem atem stałości słowa Bożego. Je j imię nie znaj duje się w Rz 9 przez przypadek. Była bowiem uważana za proro kinię: „Wypędź tę niewolnicę wraz z jej synem, bo syn tej n ie wolnicy nie będzie współdziedzicem z synem moim Izaakiem ”
(Rdz 21,10). Zatem związek między pierwszym i drugim tekstem cytowanym przez Paw ła, w którym elem entem wiążącym jest S a ra i tem at stałości słowa Bożego, z którym była związana, a k tó rego dowodzi Paw eł (por. w. 6a), jest znaczący. Możemy tu mówić o zjawisku egzegetycznym zwanym „gezera szawa”, w którym je den tekst jest w yjaśniany przez drugi pod w arunkiem , że w obu w ystępuje wspólne słowo. W skazuje to na to, że Paw eł znał tak ą trad ycję egzegetyczną i ją stosuje w Rz 9.
Pierwsze dwa teksty ze ST nie tylko są powiązane między so bą za pośrednictwem imienia „S ara”, ale są również powiązane z następującym i po nich cytatam i. Słowami wiążącymi dw a pierwsze teksty z pozostałymi są:
— w pierwszym cytacie: „kalein” i „sperm a”. — w drugim : „hios”.
Trzy słowa-klucze rzadko znajdują się w „m idraszim ” ; zazwy czaj jedno, które jest nicią wiążącą pozostałe cytaty z pierw szym i dwoma. N atom iast imię „S ara”, które wiąże ze sobą pierwsze dw a cytaty niekoniecznie musi występować w pozostałych cytatach. Wspomniane słowa-klucze „kalein”, „sperm a” i „hios” w ystępują tylko w pierwszych dwóch cytatach i w ostatnich trzech (ww. 25— 26.27.29). Nasuwa się ponownie pytanie, czy te trzy słowa-klucza nie w ystępują w pozostałych tekstach cytowanych przez Pawła. Na pierwszy rzu t oka odnosi się takie wrażenie. Należy się jednak zno wu odwołać do tego. co zostało powiedziane wcześniej, tj., żie sło wa te niekoniecznie muszą znajdować się we fragm entach cytow a nych, ale mogą występować trochę wcześniej lub dalej. W ten spo sób znajdujem y słowa-klucze we w szystkich cytowanych tekstach. Oto one:
— w. 12: cytat z Rdz 25,23. W w. 25 znajduje się słowo „hios” . — w. 13: cytat z Mai 1,2—3. Słowo-klucz znajduje się w w ier
szu następnym (epiklethesetai).
— w. 15: cytat z Wj 33,19. W tym samym wierszu znajduje się „kaleso”.
— w. 17: cytat z Wj 9,16. Słowo-klucz znajduje się kilka w ier szy dalej (w. 26) ale stale w tym samym fragm encie (hioi). — w. 20: nie jest to cytat w sensie ścisłym ale parafraza
dwóch tekstów z proroka Izajasza (29,16 i 45,9). Słowo-klucz znajduje się w Iz 45,11 (hión).
W tym miejscu nasuw ają się jednak pewne wątpliwości. Takie postępowanie charakterystyczne dla midraszów może okazać się trochę „naciągane” w naszym przypadku i w przypadku tekstów now otestam entalnych. Ostatecznie praw ie zawsze można znaleźć słowo-klucz, jeżeli nie w najbliższym kontekście, to w dalszym. N asuwa się pytanie czy w ystarczy tylko zacytowanie danego sło wa, naw et bez uwzględnienia jego kontekstu, który może być cał kiem inny, jak w przypadku Mai 1,2—3 i Wj 33,19. W każdym r a
zie można doszukać się ze strony Paw ła w Rz 9 postępowania cha rakterystycznego midraszom.
Inne stosowane przez rabinów w m idraszach postępowanie znajdujem y w Rz 9Д6. Borgen zauważa, że w midraszach po frag mencie cytowanym ze ST jego w yjaśnienie jest podane w formie im ie s ło w o w e jW w. 16 po cytacie ze ST (w. 15) Paw eł objaśnia
jąc ten tekst używa aż trzech imiesłowów: „Thelontos... trechontos... eleóntos...”. Byłby to jeszcze jeden elem ent przem aw iający za tym , że Paw eł przy w yjaśnianiu tekstów biblijnych stosował zasady, którym i posługiwali się również rabini.
W ww. 25—27, w których argum entacja Pawłowa dobiega koń ca m am y ponownie do czynienia ze zjawiskiem egzegetycznym zwanym „gezera szawa”. W przypadku ww. 25—26 należy posta wić pytanie, czy te wiersze, które w swoim kontekście w LXX od noszą się do Izraela, mogą być zastosowane do pogan. Że Paw eł odnosi je do pogan w ynika jasno po pierwsze z logiki argum enta cji: „ou monon... alia... hos kai... Isaias de...” (ww. 24.25.27). Co więcej w ww. 25—26 nie w ystępuje słowo „Izrael”, które znajduje się dwa ràzy w w. 27. Takie postępowanie zostało najpraw dopodob niej zamierzone, aby stworzyć kontrast między ww. 2 ^ —26 odno szącymi się do pogan, a ww. 27 n. odnoszącymi się do Izraela. Wi dać w nich również rękę Pawła. W ww. 25—26 w ystępuje trzy razy słowo „łaos”, które nie znajduje się w ww. 27—29. Co więcej, w w. 27 zostaje usunięte słowo „laos” z tekstu cytowanego z Iza jasza i zostaje zastąpione przez „ton hión” z Ozeasza. Jest bardzo znamienne, że w ww. 25—26 znajduje się trzy razy „laos” bez żad nej w zmianki o Izraelu, naw et tam gdzie w ystępuje w tekście ory ginalnym w LXX. N atom iast w ww.' 27—29 w ystępuje dwa razy „Israel” i ani razu „laos”. Takie postępowanie ze strony Paw ła w skazuje w yraźnie na to, że w ww. 25— 26 zamierzał mówić o po ganach, a w ww. 27— 29 o Izraelu.
Według Iz 10,22 cytowanego przez Paw ła w w. 27, przyszłe zbawienie osiągnie tylko Reszta Izraela. Zatem Oz 2,lb, cytowany w w. 26, nie odnosi się do całego Izraela, tym bardziej, że Oz 2,la mówi o synach Izraela 'w przeszłości, a nie o tym , co nastąpi w przyszłości. Te dwa teksty cytowane przez Paw ła z Ozeasza i Iza jasza w yjaśniają się nawzajem. Skoro w ww. 25—26 nie chodzi o Resztę Izraela, ponieważ prorocy nigdy nie mówili o reszcie od rzuconej („nie mój lu d ”), aby ponownie nazwać ją „mój lu d ”, za tem te wiersze mogą być zastosowane do pogan ®. W rzeczywistości mówią one o łaskaw ym powołaniu pogan ze strony Boga. Mamy tu ponownie do czynienia ze w spom nianą już „gezera szawa”, tak charakterystyczną dla midraszów.
5 B o r g e n , BredfL fr o m H a e v e n , 43.
Należy jeszcze raz podkreślić, że Rz 9,6—29 nie jest midraszem. Paw eł chcąc dowieść tezy postawionej w w. 6a m usiał posłużyć się tekstam i biblijnymi. Czyni to w sposób uporządkowany, wyko rzystując niektóre techniki egzegetyczne stosowane również przez rabinów. Jego znajomość takiej tradycji egzegetycznej nie budzi wątpliwości i w przypadku Rz 9 okazała się bardzo owocna.
