Gabriela Paprotna
Nauczyciele przedszkoli wobec
zasady zaspokajania potrzeb dzieci
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (30-31), 134-142
Gabriela Paprotna
Nauczyciele przedszkoli wobec zasady
zaspokajania potrzeb dzieci
W prow adzenie
W iek przedszkolny to okres bardzo intensyw nego rozw oju dziecka. Jego p rze bieg zależy od w ielu czynników, w śród których jednym z w ażniejszych je st za spokajanie potrzeb. W odniesieniu do m ałego dziecka odpow iedzialność za to spoczyw a na rodzicach, opiekunach i nauczycielach, jak o że ono nie m a jeszcze pełnych m ożliw ości w tym zakresie.
N auczyciel przedszkola je st w ręcz zobow iązany do realizacji zasady zaspoka jan ia potrzeb, je st ona je d n ą z w ażnych norm regulujących jeg o kontakt z dzieć m i.1 D ziałanie zgodnie z tą zasadą w pływ a na dobre sam opoczucie psychiczne i fizyczne dziecka, um ożliw ia mu praw idłow y rozw ój, ja k też m a znaczenie pro filaktyczne.
Warto dodać, że zaspokajanie potrzeb je st też rozpatryw ane w aspekcie pod m iotow ego traktow ania dziecka. Chodzi tu zw łaszcza o te potrzeby, które są je d nocześnie w ym aganiam i, staw ianym i w celu zaspokojenia jakiegoś braku, ale - m uszą to być potrzeby dziecka, a nie nauczyciela.2 A przecież zasada podm io tow ości to rów nież w ażna norm a, w edług której nauczyciel pow inien budow ać sw oje relacje z dziećmi.
Skoro przedszkole je s t pow ołane do tego, by w spom agać rozwój dzieci, inte resujące je st przyjrzenie się, jak zasada zaspokajania potrzeb je st realizow ana w praktyce. N asuw ają się pytania: na ile nauczyciele są św iadom i tej problem aty ki, ja k rozum ieją potrzeby dzieci, czy p o trafią je rozpoznać w zachow aniu dzieci oraz jak ie m iejsce zagadnienie to zajm uje w pracy przedszkola.
N a te i inne pytania próbow ało odpow iedzieć 50 nauczycieli przedszkoli - stu dentów studiów zaocznych Górnośląskiej W yższej Szkoły Pedagogicznej im ie nia K ardynała A ugusta Hlonda w M ysłow icach. W szyscy nauczyciele byli czyn ni zaw odowo.
1 zo b . M . K w ia to w sk a (re d .), P o d staw y p e d a g o g ik i p rze d sz k o ln e j, W arszaw a 1985, s. 58 - 59
2 por. J. L y se k , P o d m io to w e ira k lo w a n ie u c z n ia ja k o z a sp o k a ja n ie je g o p o trz e b W: P o d m io to w o ść u czn ia w ed u k a cji w c z e sn o szk o ln e j, R ed. H. M oro z, K a to w ic e 1995, s. 18 - 19
Nauczyciele przedszkoli wobec zasady zaspokajania potrzeb dzieci 135
R ozum ienie pojęcia „ p otrzeb a”
Pojęcia „potrzeba” używ am y często potocznie, nie w nikając w je g o treść. N a uczyciel jednak, jak o osoba legitym ująca się fachow ym przygotow aniem do za w odu, pow inien um ieć określić, czym jest potrzeba. Czy tak je st w rzeczyw isto ści? O brazuje to tabela
Tabela 1. Rozum ienie po jęcia POTRZEBA
L p . O k r e ś le n i a L ic z b a w s k a z a ń % 1. b rak c z e g o ś, n ie d o b ó r 18 3 6 ,0 2. stan w y m a g a ją c y z a sp o k o je n ia 11 2 2 ,0 3. co ś k o n ie c z n e g o d o d o b re g o fu n k c jo n o w a n ia 7 14,0 4. p ra g n ie n ie cz eg o ś 6 12,0 5. u z u p e łn ie n ie b ra k ó w 5 10,0 6. co ś co w ią ż e s ię z p o c z u c ie m k o m fo rtu p s y c h ic z n e g o 3 6,0
R az em 50 100,0
M ożna przyjąć, że ogólnie pojęcie potrzeby je s t rozum iane praw idłow o, jak o pewien brak, który trzeba uzupełnić. W w ypow iedziach pojaw ia się też pow ią zanie potrzeby z dobrym funkcjonow aniem , czy z kom fortem psychicznym . Poza tym nie próbow ano się w głębiać w treść pojęcia, ale kierunek m yślenia jest zgodny np. z definicją W. O konia, w edług którego „potrzeba to stan, w którym jednostka odczuw a chęć zaspokojenia jakiegoś braku, np. w zapew nieniu sobie warunków życia, utrzym ania gatunku, osiągnięcia pozycji społecznej i in. Potrze bie zw ykle tow arzyszy silna m otyw acja, niekiedy utożsam ia się j ą z popędem lub instynktem ( ...) ” .3
Potrzeby dzieci w św iadom ości nauczycieli
Dla nauczyciela przedszkola w ażna je st nic tylko św iadom ość konieczności zaspokajania potrzeb dzieci, ale rów nież w iedza o tym , jak ie potrzeby ujaw niają się w ich zachow aniu. O rientacja ta je st niezbędna, by nauczyciel um iał niejako odczytyw ać potrzeby sygnalizow ane przez dzieci. I choć często je st to kwestia dość złożona, bo podobne sym ptom y m ogą przecież św iadczyć o różnych potrze bach, to jed n ak podstaw ow a w iedza je st punktem w yjścia do działania, a więc do dostarczania dzieciom tego, co je st niezbędne do praw idłow ego rozw oju. W iedza pozwala nauczycielow i w łaściw ie realizow ać zasadę zaspokajania potrzeb.
Tabela 2. Znajom ość p otrzeb dzieci p rze z nauczycieli przedszkoli L p . P o tr z e b y L ic z b a w s k a z a ń % 1. b e z p ie c z e ń s tw a 36 16,4 2. m iło śc i 33 15,0 3. ak c ep tac ji 32 14,6 4. b lisk o ś c i, k o n ta k tu e m o c jo n a ln e g o 26 11,8 5. ru ch u 21 9,5 6. k o n ta k tó w ró w ie ś n ic z y c h , b y c ia w g ru p ie 16 7,3 7. p o z n a w a n ia 15 6,8 8. u z n a n ia 11 5,0 9. sza c u n k u 10 4,5 10. za b a w y 9 4,1 II a k ty w n o śc i 7 3,2 12. sam o d z ie ln o śc i 4 1,8 R a z e m 220 1 0 0,0
N auczyciele w skazali w iele potrzeb, najbardziej w ich św iadom ości zaznaczają się potrzeby: bezpieczeństw a, miłości i akceptacji. N ie w skazano w ogóle takich potrzeb ja k np. sam orealizacja czy poczucie stabilizacji. I choć ogólnie w ym ie niono w iele potrzeb, to jed n ak niektóre uzyskały niew ielki procent w skazań. N a wet takie potrzeby, ja k zabaw a czy aktyw ność znalazły się na końcu klasyfikacji (może są zbyt oczyw iste, żeby je w ym ieniać?...).
O rientacja w potrzebach to rów nież w arunek podm iotow ego podejścia do dzie ci. Jedną z cech postaw y nauczyciela pow inna być bow iem gotow ość do przyj m ow ania do w iadom ości potrzeb innych i reagow ania na nie.4 Trudno podjąć działania (zareagow ać), jeśli się nie wic, jak ie potrzeby m ają dzieci w w ieku przedszkolnym .
W św ietle danych z tabeli w iedzę tę m ożna ogólnie ocenić pozytyw nie, choć z pew nością wielu nauczycieli pow inno j ą rozw inąć i pogłębić.
Zadanie zaspokajania potrzeb nic je st z pew nością proste, m.in. dlatego, że m ają one różne podłoże. N ie zaw sze też działania sam ego nauczyciela (przedszkola) są w ystarczające. A le z kolei, ja k tw ierdzi M. K wiatow ska, nieprzestrzeganie zasad w ychow aw czych (w tym i zasady zaspokajania potrzeb dzieci) przynosi zaw sze ujem ne skutki w ychow aw cze.5
4 Por.: Л . B riihlm eier, E d u k acja h u m an isty c z n a , K rak ó w I9 9 3 , s. 83 - 98.
Nauczyciele przedszkoli wobec zasady zaspokajania potrzeb dzieci 137
M iejsce potrzeb dzieci w pracy przedszkola
M ożna przyjąć, że cala praca przedszkola skierow ana je st mniej lub bardziej bezpośrednio - na zaspokajanie potrzeb dziecka, jak o że głów nym celem działań placów ki je st w spom aganie i ukierunkow yw anie jeg o rozw oju. „Celem instytu cjonalnego w ychow ania przedszkolnego je st optym alizow anie rozw oju dzieci, przygotowanie ich do podjęcia nauki szkolnej oraz stopniow e w łączanie w spo łecznie zorganizow aną działalność i w spółżycie ludzi. R ealizacja tych celów w y maga: zapew nienia dzieciom odpow iednich w arunków do zaspokajania ich róż norodnych potrzeb i rozw ijania w ielostronnej aktyw ności; dostarczania bogatych i zróżnicow anych bodźców w szechstronnego rozwoju, organizow ania w arunków i sytuacji sprzyjających uspołecznieniu i uczeniu się dziecka” .6
Jak w idać, problem atyka potrzeb zajm uje istotne m iejsce w pracy przedszkola. N ależy jed n ak zadać pytanie, w czym przejaw ia się troska placów ki o zaspokaja nie tychże potrzeb, żeby sobie uśw iadom ić bardziej konkretnie, na czym zadanie to polega.
Tabela 3. D ziałania przedszkola służące zaspokajaniu p o trzeb dzieci
L p . D z ia ła n ia L ic z b a w s k a z a ń % 1. d o s to s o w a n ie z a ję ć do w ie k u (m o ż liw o ś c i i z a in te re so w a ń ) d zieci 12 20 ,7 2. ś c is ła w sp ó łp ra c a z ro d z ic a m i d la d o b ra d z ie c k a 8 13,8 3. d o s ta rc z a n ie d z ie c io m n o w y c h d o z n a ń , p rz e ż y ć 6 10,3 4. d b a ło ść o b e z p ie c z e ń s tw o d z ie c i; w łą c z a n ie ty c h z a g a d n ie ń d o tre śc i p ra c y 5 8,6 5. w sp ó łp ra c a z p s y c h o lo g ie m 5 8,6 6. c z ę ste o rg a n iz o w a n ie z a b a w ru c h o w y c h 5 8,6 7. o rg a n iz a c ja z a w o d ó w i k o n k u rs ó w ro z w ija ją c y c h zd o ln o śc i d ziec i 3 5,2 8. o to c z e n ie d zieci s z c z e g ó ln ą o p ie k ą w e w rz e ś n iu - o rg a n iz o w a n ie z a ję ć d la d z ie c i z tru d n o ś c ia m i a d a p ta c y jn y m i 3 5,2 9. c z ę ste o rg a n iz o w a n ie z a b a w d y d a k ty c z n y c h 2 3,5 10. c z ę ste o rg a n iz o w a n ie z a b a w b a d a w c z y c h 2 3,5 11. o rg a n iz o w a n ie z a ję ć in d y w id u a ln y c h 2 3,5 12. o rg a n iz o w a n ie z a b a w te m a ty c z n y c h 1 1,7 13. u c z e n ie d z ie c i sa m o d z ie ln o śc i 1 1,7 14. w p ro w a d z a n ie n o w y c h m e to d , a k ty w iz u ją c y c h d zieci 1 1,7 15. o rg a n iz o w a n ie z a ję ć o tw a rty c h 1 1,7 16. re a liz a c ja p ro g ra m ó w p ro fila k ty c z n y c h (n p . „ S p ó jrz in a c z e j” - cel:
p o z n a n ie p o trz e b w ła s n y c h i in n y c h ) 1 1,7 R a z e m 58 100,0
Jak w idać, nazw anie przejaw ów troski o zaspokajanie potrzeb dzieci okaza ło się dość trudne, niektóre obszary działań zostały w skazane zaledw ie raz, in nych nie w skazano wcale. Trudności te m ogą w ynikać z jednej strony z tego, że nauczyciele postrzegają całość swej pracy jak o troskę o dobro dziecka (i tak w istocie jest), z drugiej zaś - być m oże z pewnej niewiedzy, z nieum iejętności skojarzenia konkretnych poczynań z odpow iednim i potrzebam i dziecka. Z kolei dostosow anie zajęć do w ieku i możliw ości dzieci to stw ierdzenie obejm ujące w iele działań, których nie w yszczególniono, a które są w praktyce realizow ane. W ażne je s t też, że przedszkola dostrzegają konieczność w spółpracy z różnym i podm iotam i (psycholog, rodzice), zdając sobie sprawę z tego, że nie w szystkie potrzeby dzieci są w stanie zaspokoić same.
Badani nauczyciele w skazali na dostarczanie dzieciom now ych przeżyć, no wych w rażeń, a w ięc na potrzeby poznaw cze, które w w ieku przedszkolnym zna cząco ujaw niają się w zachow aniu. To dobrze, gdyż w obecnej rzeczyw istości, gdzie do dzieci dociera z w ielu źródeł ogrom now ych w rażeń, przedszkole po w inno w bardzo przem yślany sposób zaspokajać te w łaśnie potrzeby.
Zastanaw iać m oże nieco m ała liczba w skazań dla zabawy. N ie m ożna tego je d nak interpretow ać jak o braku św iadom ości nauczycieli co do znaczenia zabaw y w życiu dziecka; ankietow ani uznali raczej rzecz za zbyt oczyw istą, żeby o niej wspominać.
Trudności w zaspokajaniu potrzeb dzieci
R ealizacja zasady zaspokajania potrzeb dzieci to złożone i odpow iedzialne za danie. N auczyciele przedszkoli w skazywali na różnego rodzaju trudności w tym procesie
Tabela 4. Trudności w zaspokajaniu p otrzeb dzieci
L p . T r u d n o ś c i L i c z b a w s k a z a ń % 1. z b y t d u ż a lic z e b n o ś ć g ru p 27 3 1 ,8 2. b ra k w sp ó łp ra c y z ro d z ic a m i • 2 4 2 8 ,2 3. p o s ta w a d z ie c k a (n p . n ie śm ia ło ść , z a m k n ię c ie się) 7 8,3 4. b rak w ie d z y o w a ru n k a c h ro d z in n y c h d z ie c k a 6 7,1 5. b łę d n a in te rp re ta c ja z a c h o w a n ia d z ie c k a - z łe ro z p o z n a n ie p o trz e b y 5 5,9 6. b ra k w sp ó łp ra c y m ię d z y n a u c z y c ie la m i w p rz e d s z k o lu 3 3,5 7. re z y g n a c ja z z a tru d n ia n ia p o m o c y w g ru p ie 3 - la tk ó w 3 3,5 8. b ra k w sp a rc ia z e s tro n y d y re k c ji p rz e d sz k o la 2 2,3 9. z ła s y tu a c ja m a te ria ln a p rz e d s z k o la 2 2,3
Nauczyciele przedszkoli wobec zasady zaspokajania potrzeb dzieci 139
10. b rak w ie d z y i d o ś w ia d c z e n ia - n ie u m ie ję tn o ś ć n a z w a n ia
p o trz e b 21 2,3
11. w z r a s ta ją c a lic z b a d z ie c i z n a d p o b u d liw o ś c ią m c h o w ą 1 1,2 12. b rak p o m o c y z e s tro n y p o ra d n i p s y c h o lo g ic z n o -
p e d a g o g ic z n e j 1 1,2 13. o b a w a o p o s ą d z e n ie o m o le s to w a n ie sek s u a ln e 1 1,2 14. n a d m ia r o b o w ią z k ó w 1 1,2 R a z e m 85 100,0
Interesujące, że podstaw ow e trudności w zaspokajaniu potrzeb dzieci, jakie w skazali nauczyciele, w ynikają z braku współpracy z rodzicam i, z dużej liczeb ności grup, czy też z braku należytej orientacji - czy to w sytuacji dziecka, czy też w w iedzy psychopedagogicznej a nie z trudności m aterialnych, które pow szech nie w skazuje się jak o przyczynę w ielu niedom agań. To dość uczciw e spojrzenie na problem , a jednocześnie krok w kierunku pogłębienia swojej św iadom ości. Wyniki w tabeli są też jednocześnie w skazów ką, co należy uspraw nić, w jakich obszarach należy zw rócić w iększą uw agę na jakość pracy, tak aby służyła dzie ciom. Lepsze porozum ienie pom iędzy nauczycielam i, więcej zrozum ienia ze strony przełożonych, ale też i pogłębienie w iedzy z zakresu potrzeb - to w szystko mogłoby się przyczynić do lepszej realizacji zasady zaspokajania potrzeb dziec ka.
Zastanaw iająca je s t myśl o m olestow aniu seksualnym . Tu tylko raz w skazano ów problem J e d n a k w codziennych rozm owach z nauczycielam i kw estia ta poja wia się częściej. N iepokojące zjaw iska, które m ają m iejsce w życiu społecznym rzutują rów nież na pracę przedszkola, utrudniając nauczycielom zaspokajanie potrzeby bliskości, czułości, m iłości. W ydaje się, że m am y tu do czynienia z bra kiem w iedzy na tem at roli tej potrzeby w rozw oju dziecka. To rów nież w skazów ka do pracy w ychow aw czej - nie ty le z dziećm i, co z ich rodzicam i czy opiekuna mi. Szczególnie trudno je s t nauczycielom realizow ać porozum ienie z rodzicam i dzieci. I choć w ostatnich latach ich rola w pracy przedszkola w ydatnie w zrosła, to w ciąż je s t to pole, na którym w iele je st do zrobienia, tym bardziej, że „relacje między nauczycielam i i rodzicam i - zakres obecności rodziców, możliw ości w y miany inform acji, w spółpraca, szacunek, respektow anie różnic w poglądach”7 to jedno z kryteriów jakości przedszkola. To je st jednocześnie ten elem ent, na który nauczyciele, poprzez sw oją postaw ę, m ogą jeszcze m ieć wpływ, w przeciw ień stwie np. do liczebności grup, która ju ż od nich sam ych nic zależy.
7 M . R o śc isz e w sk a - W o żn iak . S ta n d ard y ja k o ś c i cd u k a cji p rze d sz k o ln e j, W : E d u k a c ja p rz e d sz k o ln a w Polsce - s z a n s e i z a g ro ż e n ia , red. M . Z a h o rsk a , W arszaw a 2 0 0 3 , s.7 6
O czekiw ana pom oc
Jak ju ż w cześniej w spom niano, nauczyciele zd ają sobie spraw ę z tego, że sami nie są w stanie podołać w ielu problem om , a tym sam ym nie zaspokoją potrzeb dzieci w należytym stopniu. O czekują w ięc pom ocy ze strony różnych podm io tów, takich jak: poradnie p sy ch o lo g iczn o -p ed ag o g iczn e, Policja, Straż Pożarna, pedagodzy szkolni, ośrodki kultury, m iejscow e zakłady pracy, kościoły, ośrodki pom ocy społecznej, biblioteki czy Rzecznik Osób N iepełnospraw nych, a naw et ośrodki wczesnej interw encji. Jak w idać - w achlarz instytucji je s t bogaty. Jakich działań więc oczekiw aliby nauczyciele od swych sprzym ierzeńców ?
Tabela 5 O czekiwane działania ułatw iające zaspokajanie p o trzeb dzieci
L p . D z ia ła n ia L ic z b a w s k a z a ń % 1. sp o tk a n ia z p s y c h o lo g ie m lu b p e d a g o g ie m szk o ln y m 22 33,3 2. w ię k s z e z a a n g a ż o w a n ie ro d z ic ó w w p ra c ę p rz e d s z k o la U 16,7 3. le p sz a w sp ó łp ra c a z lo g o p e d ą 8 12,1 4. le p sz a w sp ó łp ra c a z p o r a d n ią p s y c h o lo g ic z n o - p e d a g o g ic z n ą 8 12,1 5. ku rsy , w arsztaty , s z k o le n ia z za k re su p ro b le m a ty k i p o trz eb 7 10,7 6. w sp ó łp ra c a z le k a rz e m p e d ia trą 3 4 ,6 7. w sp ó łp ra c a z re h a b ilita n te m 2 3 ,0 8. z m n ie jsz e n ie lic z e b n o ś c i g ru p w p rz e d s z k o la c h 2 3,0 9. le p sz e p rz y g o to w a n ie w tra k c ie s tu d ió w d o ro z p o z n a w a n ia i z a sp o k a ja n ia p o trz e b d zieci 2 3 ,0 10. w ię k s z a p o m o c z e s tro n y n a u c z y c ie la - m e to d y k a 1 1,5 R a z e m 66 1 0 0,0
W brew tego, czego m ożna by się spodziew ać, oczekiw aną pom oc nauczyciele ujęli dość ogólnie, nie precyzując, na czym m iałaby ona polegać.
K ażde ze wskazań typu „lepsza w spółpraca” m ożna skonkretyzow ać, w tedy obraz badanego zagadnienia byłby pełniejszy. N a uw agę zasługuje jed n ak duża liczba podm iotów , od których nauczyciele oczekują w sparcia w swej pracy. Pośrednio m ożna w ięc w yw nioskow ać, że w achlarz potrzeb dzieci je st szeroki i sam em u tylko przedszkolu trudno sprostać zadaniu ich zaspokojenia.
N a pytanie o w łasne odczucia w kw estii przygotow ania do zaspokajania po trzeb dzieci, 34 nauczycieli (68% ) odpow iedziało, że TAK, a 16 - (32% ), że NIE. Brak pozytyw nej sam ooceny w tym zakresie ci drudzy uzasadnili następującym i argum entam i: nauczyciel uczy się przez całe życie i od razu po studiach nic wie w szystkiego; czasem trudno zrozum ieć zachow anie dziecka i nie um ie się go
Nauczyciele przedszkoli wobec zasady zaspokajania potrzeb dzieci 141 należycie ocenić; nie zna się w szystkich rodzinnych uw arunkow ań dziecka; nie w szystkie potrzeby nauczyciel m oże zaspokoić sam ; brakuje w łaściw ej wiedzy z zakresu psychologii rozw oju dziecka, brak dośw iadczenia w pracy z dziećm i.
Sform ułow anie uzasadnienia okazało się dla badanych pew nym w glądem w siebie, który uśw iadom ił np. zakres w łasnej niew iedzy czy też zakres ogra niczeń, z jakim i należy się liczyć, zaspokajając dziecięce potrzeby. Jest to nie zbędne, by podjąć adekw atne działania, tak by praca pedagogiczna przynosiła pożądane efekty.
Z akończenie
Przem iany, ja k ie dokonały się w ostatnich latach w edukacji, polegające m.in. na przejściu od orientacji przedm iotow ej do podm iotow ej, spow odowały, że i w w ychow aniu przedszkolnym dziecko je s t postrzegane nieco inaczej, niż w cze śniej. W coraz w iększym stopniu jed n y m z w ażnych w yznaczników pracy na uczyciela stają się potrzeby dziecka. Jak określa to K. Duraj - N ow akow a - „po trzeby, pragnienia oraz zainteresow ania dzieci, przejaw iane w zabaw ie i przy różnych okazjach nauczycielka podchw ytuje, dostosow ując do nich treść zajęć. W ten sposób ukierunkow uje d ziecięcą aktyw ność i doprow adza działanie dzie ci do spodziew anych rezultatów ” .8 W ten sposób zasada zaspokajania potrzeb dzieci przyczynia się z je d n e j strony do bardziej podm iotow ego ich traktow ania, z drugiej zaś do ich lepszego rozwoju.
* K, Duraj - N o w a k o w a , in te g ro w a n ie ed u k a cji w c z c sn o szk o ln c j - m o d ern iza c ja teorii i p rak ty k i, K rak ó w 1998, s. 79
142
Bibliografia
1. B rühlm eier A.: Edukacja hum anistyczna. K raków 1993, O ficyna W ydaw ni cza „Im puls”
2. Duraj - N ow akow a Κ.: Integrow anie edukacji w czesnoszkolnej. K raków 1998, O ficyna W ydaw nicza „Im puls”
3. G uz S.: E dukacja przedszkolna w okresie przem ian. W arszaw a 1996, W y daw nictw o W SP TW P
4. K w iatow ska M. (red.): Podstaw y pedagogiki przedszkolnej. W arszawa 1985, WS i P
5. Ł ysek J.: Podm iotow e traktow anie ucznia jako zaspokajanie jeg o potrzeb W: Podm iotow ość ucznia w edukacji w czesnoszkolnej, Red. H. M oroz, K atow i ce 1995, W ydaw nictw o UŚ
6. O koń W.: N ow y słow nik pedagogiczny. W arszawa 2001, W ydaw nictw o A kadem ickie „Żak
7. Rościszew ska - W oźniak M.: Standardy jakości edukacji przedszkolnej. W: Edukacja przedszkolna w Polsce - szanse i zagrożenia, Red. M. Zahorska, W arszawa 2003, W ydaw nictw o Instytutu Spraw Publicznych
Su m m ary
T h e to p ic o f n eeds c o n stitu te s a very im p o rta n t p lac e in e a rly sc h o o l ed u c atio n . T h e fu lfillm en t o f n e e d s is a c o nd itio n for a p ro p e r d e v e lo p m e n t o f c h ild ren an d also an a sp ec t o f tre a tin g th em as o b jects.
