• Nie Znaleziono Wyników

Odgłosy pozytywizmu w powieściach Iwona Turgieniewa ("W przededniu", "Ojcowie i dzieci" )

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Odgłosy pozytywizmu w powieściach Iwona Turgieniewa ("W przededniu", "Ojcowie i dzieci" )"

Copied!
20
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

____________ _________ FOLIA LITTERAHIA 28, 1990 ______________

O l g a O l ó u k o

ODGŁOSY FOZYTYWIZMU W POWIEŚCIACH IWANA TURGIENIEWA ("W PRZEDEDNIU", "OJCOWIE I DZIE CI" )

D e f i n i c j e f i l o z o f i i p o z y t y w i s t y c z n e j , j a k r ó w n i e ż o k r e ś l e -n i a p o s t a w y ś w i a t o p o g l ą d o w e j i s p o ł e c z -n e j , k t ó r ą p r o p a g o w a ł t e -n k i e r u n e k , c z ę s t o n a w i ą z u j ą d o c z a s u p o p r z e d z a j ą c e g o n a r o d z i n y p o z y t y w i s t y c z n e j m y ś l i - d o e p o k i w i e l k i c h s y s t e m ó w , m ak sy m a- l i s t y c z n y c h d ą ż e ń , p a n o w a n i a i d e a l i z m u i r o m a n ty z m u . N i e j e s t t c j e d n a k n a w i ą z a n i e b e z p o ś r e d n i e , ł ą c z y s i ę o n o b owi em z n e -g a c j ą w a rt -& ść i n a j b a r d z i e j i s t o t n y c h d l a p o c z ą t k u XIX w . , a ś c i ś l e j , j e g o p i e r w s z e g o t r z y d z i e s t o l e c i a . P o j ę c i a : a n t y i d e a - l l s t y c z n y , a n t y m e t a f i z y c z n y , t r z e ź w y , o s t r o ż n y u ś w i a d a m i a j ą nam, j a k r ó ż n e t e n d e n c j e o k r e ś l a ł y c h a r a k t e r o b u e p o k . R om an tyc zn em u z a i n t e r e s o w a n i u d l a t a j e m n i c b y t u p o z y t y w i z m p r z e c i w s t a w i b a d a n i e r z e c z y d o s t ę p n y c h u m y s ł o w i , d o c i e k a n i o m m e t a f i z y c z n y m - z a j ę c i e s i ę s p r a w a m i s ł u ż ą c y m i b e z p o ś r e d n i o p o l e p s z a n i u ż y c i a . Na m i e j s c e u z n a w a n y c h z a n a j w a ż n i e j s z e w p r o c e s i e z d o b y w a n i a w i e d z y o ś w i e c i e d z i e d z i n - f i l o z o f i i i s z t u k i - w y s u n i e , j a k o b a r d z i e j s k u t e c z n e w r e f o r m o w a n i u ś w i a -t a , c z y l i p r z y g o t o w u j ą c e d o p o z y t y w n y c h d z i a ł a ń , n a u k i p r z y -r o d n i c z e o -r a z h i s t o -r i ę i s o c j o l o g i ę . L i t e r a t u r a r o s y j s k a o d n o t o w a ł a z a r ó w n o sam f a k t p o j a w i e -n i a s i ę i d e i p o z y t y w i s t y c z -n y c h n a ro d z i m ym g r u n c i e , j a k rów -n i e ż r e z u l t a t y i c h o d d z i a ł y w a n i a . U tw or y l a t 1 8 4 0 - 1 8 9 0 p o k a - p r z e j a w y w i a r y w p o z y t y w i s t y c z n e p r o g r a m y i o z n a k i r o z -c z a r o w a n i a . S z c z e g ó l n i e I n t e r e s o w a ł p i s a r z y p r o c e s a d a p t a c j i e l e m e n t ó w n o w e g o ś w i a t o p o g l ą d u w s p o ł e c z e ń s t w i e l a t c z t e r d z i e - s t y c h - s z e ś ć d z i e s i ą t y c h , k t ó r e t o s p o ł e c z e ń s t w o n i e c h ę t n i e r e

(2)

-z y g n o w a ł o -z e s t a r y c h p r z e k o n a ń . Wymieńmy t u c h o c i a ż b y "Z wyk łą h i s t o r i ą " i "Obłomowa" I . G on c jsaro w a, "Co r o b i ć ? " м . C z e r n y - s z e w e k i e g o , "W p r z e d e d n i u " i “O jc ów i d z i e c i " I . T u r g i e n i e w a , g a z i e moment p o j a w i e n i a s i ę o z n a k i n s p i r o w a n e g o p r z e z p o z y t y -w izm m y ś l e n i a z n a l a z ł s -w o j e l i t e r a c k i e o d b i c i e . Na p o d s t a w i e t y c h u t w o r ó w , w i d z i a n y c h j a k o c a ł o ś ć , możemy s t w i e r d z i ć , ż e nowe t e o r i e o d d z i a ł y w a ł y n a w s z y s t k i e w a ż n i e j -s z e -s f e r y ż y c i a - p o r z ą d e k s p o ł e c z n y , n a u k ę , s z t u k ę , w y ch o w a -n i e . N i e z a l e ż n i e n a w e t o d s t o p n i a i c h s p o ł e c z n e j a k c e p t a c j i , j u ż p r z e z sam f a k t , i ż p r o p o n o w a ł y nowy s p o s ó b W a r t o ś c i o w a n i a , w y w o ł y w a ł y i n t e l e k t u a l n e o ż y w i e n i e , c z a s a m i t w ó r c z y n i e p o k ó j . Poddamy a n a l i z i e dwa s p o ś r ó d w y m i e n i o n y c h u t w or ó w - “W p r z e d e d n i u " ( i 8 6 0 ) i "O jc ów i d z i e c i " ( 1 8 6 2 ) . Ł ą c z y j e t e m a t s z t u k i , k t ó r y w p r a w d z i e w żad nym z t y c h u tw o r ó w n i e w y s t ę p u j e j a k o p i e r w s z o p l a n o w y , j e s t j e d n a k z n a c z ą c y d l a c h a r a k t e r y s t y -k i p r z e d s t a w i a n e g o o -k r e s u . P r z e d m i o t e m r o z w a ż a ń b ę d ą w i ę c o - p i n i e n a t e m a t s z t u k i , z n a c z e n i a a r t y s t y , o p i n i e , k t ó r e r o -d z i ł y s i ę w p o z y t y w i s t y c z n i e z o r i e n t o w a n e j ' ś w i a d o m o ś c i i , w ł ą -c z o n e w s p o ł e c z n y k o n t e k s t , i s t n i a ł y ob ok w y z n aw a n y c h p r z e z w i ę k s z o ś ć l u d z i t r a d y c y j n y c h p o g l ą d ó w . P r z e d s t a w i e n i e z m i a n w z a k r e s i e w a r t o ś c i o w a n i a j e s t g ł ó w -nym c e l e m T u r g l e n i e w o w s k i c h p o w i e ś c i . T e j k w e s t i i p o d p o r z ą d k o -w u j e a u t o r k o m p o z y c j ę i s c h e m a t f a b u l a r n y . W ob u p r z y p a d k a c h w p r o w ad z a p o s t a c i e , k t ó r y m n a d a j e p r z y w i l e j o c e n i a n i a , p r z e k ą - z u j e im j a k b y s w o j e p r a w a . ^Tokół t y c h w ł a ś n i e p o s t a c i s k u p i a s i ę c a ł y m a t e r i a ł p o w i e ś c i . T a k i e u p r z y w i l e j o w a n e m i e j s c e w s t r u k t u r z e p o w i e ś c i o " n o -w y ch l u d z i a c h " w y z n a c z y ł T u r g i e n i e w J e l e n i e S t a c h o w e j i B a z a - r o w o w i . Ż y j ą o n i p r z y s z ł o ś c i ą i z p u n k t u w i d z e n i a n o w y c h p o -t r z e b o c e n i a j ą p o r z ą d e k s p o ł e c z n y , t r a d y c j e k u l t u r y , n a u k ę , s ł o w e m w s z y s t k o , , c o i c h o t a c z a . W noszą w ł a s n ą h i e r a r c h i ę w a r -t o ś c i , a z n a j d u j e o n a s w o j e ó d b i c i e , m i ę d z y i n n y m i , w i c h p o -g l ą d a c h na r o l ę s z t u k i i z n a c z e n i e t w ó r c y ( a r t y s t y ) w s p o ł e -c z e ń s t w i e . W o b u u t w o r a c h p u n k te m o d n i e s i e n i a j e s t moment w p r z e s z -ł o ś c i , w k t ó r y m h a s -ł o s z t u k a ma w y r a ź n i e p o z y t y w n e n a c e c h o w a -n i e - i s t -n i a ł o o -n o b ą d ź j a k o i d e a j e d n o c z ą c a n a r ó w n i z t a k i -mi p o j ę c i a m i , j a k : o j c z y z n a , n a u k a , w o l n o ś ć , s p r a w i e d l i w o ś ć b ą d ź t e ż b y ł o d l a j e d n o s t k i p o t w i e r d z e n i e m m o c n e g o o s a d z e n i a

(3)

w k u l t u r z e s w o j e j e p o k i . T e r a ź n i e j s z o ś ć u tw o r u k a ż e n a nowo z a p y t a ć , j a k a r o l a p r z y p a d n i e s z t u c e w o b l i c z u z a c h o d z ą c y c h p r z e m i a n . 0<y p o w i e ś c i "W p r z e d e d n i u 1^ T u r g i e n i e w w p r o w a d z i ł , p o z a w s p o m n ia n ą j u ż J e l e n ą , t r z e c h m ł o d y c h l u d z i r e p r e z e n t u j ą c y c h r ó ż n e d z i e d z i n y , a z a t e m i t r z y r ó ż n e s p o s o b y p r z e j a w i a n i a a - k t y w n o ś c i s p o ł e c z n e j : r z e ź b i a r z a S z u b i n a , f i l o z o f a B i e r s i e - n i e w a o r a z d z i a ł a c z a s p o ł e c z n e g o i p o l i t y c z n e g o I n s a r c w a . Czy-t e l n i k o d b i e r a i c h g ł ó w n i e p r z e z p r y z m a t o c e n J e l e n y . J e j t e ż p o s t a ć p r z e s ą d z a w z n a c z n e j m i e r z e o t e n d e n c y j n o ś c i u t w o r u . B o h a t e r k a p o d k ażd ym w z g l ą d e m p o z y t y w n a , " r u s s k a j a d i e w u s z k a " , j e s t w c i e l e n i e m o c z e k i w a ń , j a k i m i ż y j e P .o s j a , A k c e p t u j e t y l k o t a k i e p o s t ę p o w a n i a , k t ó r e u z n a ' z a u ż y t e c z n e , u k i e r u n k o w a n e n a t w o r z e n i e no wyc h w a r t o ś c i , p r z e d e w s z y s t k i m d u c h o w y c h . Można p o w i e d z i e ć , ż e c e c h ą J e l e n y j a k o p o s t a c i c e n t r a l n e j w k om po-z y c j i u t w o r u j e s t o c z e k i w a n i e n a c o ś w a ż n e g o , w i e l k i e g o : P r z y c h o d z i ł o j e j c z a s e m d o g ł o w y , ż c p r a g n i e c z e g o ś , c z e g o n i k t n i e p r a g -n i e , o c z y m -n i k t w c a ł e j R o s j i n i e m y ś l i D o d aj m y , ż e j e j p o g l ą d y z a c z y n a j ą k s z t a ł t o w a ć s i ę w ramach a k -c j i u t w o r u - s t o p n i o w o p o z n a j e o n a s w o j e m o ż l i w o ś c i ^ r o z w i j a s w o j ą o s o b o w o ś ć . P o t r a f i p r z y ty m , n i e j a k o i n t u i c y j n i e , o k r e -ś l i ć , c o j e s t w a ż n e i d o b r e d l a s p o ł e c z e ń s t w a . Z n a j o m o ś ć J e l e n y z B i e r s i e n i e w e m i S z u b i n e m , a n a s t ę p n i e I n s a r o w e m , j e s t a u t o r s k ą p r o p o z y c j ą w y b o r u . Zanim j e d n a k w y -b i e r z e on a I n s a r o w a , T u r g i e n i e w p r z e d s t a w i s y t u a c j e u m o ż l i -w i a j ą c e j e j b l i ż s z e p o z n a n i e a r t y s t y i f i l o z o f a . N a j m n i e j z a i n t e r e s o w a n i a o k a z u j e b o h a t e r k a S z u b i n o w i , a r -t y ś c i e , o d n o s i s i ę d o n i e g o n a w e t z pewnym l e k c e w a ż e n i e m . Wy-n i k a t o z j e j u t y l i t a r y s t y c z n e g o n a s t a w i e n i a , k t ó r e s p r a w i a , ż e n i e z n a j d u j e o n a w t w ó r c z o ś c i a r t y s t y ż a d n y c h w a r t o ś c i . W m n i e m a n i u f i l o z o f a B i e r s i e n i e w a z a ś , j u z sam f a k t b y c i a a r t y -s t ą s t a w i a c z ł o w i e k a w p o z y c j i u p r z y w i l e j o w a n e j . J e g o s ą d y j e d n a k , w z d e r z e n i u z o c z e k i w a n i a m i J e l e n y w y d a j ą s i ę a n a

-* 1 . T u r g i e n i e w ,

U prtiedadniu, Ojaouie i d a ie e i,

przekład J . Cu Lé, Warszawa t9 54 , e . 36. Cytaty pochodzące z te g o tomu zaznaczono w t e k ś c ie symbolem WO, zaś c y ta ty z U tomu "S ob ranija s o c z in ie n i j w d w ienadcati tomach" (Moskwa 1 9 79 '- symbolem S, Cyfrg arabską zaznaczono a t r o n ic e .

(4)

c h r o n i c z n e . A u t o r s u g e r u j e , że b o h a t e r t e n s t a r a s i ę n o d - t r z y m y w a ć m i t y p r z e s z ł o ś c i . R ó ż n i c a o p i n i i o S z u b i n i e z n a j d z i e o d z w i e r c i e d l e n i e w j e d n e j z rozmów d w o j g a b o h a t e r ó w :

- D ziec ko - r z e k ł a H e le na p a t r z ą c z à odchodzącym.

- A r t y s t a - z łagodnym uśm ieche m p o w ie d z i a ł B i e r s i e n i e w . - Wszyscy a r t y ś c i s a t a c y . N a le ż y im w ybacza ć k a p r y s y , To i c h pra w o.

- Tak - o d p a r ł a H e le n a - l e c z Paweł niczym j e s z c z e n i e zdobył s o b i e t e g o pr aw a. Cóż on d o ty c h c z a s z r o b i ł ? [WO, 2 8 ] . B l e r s i e n i e w p r z y w o ł u j e t u r o m a n t y c z n y s t e r e o t y p a r t y s t y - c z ł o w i e k a w y j ą t k o w e g o , w i e d z ą c e g o w i ę c e j n i ż i n n i , z d o l n e g o d o g ł ę b s z y c h u c z u ć , w r a ż l i w e g o n a p i ę k n o . Tak g o t ó w j e s t o c e n i a ć i t a ż d e g o , k t o n a z w i e s i e b i e a r t y s t ą . D l a J e l e n y l i c z ą s i ę t y l -k o d z i a ł a n i a " p o ż y t e c z n e " . U S z u b i n a i c h n i e d o s t r z e g a , n i e m oże z a t e m o b d a r z y ć g o s y m p a t i ą . Wa j e j s t o s u n e k d o a r t y s t y w p ł y w a j ą r ó w n i e ż m o t y w a c j e b a r -d z i e j o g ó l n e - T u r g i e n i e w n i e p o p r z e s t a j e n a o p i n i i o z n a m i o -n a c h s u b i e k t y w -n y c h . P o d o b n i e j a k B i e r a i e n i e w , J e l e n a j e s t n o -s i c i e l k ą i d e i i m y ś l i o k r e ś l o n e g o c z a s u , w k o n s t r u k c j i t y c h p o s t a c i , a t a k ż e S z u b i n a i I n s a r o w a , p r z e w a ż a z d e c y d o w a n i e t y - p o w o s ć n a d c h a r a k t e r y s t y c z n o ś c i ą ; e l e m e n t i n d y w i d u a l n y p o d -p o r z ą d k o w a n y j e s t o g ó l n e m u . Z g o d n i e w i ę c z t ą z a s a d ą , o p i n i a o a r t y ś c i e w i n n a r ó v n i e ż u z y s k a ć wymowę p o n a d i n d y w i d u a l n ą . ■ S t a n i e s i ę t o w » t r a k c i e j e d n e j * d y s k u s j i J e l e n y z S z u b i n e m . A r t y s t a , p o p e ł n y c h g o r y c z y s*łowach s a m o k r y t y k i , z a p y t a n a k o -n i e c :

Proszę mi p ow iedzie ć - rzekł po k r ó t k ie j ch w i li m il c z en i a - czy pani nigdy, za n i c , w żadnym wypadku n i e pokochałaby artysty?

[ j e l e n a odpowie: - O.G.]

- Kie s^ dze, Pawle Jakowlewiczu; n i e [WO, 52 -5 3 ].

Z a d z i a ł a ł a w i ę c zn owu n ow a s k a l a w a r t o ś c i . O k a z u j e s i ę , ż e J e l e n a z k ażd ym a r t y s t ą b ę d z i e ł ą c z y ł a c e c h y , k t ó r e w i d z i w S z u b i n i e - d z i e c i ę c ą l e k k o m y ś l n o ś ć , p o z ę o r a z b r a k s p o ł e c z n e j a k t y w n o ś c i . A u t o r p o g ł ę b i a c h a r a k t e r y s t y k ę S z u b i n a p r z y t a c z a j ą c j e g o rozm owy z B i e r s i e n i e w e m . F i l o z o f p r o w o k u j e p r z y j a c i e l a d o w y

(5)

-p o w i e d z ! o s z t u c e , o t y m , j a k i e m i e j s c e w i d z i on d l a s i e b i e w s p o ł e c z e ń s t w i e . S y t u a c j e d y s k u s j i s t w a r z a j ą t u j a k b y new ą p e r -s p e k t y w ą , i n n y p u n k t w i d z e n i a n a p r e z e n t o w a n e p r o b l e m y , ś w i a t s z t u k i w i d z i a n y j e s t n i e j a k o o d w e w n ą t r z , o d s t r o n y c z ł o w i e -k a , -k t d r y d o n i e g o n a l e ż y . Z rozmów t y c h w y n i k ä , ż e sam a r t y s t a j u ż n i e b a r d z o w i e -r z y w w i e l k i e p o s ł a n n i c t w o s z t u k i . S t r a c i ł a o n a , j e g o z d a n i e m , s w ó j z a s i ą g i r o z m ą c h . C z ł o w i e k s z t u k i w y z b y ł s i ę u n i w e r s a l i - s t y c z n y c n d ą ż e ń , n i e s t a ć g o n a w i e l k i e s y n t e t y c z n e u j ę c i a . Z m i e n i ł y s i ę t e ż p o g l ą d y n a i s t o t ą p i ą k n a . S z u b i n ma ś w i a d o -m o ś ć , ż e p r z y p a d ł o mu j a k o a r t y ś c i e d z i a ł a ć w m o m e n c i e p r z e j -ś c i o w y m , k i e d y t o t r a d y c y j n e normy z o s t a ł y z a k w e s t i o n o w a n e , a nowe p r o p o z y c j e e s t e t y c z n e n i é z d o b y ł y j e s z c z e u z n a n i a u l u -d z i w y c h ow a n y c h n a k l a s y c z n y c h w z o r c a c h . S z u b i n p o w i e do B i e r - s i e n i o w a : P r z y j r z a ł e m s i « prawdziwym m is t r z o m , s t a r o ż y t n y m , i z n i s z c z y ł e m s w o j ą b z d u r ę . Pokaże»« mi p r z y r o d ę i mów isz : " l t u j e s t p i ę k n o ! " O c z y w i ś c i e , pię k n o j e s t w s z ę d z i e , naw et w twoim n o s i e - l e c z t r u d n o u g a n i a ć s i e z o w s z e l k i m .pięknem. S t a r o ż y t n i n i e u g a n i a l i s i e z a n i m ; o n o s a m o z s t ę p o w a ł o do i ch d z i e ł , B ó g w ie sk<jd - może г n i e b a . Ś w i a t c a ł y n a l e ż a ł d o n i c h ; my n i e umiemy o g a r n i a ć t a k i c h be z m ie rn yc h p r z e s t r z e n i : z a k r ó t k i e mamy r e c e . Zarzucamy ve dkç w jednym p u n k c ie - i c z e k a m y . C h w y c i , b r a w o ! a n i e c h w y c i . . . [wo, 9-1 O j . oiowy s p o s ó b t w o r z e n i a z a k ł a d a , j a k w y n i k a z e s ł ó w a r t y - s t y - r z e i ź b i a r z a , s t o s o w a n i e m e t o d y a n a l i t y c z n e j o r a z s z u k a n i e p i ą k n a w o t a c z a j ą c e j r z e c z y w i s t o ś c i . S ą t o w y z n a c z n i k i e s t e -t y k i r e a l i s -t y c z n e j . Na j e j t l e s y t u u j e s w o j ą t w ó r c z o ś ć S z u b i n , a t o z k o l e i p o z w a l a m ów i ć o p e w n y c h o d n i e s i e n i a c h d o f i l o -z o f i i p o -z y t y w i -z m u . U z n a j e s i ę b o w i e m o d d z i a ł y w a n i e i d e i Com-t e ' a i j e g o u c z n i ó w n a k s z t a ł t o w a n i e i r o z w ó j t e o r i i s z t u k i r e a l i s t y c z n e j w d r u g i e j p o ł o w i e XIX w. P r z y j a c i e l B i e r s i e n i e w a n i e m o że o d n a l e f ć s i ą w r o l i , j a -k ą w y z n a c z a mu z m i e n i a j ą c y s i ę ś w i a t , a z n im r ó w n i e ż s z t u k a . G e s t y w y r a ż a j ą c e n i e m o c t w ó r c z ą ( R o z b i j a r z e ź b ą p r z e d s t a w i a j ą -c ą d z i e -c k o z k o z ł e m ) , i r o n i a s ł y s z a l n a n i e m a l w k a ż d e j j e g o w y p o w i e d z i - w s z y s t k o t o ś w i a d c z y , ż e j a k o a r t y s t a n i e z n a j -d u j e o n -d l a s i e b i e o p a r c i a , w a r t o ś c i , k t ó r e d a w a ł y b y w i a r ą w

(6)

s e n s t w o r z e n i a . N i e b ę d ą c w s t a n i e d o r ó w n a ć k l a s y k o m w p r ó -b a c h u p o e t y z o w a n y c h p r z e d s t a w i e ń , s k i e r u j e s w ó j w y s i ł e k n a w y-r a ż a n i e b a r d z i e j o s t r y c h j a k o ś c i e m o c j o n a l n y c h , w k o l e j n y c h s w o i c h p r a c a c h p o s ł u ż y s i ę i r o n i ą i sa r k az m e m ( s t a t u e t k a p r z e d -s t a w i a j ą c a I n -s a r o w a p o d p o s t a c i ą k o z ł a ; k a r y k a t u r a l n e p r z e d -s t a w i e n i e -s i e b i e z A n n u a e k ą )', M o t y w u ją c w y b ó r k o n k r e t n y c h ś r o d k ó w w y r a z u a r t y s t a n a w i ą ż e d o t e n d e n c j i b a r d z i e j o g ó l -n y c h t

[ . . . ] poniew aż a r t y s t a , w edług najnow szyc h z a s a d e s t e t y k i , p o s i a d a godne z a z d r o ś c i prawo w c i e l a n i a w s i e b i e w s z e l k i e g o r o d z a j u p a s k u d z t w , tw o rz ą c z n i c h z k o l e i p e r ł y , w i ę c r o d z i c ta k a p e r ł ę numer dwa, tw ic il iim y s i ę j u ż n i e po d ż e n te li o e ń s k u , l e c z po p r o s t u " e n c a n a i l l e " [WO*, 113]. d i e r s i e n i e w d o c e n i a w p o k a z a n y c h mu r z e ź b a c h t r a f n o ś ć n i e k t ó -r y c h s p o s t -r z e ż e ń , n a t o m i a s t j e g o p o c z u c i e e s t e t y c z n e n i e p o -z w a l a mu -z a a k c e p t o w a ć n a d m i a r u b r -z y d o t y . . A r t y s t a w p r o w a d z a j ą ś w i a d o m i e , d l a p o d k r e ś l e n i a , ż e j e s t t o w a r t o ś ć u z n a n a p r z e z nową e s t e t y k ę . Sam w g r u n c i e r z e c z y j e j n i e a k c e p t u j e , P r z y -j a c i e l e s t w i e r d z a -j ą z g o d n i e , ż e w y k o n a n e p r a c e mogą b y ć t y l k o p r z y k ł a d e m , j a k t w o r z y ć n i e n a l e ż y . W z n os z ą o k r z y k n a c z e ś ć s z t u k i c z y s t e j : [ . - * . ] i n i e c h ż y j e w i e c z n a , c z y s t a s a t u k a l - N i e c h ż y j e ! - w y k r z y k n ą ł S z u b i n . - Z n i ^ i d o b r o l e p s z y m s i ę w y d a j e , i z ł o n i e j e s t s t r a s z n e [WO, 115]. • Czy r z e c z y w i ś c i e S z u b i n z a c z ą ł u p r a w i a ć r z e ź b ę w s t y l u a - kade mickira-? O k a z u j e s i ę , ż e w y b r a ł on d r o g ę p o ś r e d n i ą . P o z o -s t a ł p r z y t e m a t a c h r a c z e j d a l e k i c h o d c o d z i e n n o ś c i , a j e d n o -c z e ś n i e z a c z ą ł b a r d z i e j s w o b o d n i e t r a k t o w a ć r e g u ł y o b o w i ą z u -j ą c e w s z t u c e a k a d e m i c k i e -j к ś w i a d c z y o ty m t y b u ł o s t a t n i e j j e -g o p r a c y , " B a c h a n t k a " , o k t ó r e j w sp o m i n a a u t o r w z a k o ń c z e n i u u t w o r u , o r a z p r z y t o c z o n a o p i n i a o n i e j . D ow ia d u je m y s i ę , ż e d z i ę k i t e j , m i ę d z y i n n y m i , r z e ź b i e z d o b y ł o n s ł a w ę , " a c z k o l -w i e k p u r y ś c i z a r z u c a j ą m u, i ż n i e d o s t a t e c z n i e z g ł ę b i ł , s t a r o -ż y t n y c h m i s t r z ó w * N asu wa s i ę w i ę c w n i o s e k , ż e w r e z u l t a c i e w i e l o l e t n i c h d o -ś w i a d c z e ń i s t u d i ó w n a d s z t u k ą a r t y s t a t e n o k a z a ł s i ę b a r

(7)

-O d g ł o s y p o z y t yu i z mi w p o w i e ś c i a c h T u r g i c n i ew 65 d z i e j o t w a r t y n a nowe t e n d e n c j e w z a k r e s i e f o r m y , w d z i e d z i n i e t e m a t y k i z a ś , i d e e I n s a r o w a i J e l e n y p o z o s t a n ą d l a n i e g o j a k o r z e ź b i a r z a n a d a l o b c e . N i e z n a j d u j e m y t y c h i d e i w j e g o s z t u c e . J a k o o b y w a t e l t a k ż e n i e w y k a z u j e z a a n g a ż o w a n i a s p o ł e c z n e g o . T o , c o i n t u i c y j -n i e vryczuwa w -n im j e l e -n a , d o s t r z e g a r ó w n i e ż B i e r s i e n i o w . M łod y u c z o n y , p r ó b u j ą c p r z e ł a m a ć z a u w a ż o n e u p r z y j a c i e l a p r z e j a w y e g o i z m u , z w r a c a j e g o uwagą n a i s t n i e n i e w a r t o ś c i p o n a d i n d v w i - d u a l n y c h , k t ó r e m o gą , j a k m ó w i , ł ą c z y ć l u d z i w i c h d ą ż e n i u do s z c z ę ś c i a . P a d a j ą t u s ł o w a s z t u k a , o j c z y z n a , n a u k a , w o l -n o ś ć , s p r a w i e d l i w o ś ć , m i ł o ś ć - o f i a r a . D l a S z u b i n a s ą t o t y l k o h a s ł a :

S z ubin nachmur zył s i u .

- To dob re d l a Niemców; j a chcę k ocha ć .dla s i e b i e ; chcę by ć numerem pie rw szym, - Kumorem pier wszym - p ow tó rz y ł B i e r s i e n i e w .

- A rcr.ic ti ię z d a j e , i«? w ybrać nunver d r u g i . - t ó w ł a ś n i e c e l n a s z e g o ż y c i a . - J e ś l i w szy scy pójd-j z a tw oja ra da - z ża łosnym grymasem r z e k ł S aubiu - n i k t n a zie m i n i c s k o s z t u j e ananasów : w szy sc y b^ da j e p r o pon o-wać in ny n [WO, М б ] . W t a k i m r o z w i n i ę c i u h i s t o r i i a r t y s t y , w j e g o d o ś ć j e d n o -z n a c -z n e j c h a r a k t e r y s t y c e p r z e j a w i a s i ę g ł ó w n a z a s a d a o r g a n i -* ż u j ą c a c a ł o ś ć m a t e r i a ł u p o w i e ś c i . I d e e , c z y t e ż i n a c z e j w a r -t o ś c i p o d l e g a j ą c e o c e n i e , w y s t ę p u j ą t u w p o s t a c i , p o w i e d z i e ć by m o ż n a , c z y s t o j . K ażdy z t r o j g a b o h a t e r ó w j e s t n o s i c i e l e m j e a n e j z n i c h - a r t y s t a n i e w ł ą c z a s i ę d o s p r a w s p o ł e c z n y c h , f i l o z o f d o k or fea p o z o s t a n i e p r z y s w o i c h t e o r e t y c z n y c h z a i n t e -r e s o w a n i a c h , I n s a r o v / c a ł k o w i c i e p o ś w i ę c i s i ę p r a c y d l a d o b r a o g ó l n e g o . 4 ' y l k o J e l e n a z o s t a ł a p o m y ś l a n a j a k o p o s t a ć , p r z e -z n a c -z e n i e m k t ó r e j j e s t c i ą g ł y i s z y b k i r o z w ó j o r a z t ę s k n o t a d o d u c h o w e j p e ł n i . Można w i ę c n a t e j p o d s t a w i e w y s n u ć w n i o s e k , ż e głó w n ym c e ł e m a u t o r a b y ł o n i e p r z e d s t a w i e n i e c h a r a k t e r ó w , l e c z u k a z a n i e i s t o t y i d e i , n i e n a ś w i e t l e n i e s t r o n y o b y c z a j o w e j ż y -c i a , a l e w s k a z a n i e h i e r a r c h i i w a r t o ś c i w p r z e d e d n i u z m i a n , n a k t ó r e o c z e k u j e R o s j a . S ą t o c e c h y p o w i e ś c i t e n d e n c y j n e j , u k s z t a ł t o w a n e j w r am ac h p o z y t y w i z m u . K r y t e r i a w a r t o ś c i o w a n i a f u n k c j o n u j ą c e w u t w o r z e

(8)

"W p r z e d e d n i u “ m a ją s w o j e n a j b l i ż s z e ź r ó d ł o r ó w n i e ż w p o z y t y -w i z m i e , a c z k o l -w i e k rod o -w ód i c h 1 s i ę g a l i t e r a t u r y O ś w i e o e n i a . D a l s z e n a s z e r o z w a ż a n i a b ę d ą j u ż t y l k o p o t w i e r d z a ł y p o w y ż -s z ą t e z ę . U z u p e ł n i e n i e j e s t j ed n a ł ; k o n i e c z n e - c h o c i a ż b y ze w z g l ę d u na p o d s t a w o w y p r o b l e m k w e s t i ę w a r t o ś c i . W tym w z g l ę -d z i e ró w n o r z ęd n y m i p a r t n e r a m i S z u b i n a s ą B i e r s i e n i e w i I n s a - r c w . T y l k o p o p r z e z i c h z e s t a w i e n i e o d s ł a n i ‘a s i ę z a e a d a g r a d a -c j i w o -c e n i e p o s t a w , j a k i e p r e z e n t u j ą t r z e j m ł o d z i l u d z i e . F i l o z o f B i e r s i e n i e w w s w o i c h z a m i e r z e n i a c h s ł u ż e n i a innym j e s t p o d o b n y do I n s a r o w a . Można p o w i e d z i e ć , ż e j e s t j e g o u c z -n i e m . R ó ż n i c a p o l e g a n a t y m , ż e p i e r w s z y z n i c h t y l k o c z ę -ś c i o w o p o t r a f i s w o j e z a m i e r z e n i a z r e a l i z o w a ć , d r u g i z a ś c ^ ł e s w o j e ż y c i e p o ś w i ę c i p r a c y n a r z e c z w ł a s n e g o k r a j u . Ten d o s y ć l u ź n y , w s e n s i e id eo w y m , z w i ą z e k m ię d z y o b u b o h a t e r a m i u s t a -l a T u r g i e n i e w w p r z y t o c z o n e j w y ż e j w y p o w i e d z i , g d z i e A n d r i e j P i o t r o w i c z s t w i e r d z a , i ż “b y ć numerem d r u g im j e s t c e l e m n a -s z e g o ż y c i a ” . B e z p o ś r e d n i o p o t e j ro z m o w ie z o s t a j e w p r o w a d z o -ny w ą t e k I n s a r o w a . B i e r s i e n i e w p r z e j ą ł n i e k t ó r e m y ś l i od s w o j e g o b u ł g a r s k i e -g o k o l e -g i , a l e n i e b ę d ą o n e w s t a n i e p r z e ł a m a ć t r a d y c y j n y c h w y o b r a ż e ń , u ś w i a d o m i ć s ł a b e j z n a j o m o ś c i s p o ł e c z n y c h p o t r z e b a ż n a t y l e , b y z m u s i ć g o do w y j ś c i a p o z a s f e r ę n a uk o w yc h z a i n t e -r e s o w a ń f i l o z o f i ą i h i s t o r i ą , a n a s t ę p n i e p ra w od aw st w em i s o -c j o l o g i ą . Dędajm y p r z y t y m , ż e h i s t o r i a , o b o k S o c j o l o g i i i na uk p r z y r o d n i c z y c h , b y ł a u s n a n a p r z e z p o z y t y w i s t ó w z a j e d n ą z d z i e d z i n , k t ó r e m i a ł y d a wa ć k l u c z d o r e f o r m o w a n ia ś w i a t a . P r z e d s t a w i a j ą c p o c z ą t k o w y o k r e s p r a c y n a u k o w e j B i e r s i e n i e - wa a u t o r b a r d z i e j j e d n a k a k c e n t u j e j e g o z a i n t e r e s o w a n i e f i l o -z o f i ą . P o zn a j e m y g o j a k o z w o l e n n i k a f i l o z o f i i S c h e l l i n g a . I s t o t n e z n a c z e n i e d l a c h a r a k t e r y s t y k i P i o t r a A n d r i e j e w i c z a ma i n f o r m a c j a , ż e z a m i e r z a on k o n t y n u o w a ć d z i e ł o s w o j ec j o o j c a , r ó w n i e ż f i l o z o f a - s c h e l l i n g i s t y . J e s t t o s y g n a ł y k t ó r y w k o n -t e k ś c i e u -tw o r u o l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą t y c h XIX w. ( a k c j a t o c z y s i ę w ro k u 1 8 5 3 ) , n a l e ż y t r a k t o w a ć j a k o o z n a k ę ś w i a t o p o g l ą d o -w eg o z -w i ą z k u z p o k o l e n i e m " o j c ó w " . R o zw a ża on r ó w n i e ż m o ż l i -w o ś ć g ł ę b s z e g o z a i n t e r e s o -w a n i a s i ę h i s t o r i ą . Tu z a ś w ysu wa j a -k o w z ó r do n a ś l a d o w a n i a z n a n e g o w l a t a c h c z t e r d z i e s t y c h - o i ę ć - d z i e s i ą t y c h h i s t o r y k a T i m o f i e j a G r a n o w s k ie g o , p r z y j a c i e l a T u r

(9)

-g i e n i e w a i B i e l i ń s k i e -g o . W p r o p o z y c j a c h b ą d a w c ż y c h G r a n o w s k i e - g o z n a j d u j e m y j u ż w p ł yw y m y ś l i p o z y t y w i s t y c z n e j - p o s t u l u j e o n ш• i n . w ł ą c z e n i e d o b a d a ń n a d h i s t o r i ą - a n t r o p o l o g i i - j a k o d z i e d z i n y w s p o m a g a j ą c e j . O z n ak ą w ł ą c z e n i a s i ę B i e r s i e n i e w a j a k o u c z o n e g o d o n u r t u m y ś l i p o z y t y w i s t y c z n e j s ą dwa o s t a t n i e j e g o d z i e ł a . J a k s u g e -r u j ą i c h t y t u ł y , ( "O p ew n yc h s z c z e g ó l n y c h c e c h a c h p r a w a s t a - r o g e r m a ń s k i e g o w d z i e d z i n i e k a r s ą d o w y c h " , "O z n a c z e n i u p i e r -w i a s t k a m i e j s k i e g o w r o z w o j u c y w i l i z a c j i ”) A n d r i e j P i o t r o w i c z z a j ą ł e i ę p r o b l e m a t y k ą z z a k r e s u p r aw a i s o c j o l o g i i . Z o s t a ł a tym samym p o d k r e ś l o n a z m i a n a z a i n t e r e s o w a ń u c z o n e g o , a ś c i ś l e j r o z s z e r z e n i e z a k r e s u t y c h z a i n t e r e s o w a ń . A u t o r u j m u j e j e d n a k t e z m i a n y w s p o s ó b z g o d n y z U j a w n i o n ą w c z e ś n i e j l o g i k ą n o s t a - c i - n i e p r z e w a r t o ś c i o w u j ą o n e d o t y c h c z a s o w y c h w y o b r a ż e ń i o - p i n i i c z y t e l n i k a n a t e m a t b o h a t e r a . D z i e j e s i ę t o z a s p r a w ą k o m e n t a r z a , j a k i d a j e n a r r a t o r d o w y m i e n i o n y c h p r a c s " s z k o d a t y l k o , ż e o b i e r o z p r a w y s ą n a p i s a n e j ę z y k i e m c i ę ż k i m i u p s t r z o -n e c u d z o z i e m s k i m i w y r a z a m i " [ w o , 1 9 l l . ‘ J e l e n a j u ż n a p o c z ą t k u i c h z n a j o m o ś c i o d n o t u j e j e g o n i e -p r z y s t o s o w a n i e d o p o t r z e b n o w e j e p o k i . W m o m e n c i e , k i e d y d o w i e s i ę , ż e B i e r s i e n i e w z a m i e r z a c a ł k o w i c i e p o ś w i ę c i ć s i ę n a u c e , z o s t a ć p r o f e s o r e m f i l o z o f i i , z n i e d o w i e r z a n i e m z a p y t a s "I b ę -d z i e p an z u p e ł n i e z a -d o w o l o n y z e s w o j e j s y t u a c j i ? " [WO, 2 5 - 2 6 ] . j e j r e a k c j i p r z e j a w i a j ą s i ę t e sam e k r y t e r i a w a r t o ś c i o w a - n i a , j a k i e s t o s o w a ł a w o b e c S z u b i n a , a k o r e s p o n d u j ą o n e , j a k j u ż z a z n a c z y l i ś m y , z s y s t e m e / n w a r t o ś c i u z n a n y c h p r z e z p o z y t y -w i z m . W ram ach p o z y t y w i z m u b c w i em f i l o z o f i a t r a c i n a z n a c z e -n i u w o b e c n o w y c h n a u k . C . . . ] r o l ę p r z o d u j ą c a , j a k a m i a ł a d o t y c h c z a s , u t r a c i ł a f i l o z o f i a n a r z e c z pr zy ro d oz na w stw a i h i s t o r i i . S t a ł o s i ę t o n i e od r a z u , s t a ł o s i e st o p n io w o , a l e o s t a t e c z n i e n i e w i e l e l a t d z i e l i c z a s j e j ■ n a jw ię k s z y c h tr ium f ów od c z a s u , gdy w o c z a c h w i e l u s t a ł a s i e riawet na ukg a n a c h r o n i c z - Л4 i zbędny - s t w i e r d z a Wła dysła w T a t a r k i e w i c z .

« . T a t a r k i e w i c z , H ie t o H a f i l o z o f i i , t . I I I , Warszawa I960, e. 6.

(10)

T e n ż e u c z o n y z w r a c a uwagą n a f a k t , i ż sam t w ó r c a p o z y t y w i -zm u, C o m te , w k l a s y f i k a c j i n a u k n i e u w z g l ę d n i a ł f i l o z o f i i , c h o ć sam b y ł f i l o z o f o m . U tw ór “W p r z e d e d n i u " n i e wyauwa j e s z c ï e a l t e r n a t y w y w o b e c z a i n t e r e s o w a n i a s z t u k ą i f i l o z o f i ą , j a k ą mogą s t a n o w i ć n a u k i p r z y r o d n i c z e , a l e j u ż n a s t ę p n a T u r g i e n i e w o w s k a p o w i e ś ć " O j c o -w i e i d z i e c i " -w y m i e n i o n e d z i e d z i n y ( f i l o z o f i a i s z t u k a - n a u k i p r z y r o d n i c z e ) p r z e c i w s t a w i d a j ą c im r ó ż n e n a c e c h o w a n i e . Po-w i e ś ć "W p r z e d e d n i u " o g r a n i c z y s i ę w tym w z g l ę d z i e d o t e z y , ż e w a r t o ś ć ma w i e d z a , k t ó r a pomaga r e a l i z o w a ć o k r e ś l o n e c e l e . p r a -k t y c z n e . M y ś l . t a p r z e ś w i e c a w o c e n a c h i z a c h o w a n i a c h J e l e n y , n a j p e ł n i e j s z y j e d n a k w y r a z z n a j d z i e o n a w u j ę c i u p o s t a c i I n - » s a r o w a , s t u d i u j e on h i s t o r i ę R o s j i , p r a w o , e k o n o m i ę , p r z e k ł a -d a n i j ę z y k r o s y j s k i p i e ś n i i k r o n i k i b u ł g a r s k i e , o p r a c o w u j e g r a m a t y k ę r o s y j s k ą d l a B u ł g a r ó w i b u ł g a r s k ą d l a R o s j a n . B i e r - s i e n i e w mówi o n im d o J e l e n y :

- Przyjechał tu na st u d i a . I czy pani w ie , w jakim ce l u s i c uczy? Ma jedna myśl: wyzwolenie ojczyzny tWO, 5 7 ] .

Głównym c e l e m I n s a r o w a , d o k t ó r e g o k o n s e k w e n t n i e i w y tr w a -l e z m i e r z a , j e s t w y z w o l e n i e B u ł g a r i i z n i e w o l i t u r e c k i e j . J e -g o ż y c i e j a w i s i ę j a k o d r o g a , g d z i e p o s z c z e g ó l n e e t a p y w y z n a -c z o n e z o s t a ł y w s p o s ó b m e t o d y c z n y , p r ? e z t r z e ź w ą k a l k u l a c j ę z a d a ń i ś r o d k ó w . D o ś ć t r a f n ą c h a r a k t e r y s t y k ę I n s a r o w a , a c z k o l -w i e k n i e p o z b a -w i o n ą p e -w n e j d o z y z ł o ś l i -w o ś c i , d a j e S z u b i n :

[ . . . ] oto ry sop is pana Insarowa: talen tów brak zu p ełn y, p o e zj i ani t r o - cft e, z d ol n o ści d o pracy mnóstwo, pamięć d u ż a , uatyuł n i ew ie l ostr on n y i n i e g ł e b o k i , l e c z żywy i zdrowy; j e s t o s c h ł y i s i l n y , ma nawet dar s ł o - wa, gdy rzecz dotyczy j e g o , . mówiąc miedzy nami, areynudnej B u ł g a r i i . [ . . . ] Związał s i e ze swoja ziem ią - n i e t o co n a s z e p u s t e dzbany, p r z y - m ił ające s i e do ludu: w iej s i ę , mówią, w n a s, wodo żywa! T o t e ż z a d a -n i e ma ł a t w i e j s z e , b ar d z i e j zrozu miałe : wystarczy Turków wykurzyć* w i e l -ka sztu -ka! Lecz w sz y stk i e t e z a l e t y , ch w ał a Bo gu, o i e p o d o b a j ą s i e k o -b ietom. Brak czaru , " charme*u“ , n i e t o co w n a s , we mn ie i t o b i e [WO, 6 7 -6 8 ].

(11)

P o w y ż s z a c h a r a k t e r y s t y k a p o k ry w a s i Q n i e m a l c a ł k o w i c i e z w zo rce m osobowym b o h a t e r a p o z y t y w i s t y c z n e g o , j a k i s p o r z ą d z i ł Henryk M a r k i e w i c z n a p o d s t a w i e p o l s k i e j p u b l i c y s t y k i p o z y t v - w i s t y c z n e j ;

J e d n o s t k a , w k t ó r e j w ła dz e i n t e l e k t u a l n e g ó r u j ą n a d w y o b ra ź n ią i u c z u -ciem , cz łow ie k w y k s z ta ł c o n y i u fn y t y l k o wobec dowodów n a u k i i argumen-tów r a c j o n a l n y c h . I . . . J p r a c o w i t y , e n e r g i c z n y i z a r .ł d n y , o b l i c z a ■ t r z e ź -wo ś r o d k i i c e l e . B e z w z gl ę dnie r z e t e l n y w p e ł n i e n i u w s z y s t k i c h o bow ią z-ków, o o b y c z a ja c h s u r c v y c h . tnęc-kich, o g lę d n yc h i p o w śc i ą g liw y c h , s t a r a e i ę u z g o d n ić w ła s n e i n t e r e s y z d o b r e m ogólnym. P rz e c iw n y w s z e lkim z bę d-nym o f i a r o m , w r a z i e p o t r z e b y gotów j e s t j e d n a k j e p o n i e ś ć w im ię po-w i n n o ś c i s p o ł e c z n e j ^ . I n s a r c w w y r ó ż n i a s i ę n a t l e p o z o s t a ł y c h p o s t a c i u t w o r u . P r z e w y ż s z a on S z u b i n a i B i e r s i e n i e w a p r z e d e w s z y s t k i m z d e c v d o - w an i е м , o k r e ś l o n o ś c i ą c e l ó w ^ do k t ó r y c h z m i e r z a , o r a c o w i t o - ś c i ą . A u t o r k r e u j e p o s t a ć z d e c y d o w a n ą , w y r a z i s t ą . I n a c z e j r z e c z s i ę p r z e d s t a w i a z S z u b in e m i B i e r s i e n i e w e m . S z c z e g ó l n i e p i e r w s z y z n i c h w n o s i d u ż o p y t a ń , n i e z d e c y d o w a n i a . I r o n i a , k t ó r ą t a k c z ę s t o s i ę p o s ł u g u j e , j e s t t u t y l k o p o z ą u - k r y w a j ą c ą j e g o n i e p e w n o ś ć . W z w i ą z k u z I n s a r o w e m , nowym b o h a t e r e m , c z ł o w i e k i e m c z y -n u , p o z o s t a j e do w y ś w i e t l e n i a k w e s t i a j e g o s t o s u n k u d o s z t u -k i . I n s a r o w o w s k ą l i n i e ; i n t e r p r e t a c j i t e j p r o b l e m a t y k i z a r y s o -w u j e j u ż n a p o c z ą t k u u t -w o r u J e l e n a w ro zm ow ach ? a r t y s t ą S z u -b in o m . W u t w o r z e z n a j d u j e m y r ó w n i e ż m a t e r i a ł b a r d z i e j b e z p o -ś r e d n i o c h a r a k t e r y z u j ą c y s t a n o w i s k o t e g o b o h a t e r a . L i s t J e l e -ny p i s a n y do n i e g o z a w i e r a t a k i e m. i n , s p o s t r z e ż e n i a : [ . « . ] p a n K u r n a t c w s k i o ś w i a d c z y ł , - m u sz ę mu t u o d d a ć s p r a w i e d l i w o ś ć b e z f a ł s z y w e j s k r o m n o ś c i , ż e o s z t u c e n i e ma p o j ę c i a . P r z y p o m n i a ł o mi t o C i e b i e £ . . . ] , l e c * p o m y ś l a ł a m s o b i e : n i e , j a i D y m i t r , b ą d ź c o bądź, i n a c z e j n i e z n am y s i ę n a s z t u c e . T a m t e n j a k b y C h c i a ł p o w i e d z i e ć : n i e zn am s i ę n a n i e j i n i e m u s z ę s i ę z n a ć , l e c z w d o b r z e u r z ą d z o n y m p a ń s t w i e t o -l e r u j e s i ę s z t u k ę [WO, 1 2 2 ] . H. M a r k i e w i c z , Literatura pozytyvim u, W a r s z a w a 198 6, 3. 2 7 .

(12)

J a k w y n i k a z l i s t u J e l e n y , I n s a r o w n i e z n a s i ę n a s z t u c e , n i e r o z u m i e j e j . N i e z n a c z y t o j e d n a k , ż e n e g u j e j e j z n a c z e -n i e . D z i e d z i n a t a z n a j d u j e s i ę p o p r o s t u p o z a k r ę g i e m j e g o z a i n t e r e s o w a ń , j a k w i e l e i n n y c h s p r a w , k t ó r e n i e s ł u ż ą b e z p o -ś r e d n i o u r z e c z y w i s t n i e n i u j e g o i d e i . B a r d z i e j w r a ż l i w y j e s t on n a t o , c o n i e s i e sam o ż y c i e , w s y s t e m i e w a r t o ś c i n o w e go b o h a t e r a , c z ł o w i e k a c z y n u , o c e n i a j ą c e g o w s z y s t k o z o u n k t u w i -d z e n i a s p o ł e c z n e j u ż y t e c z n o ś c i , s z t u c e p r z y p a d n i e r o l a d r u g o -r z ę d n a . P o d o b n e k r y t e r i a b ę d z i e s t o s o w a ł b o h a t e r "O jców i d z i e c i " b u d u j ą c s w ó j ś w i a t w a r t o ś c i . W j e g o w y p o w i e d z i a c h p r z e w a ż a w p r a w d z i e e l e m e n t n e g a c j i , j e d n a k d a j e s i ę z n i c h w y c z y t a ć r ó w n i e ż p r o g r a m p o z y t y w n y ., Głównym j e g o z a d a n i e m j a k o " n ow e go c z ł o W i e k a " j e s t " o c z y s z c z e n i e g r u n t u " d l a n owyc h i d e i :

- D zia łamy powodując s i ę tym, co uznajemy za p o ż y t e c z n e - r z e k ł Baza-rów. - W obecnych c z a s a c h n a j b a r d z i e j p o ż y t e c z n e j e s t o d r z u c a n i e - w ięc odr zucamy [ WO, 249 ].

P r z y g o t o w u j e on g r u n t d l a d z i a ł a ń , k t ó r e m a ją z m i e n i a ć , u l e p -s z a ć ż y c i e l u d z i . C z y n i t o z p o z y c j i c z ł o w i e k a u k s z t a ł t o w a n e -g o p o d w pł yw em i d e j p o z y t y w i s t y c z n y c h . S z c z e g ó l n ą r o l ę w p o -z n a w a n i u ś w i a t a p r z y p i s u j e naukom p r z y r o d n i c z y m , l i c z ą s i ę d l a n i e g o t y l k o f a k t y , k o n k r e t n e d o k o n a n i a . Z d e c y d o w a n i e o d r z u c a B a z a r ó w p i e l ę g n o w a n e p r z e z " o jc ó w " m i t y o r a z w s z y s t k o t o , c o ł ą ó z y s i ę d l a n i e g o Z p o j ę c i a m i f i -l o z o f i a , r o m a n t y z m . T r a k t u j e t e e l e m e n t y j a k o p o z o s t a ł o ś ć e - p o k i m i n i o n e j i s t a r a s i ę u j a w n i ć i c h h a m u j ą c e o d d z i a ł y w a n i e n a p o s t ę p . P r o g r a m p r z e b u d o w y s p o ł e c z e ń s t w a u j m u j e r ó w n i e ż w k a t e g o -r i a c h p o z y t y w i s t y c z n y c h . P r o p o n u j e r o z p o c z ą ć o d s p r a w p o d s t a -w o-w y ch , m. i n . o ś w i e c e n i a c h ł o p s t w a . W r o z m o w i e z e sw oim i - deowym p r z e c i w n i k i e m , Pawłem P i o t r o w i c z e m K i r sa n o w e m , s t w i e r -d z i .

[ . . . 3 d o s z liś m y do w n io sk u , ż e n i e d o ś ć g a d a ć , w c ią ż t y l k o ga dać o n a

-sz y c h b o l ą c z k a c h , że t o prow adz i w y łą c z n i e do O gólników i d o k t r y n e r s t w a ; ' u j r z e l i ś m y , że n $ s i a ie dr cy , ta k zwani p r z o d u j ą c y l u d z i e i o s k a r ż y c i e l e , s a n i n i c n i e s ą w a r c i , że z a jnuje m y s i ę g łu p s t w a m i , rozprawiamy o j a

(13)

-k i e j ś s z t u c e , n i e ś w i adoiae j t w ó r c z o ś c i , o . p a r l a m e n t a r y z m i e , a dw o k atu r z e i d i a b l i w iedzo o czym j e s z c z e , po d c za s gdy c ho dz i o c h l e b p o w s z e d n i, gdy d u s z a na s n a j c i e m n i e j s z e p r z e s a d y , gdy w s z y s t k i e n a s z e to w a r z y s t w a ak-c y jn e r o z l a t u j ą s i e t y l k o d l a t e g o , że b r a k u cz c iw yc h l u d z i ; gdy naw et w o ln o ś ć , o k t ó r a t r o £ z e z y , s - i « ж з < 1 , m o że nam n i e w y j ś ć n a d o b r e , p o n i e -waż c h ł o p c h ę t n i e sa m o k r a d ł b y s i e b i e , b y le b y t y l k o u p i ć s i e w k a r c z -mie <k> n i e p r z y t o m n o ś o i [WÓ, 2 5 2 ] . W i n n e j s y t u a c j i , n a próśb«? M i k o ł a j a P i o t r o w i c z a K i r s a n o - w a , b y B a za ró w p o m ó g ł mu w y k o r z y s t a ć w s k a z ó w k i n i e m i e c k i e a o c n e m i k a L e b i g a p r z y u p r a w i e z i e m i , t e n o d p o w i e : - J e s t e m do u s ł u g , M i k o ł a j u P i o t r o w i c z u ; a l e g d z i e nam d o L e b i g a ! N a j p i e r w t r z e b a s i e n a u c z y ć a b e c a d ł a , a d o p i e r o p ó ź n i e j s i ę g a ć po k s i ą ż -k ę , my z a ś n i e w i d z i e l i ś m y p i e r w s z e j l i t e r y [WO, 2 2 2 - 2 2 3 ] . U a a ł o p r a c y u p o d s t a w , b ę d ą c e u j ę c i e m j e d n e q o z n a j w a ż n i e j -s z y c h d l a p o z y t y w i s t ó w z a d a ń s p o ł e c z n y c h , w o b u p r z y t o c z o n y c h w y p o w i e d z i a c h b rz m i d o ś ć w y r a ź n i e . Z a p y t a j m y w i ę c t e r a z , j a k a r o l a i m i e j s c e p r z y p a d n i e s z t u -c e p r z y t a k r o z u m i a n e j h i e r a r c h i i w a ż n o ś c i . N i e b ę d z i e t o r o -l a z n a c z ą c a - o ty m ś w i a d c z y p i e r w s z a z c y t o w a n y c h w y p o w i e d z i . O k a z j ę d o p r z e d s t a w i e n i a s t a n o w i s k a B a z a r o w a w o b e c p r o b l e m u s z t u k i s t w a r z a a u t o r j u ż p r z y w s t ę p n e j p r e z e n t a c j i b o h a t e r a , k i e d y t o dw a j p r z y j a c i e l e , E u g e n i u s z i A r k a d i u s z , j a d ą w t o -w a r z y s t -w i e M i k o ł a j a P i o t r o w i c z a K i r s a n o w a d o j e g o m a j ą t k u , rtamy t u s z c z e g ó l n i e1 n o ś n ą p od w z g lę d e m t r e ś c i s c e n ę . W mo-m e n c i e , k i e d y u r z e c z o n y p ię k n e m w i o s e n n e j p r z y r o d y M i k o ł a j P i o t r o w i c z r e c y t u j e f r a g m e n t y " E u g e n i u s z a O n i e g i n a " , r o z l e g a s i ę w o ł a n i e B a z a r o w a o p r z y s ł a n i e mu p r z e z s ł u ż ą c e g o z a p a ł e k . Z a k ł ó c a o n o p o e t y c k i n a s t r ó j w y w o ła n y p r z e z p r z y r o d ę , zm u s za d o p r z e r w a n i a r e c y t a c j i . S c e n a t a z a p o w i a d a - j u ż sam k o n f l i k t “ o j c ó w " i " d z i e c i " , w s k a z u j e j e d n ą z p ł a s z c z y z n , n a k t ó r e j z a z n a c z ą s i ę r ó ż n i c e z d a ń , a t a k ż e . z a r y s o w u j e s t a n o w i s k o A r k a d i u s z a we w sp om n ia ny m s p o r z e . O t o r a d a , j a k ą d a j e p r z y j a c i e l o w i B a z a r ó w , p r ó b u j ą c z a j e g o p o ś r e d n i c t w e m w p ł y n ą ć n a z m i a n ę z a i n t e r e s o w a ń M i k o ł a -j a P i o t r o w i c z a , a t y m samym i n a j e g o p o g l ą d y :

(14)

- Oengd aj p a t r z ę , c z y t a P u s z k i n a - c i a g n e ł tymczasem d a l e j B aza-rów .

- Wytłumacz mu, p r o s z ę , że t o d i a b ł a w a r t e . P r z e c i ą ż n i e j e s t c h ł o -pcem: c zas z o s t a w i ć t e g ł u p s t w a . 2e t e ż chce mu si.e b y ć rom an ty ki em w

d z i s i e j s z y c h c z a s a c h . Daj mu сой d o rz e c z n e g o do c z y t a n i a . - Cóż by mu d ać? - z a p y t a ł A r k ad i u aŁ . -r. H y ś l ę , że n a p o c z ą t e k " S t o f f und K r a f t " B u ch n er a [ WO, 2 44]. Z a c z ą ć d z i a ł a ć s k u t e c z n i e , z n a c z y d l a B a z a r o w a - w y z b y ć s i ę t e g o , c o on o k r e ś l a j a k o r o m a n ty z m . P o j ę c i e t o j e s t p r z e z n i e g o r o z u m i a n e s w o i ś c i e - o b e j m u j e o n o z a r ó w n o z a i n t e r e s o w a -n i e d l a l i t e r a t u r y r o m a n t y c z n e j , j a k r ó w n i e ż l i t e r a t u r y p i ę k -* n e j i s z t u k i w o g ó l e , a t a k ż e u c z u c i o w o ś ć 1 s k ł o n n o ś ć d o t e o -r e t y z o w a n i a , f i l o z o f o w a n i a . Mówi o n d o A r k a d i u s z a : Z twego o j c a za t o d z i e l n y c h ł o p . N i e p o t r z e b n i e d e k l a m u j e w i e r s z e , na g o s p o d a r s t w i e t e ż pewno n i e w i e l e s i ę r o z u m i e , l e c z j e s t z g r u n t u po -cz ci w y . [ . . . ] Z a d z i w i a j ą c y s a c i s t a r z y ro m an t ycy ! - c i ą g n ą ł d a l e j Ba-zarów . Doprowadź« swój s y s t e m nerwowy do s t a n u r o z d r a ż n i e n i a [ . . . ] • I r z e c z j a s n a , n aru s г aj 4 s w o j a równowagę d u c h o t a [WO, 2 1 1 ] .

O c e n i a j ą c l u d z i s t a r s z e g o p o k o l e n i a B az ar ó w u s t a l a b e z p o ś r e d -n i z w i ą z e k m i ę d z y i c h z a i n t e r e s o w a n i e m d l a p o e z j i i b r a k i e m s k u t e c z n o ś c i w d z i a ł a n i u . W d y s k u s j a c h z Paw łem P i o t V o w i c z e m j e s z c z e d w u k r o t n i e w y-p o w i e s i ę on n a t e m a t z n a c z e n i a p o e z j i i s z t u k i , a b ę d ą t o s ą d y s z t u c e s z c z e g ó l n i e n i e p r z y c h y l n e . P a d n ą t u n a s t ę p u j ą c e s t w i e r d z e n i a : P o r zą d n y chemik j e s t s t o k r o ć p o ż y t e c z n i e j s z y od k a ż d e g o p o e t y [WO, 2 22} . R a f a e l n i e w a r t zł am an eg o s z e l ą g a £w q. 2 5 4 ] .

W ypowiad a j e z w o l e n n i k s e j e n t y z m u , p o g l ą d u , w ram ach k t ó r e g o n a u k a s t a j e s i ę n i e j a k o r e l i g i ą . I d e a n a u k i d o m i n u j e t u n a d i n n y m i w a r t o ś c i a m i u z n a n y m i p r z e z l u d z k o ś ć . “Czym b y ł a d l a w i e k ó w ś r e d n i c h i d a a c h r z ę ś c i j a r f s t w a , d l a O d r o d z e n i a i d e a g z t u k i j d l a J.VII w i e k u i d e a n i e z m i e n n e g o p r a w a p r z y r o d z o n e g o ,

(15)

O d g ł o s y р о г у tywispiu w p c w i c ś c j a c h T u r g ie n i e w a 73 d l a :<VIII w i e k u i d e a rozu m u - tym d l a XIX w i e k u s t a ł a s i ę i

-4 d e a n a u k i " - p i s z e W ł a d y s ł a w T a t a r k i e w i c z . W d o b i e p o z y t y w i z m u r o l a s z c z e g ó l n a z o s t a . ł a w y z n a c z o n a 'naukom p r z y r o d n i c z y m , u z n a n o j e z a w z ó r d o c h o d z e n i a n a u k o w e -g o . J e d n a k ż e p o s t u l a t y d o t y c z ą c a r o l i , i z a d a ń n a u k i n i e w y -c z e r p y w a ł y i s t o t y d o ś ć z ł o ż o n e g o , z r ó ż n i c o w a n e g o k i e r u n k u , j a k i m b y ł p o z y t y w i z m . U k s z t a ł t o w a n a w j e g o ram ach m y ś l f i l o -z o f i c -z n a o b e j m o w a ł a r ó w n i e ż t a k i e d z i e d z i n y ż y c i a , j a k s z t u -k a , r e l i g i a . We F r a n c j i , n a p r z y k ł a d , p o w s t a j e w tym c z a s i e n a j b a r d z i e j t y p o w a d l a p o z y t y w i z m u t e o r i a s z t u k i . P o g l ą d y ß a z a r o w a s ą o d b i c i e m g ł ó w n i e i d e i s e j e n t y z m u , j e d -n e g o z p rą d ów m y śl o w y c h p o z y t y w i z m u . N i c z y m i n n y m , j a k t y l k o a c j e n t y s t y c z n y m i z a p a t r y w a n i a m i m ożn a w y t ł u m a c z y ć s z c z e g ó l n i e n e g a t y w n y s t o s u n e k B a z a r o w a d o s z t u k i i s z c z e g ó l n ą o s t r o ś ć w y p o w i a d a n y c h n a j e j t e m a t są d ó w . Z t y c h sa m y c h p o z y c j i z o s t a n i e p o d w a ż o n e t r a d y c y j n e r o z u -m i e n i e -m i ł o ś c i j a k o u c z u c i a i n a r ó w n i z e s z t u k ą u z n a n e z a r o m a n ty z m . P o s ł u g u j ą s i ę w tym p r z y p a d k u B a z a r ó w a r g u m e n ta m i d o s t a r c z o n y m i p r z e z f i z j o l o g i ę ;

I co tu mówić o ta j e m n i c z y c h s t o s u n k a c h między mężczyznfj i k o b ie t g ? My, f i z j o l o g o w i e wioiry, c o t o га s t o s u n k i . P r z e s t u d i u j s o b i e anatom ię o k a : skęd t u j a k i e ś zagadkowe s p o j r z e n ie ' ? Wszystko t o rom antyzm , g łu p -s t w a , z g i n i l i z n a i s z t u c z n o ś ć . Chodźmy l e p i e j o b e j r z e ć żuka [WO, 230] ,

Na e m o c j o n a l n e z a b a r w i e n i e W y p o w i e d z i B a z a r o w a o ś w i e c i e w a r t o ś c i “ o j c ó w " w p ł y w a ś w i a d o m o ś ć , ż e ma on d o s p e ł n i e n i a w i e l k ą m i s j ę . To s z o k u j ą c e m i e s z k a ń c ó w " s z l a c h e c k i e g o g n i a z -da" s ą d y w y g ł a s z a b o h a t e r n i e t y l k o p o t o , b y p r z e d s t a w i ć s w ó j ś w i a t o p o g l ą d , p r z e d e w s z y s t k i m p r ó b u j e on o d d z i a ł y w a ć n a i n n y c h . E p o k a , k t ó r ą r e p r e z e n t u j e , w y s u n ę ł a o k r e ś l o n y w z o r z e c o s o b o w o ś c i - w e d ł u g n i e g o p r ó b u j e on k s z t a ł t o w a ć s i e b i e i i n -n y c h . W tym w z o r c u i n t e l e k t i w o l a g ó r u j ą n a d w y o b r a ź n i ą i u c z u c i e m . W j a k i m s t o p n i u g ł o s z o n e p r z e z B a z a r o w a p o g l ą d y mogą s t a ć 4 > T a t a r k i e w i с z , op. a i t . , s . 84.

(16)

s i ę j e g o p r z e k o n a n i a m i i u z y s k a ć w y m i a r b a r d z i e j o g ó l n y , d e -c y d u j e ż y -c i e , o k a z u j e s i ę , ż e b o h a t e r n i e j e s t w s t a n i e o - p r z e ć s i ę u c z u c i u m i ł o ś c i d o O d i n c o w e j , s t a j e s i ę n a s t ę p n i e o f i a r ą w ł a s n y c h e k s p e r y m e n t ó w m e d y c z n y c h , Tak p o m y ś l a n e z a k o ń -c z e n i e u t w o r u ma ł a g o d z i ć s k r a j n o ś c i B a z a r o w s k i e g o n i h i l i z m u . T u r g i e n i e w s u g e r u j e , ż e c a ł k o w i c i e p r z e k r e ś l i ć , t r a d y c j i n i e da s i ę i p r z e k r e ś l a ć n i e n a l e ż y . T r v a ł e w a r t o ś c i z a w s z e , w k a ż d e j e p o c e , upomną s i ę o s w o j e m i e j s c e . B az ar ów u m i e r a n i e b ę d ą c w p e ł n i p r z e k o n a n y m , C2y t a c y l u d z i e j a k on s ą p o t r z e b n i R o s j i * J e s t e m p o t r z e b n y R o s j i . . . N i e , w i d a ć , n i e j e s t e m p o t r z e b n y - mówi do Odincow oj p r z e d ś m i e r c i ą [WQ, 4 2 5 ] . * A m b i w a l e n c j a u c z u ć b o h a t e r a w y n i k a z a u t o r s k i e g o p r z e k o n a -n i a o p o t r z e b i e z m i a-n - do k o ń c a z a c h o w u j e s w o j ą p o z y t y w n ą wy-mowę k r y t y k a s p o ł e c z n e j p o s t a w y " oj có w " i n a w o ł y w a n i e do r e -f o r m a t o r s k i c h d z i a ł a ń - o r a z t o w a r z y s z ą c y c h tem u p r z e k o n a n i u w ą t p l i w o ś c i , c z y d r o g a , j a k ą w y b r a ł B a z a r ó w , j e s t w p e ł n i s ł u s z n a . Mamy w i ę c p o s t a ć , k t ó r a n i e p o d d a j e s i ę j e d n o z n a c z -n e j o c e -n i e . I j e s t t o z g o d n e z p odstawow ym z a ł o ż e n i e m a u t o r a . N a j w a ż n i e j s z ą d l a n i e g o s p r a w ą , j a k sam s t w i e r d z a , b y ł o p r z e d -s t a w i e n i e w s p o s ó b o b i e k t y w n y n ow yc h l e d w i e u c h w y t n y c h w Ro-s j i k o ń c a l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h z j a w i s k ( A k c j a p o w i e ś c i t o c z y s i ę w 1859 r . ) .

W a r t y k u l e "Po powod u »Otîcow i d i e t i e j * " n a p i s a n y m n a p r z e ł o m i e l a t 1 8 6 8 / 6 9 , a w i ę c j u ż p o d y s k u s j i , j a k ą w y w o ł a ł o p o j a w i e n i e s i ę "O jców i d z i e c i " , o d p o w i a d a j ą c n a z a r z u t y k r y -t y k ó w T u r g i e n i e w s -t w i e r d z a : R i s u j a f i g u r u B a zaro w a, j a i s k l u c z i ł i z k r u g a j e g o s i m p a t i j w s i o ch ud o- ż e s t w i e n n o j e , j a p r i d a ł jem u r i e z k o s t ’ i b i e s c e r i e m o n n o s t * t o n a — n i e i z n i e i e p o g o ż e ł a n i j a o a k o r b i t ' m oi o d o je p o k o ł e n i j e [ i l l ] , a p r o s t o w s ł e - d s t w i j e n a b l u d i e n i j n ad moim znakomym, dok to ro m D. i podobnymi jemu l i

-cami. " E t a ż y i ń t a k s k ł a d y v a ł o 3 , - o p i a t ’ g o w o r i ł mnie o p y t - e o ż e t b y t * , o s z y b o c w i y j , rto, p o w t o r i a j u , d o b r o s o w i e s t n y j ; om ie nie.czego b y ł o r a u d r i t ’ - i j a d o ł ż e n b y ł i m ie n n o t a k n a r i e o w a t ' j e g o f i g u r u ‘ [ s , XI, 322].

Cytaty

Powiązane dokumenty

Wydaje sie, że przekonujące jest twierdze­ nie, iż zawód adwokata może być wykony­ wany wyłącznie na podstawie przepisów prawa, regulujących te — tak doniosłą

Przeciwnicy ograniczenia oceny potrącenia wyłącznie do przepisów konwencji także w przypadku wierzytelności wynikających z umowy podlegającej prawu

Idąc dalej, wizerunek może być naruszony nie tylko za pomocą aparatu lub kamery, ale także naszkicowanie czy namalowanie portretu osoby fizycznej bez jej zgody będzie

Chociaż uprzednie uregulowanie kwestii cypryjskiej jeszcze w 2005 roku formalnie nie stanowiło warunku sine qua non przyjęcia Turcji do UE, wkrótce stało się oczywi ­

Jest też czas przyszły - to wszystko, co może się stać, to wszystko, co wjej życiu, ale także autora oraz czytelnika może się wydarzyć.. To, co budzić będzie zachwyt

Das Kapitel wird mit Erwägungen zur Grammatikalisierung, die als ein gradueller Prozess verstanden wird, abgerundet; hier werden u.a.. die para- digmatischen und

Obwohl Grass‘ Einstellung zu den politisch aktuellen Fragen der deutsch -polnischen Beziehungen in der Nachkriegspolitik festgelegt und eindeutig war – er plädierte für die

Mijn persoonlijke zoektocht naar duurzaamheid in de gebouwde omgeving besluiten ik met de conclusie dat indien wij bereid zijn de gebouwde omgeving te begrijpen, wij ons beseffen