Prawidowości w rozmiarze występowania gruntów różniczan zamiejscowych na przykładzie wsi w powiecie Brzozów

INFRASTRUKTURA I EKOLOGIA TERENÓW WIEJSKICH INFRASTRUCTURE AND ECOLOGY OF RURAL AREAS Nr 1/II/2012, POLSKA AKADEMIA NAUK, Oddziaá w Krakowie, s. 137–145

Komisja Technicznej Infrastruktury Wsi

Przemysáaw LeĔ

PRAWIDàOWOĝCI W ROZMIARZE WYSTĉPOWANIA

GRUNTÓW RÓĩNICZAN ZAMIEJSCOWYCH

NA PRZYKàADZIE WSI W POWIECIE BRZOZÓW

____________

PATTERNS IN THE SIZE OF PLOTS BELONGING

TO OUT-OF-VILLAGE OWNERS ON THE EXAMPLE

OF VILLAGES IN BRZOZÓW DISTRICT

Streszczenie

WystĊpowanie szachownicy gruntów jest jednym z istotnych czynników wywierających ujemny wpáyw na organizacjĊ i poziom produkcji rolniczej. Grunty te znajdują siĊ w na obszarze wsi, w której zamieszkują ich wáaĞciciele jak równieĪ znajdowaü siĊ mogą poza jej obszarem. Grunty znajdujące siĊ w sza-chownicy zewnĊtrznej są w posiadaniu mieszkaĔców wsi, a takĪe mieszkaĔców oĞrodków gminnych czy miast. MieszkaĔcy oĞrodków administracyjnych, usáu-gowych, przemysáowych i kulturalno – oĞwiatowych przewaĪnie są spadkobier-cami po rodzicach mieszkających na wsi, czy tych co wyemigrowali do miast. NaleĪy jednak wspomnieü o róĪniczanach, którzy kupowali dziaáki budowlane na wsi ze wzglĊdu na atrakcyjną lokalizacjĊ i ceny. Prowadzone badania pozwoliáy na okreĞlenie wpáywu oddziaáywania oĞrodków kulturowo-administracyjnych, usáugowo-przemysáowych na rozmiary gruntów bĊdących w szachownicy ze-wnĊtrznej. Badania zostaáy przeprowadzone w 44 wsiach powiatu Brzozów poáo-Īonego w woj. Podkarpackim.

Sáowa kluczowe: szachownica gruntów, scalenie gruntów, rozproszenie gruntów

Summary

nega-also found beyond it. Grounds located in the external plot patchwork are in the possession of villagers as well as of commune and town dwellers. Inhabitants of administrative, service, industrial or cultural and educational centres are mainly legal heirs of parents who lived in the country or emigrated to cities. However, it is necessary to mention non-resident owners who have bought building lots in the country due to attractive location and prices. Research conducted so far allowed to specify the influence of cultural and administrative as well as industrial and service centers on the size of plots in external patchwork. Research was carried out in 44 villages of Brzozów district located in Podkarpackie voivodship.

Key words: plot patchwork, land consolidation, fragmentation of land

WSTĉP

WystĊpowanie szachownicy gruntów jest jednym z istotnych czynników wywierających ujemny wpáyw na organizacjĊ i poziom produkcji rolniczej. Za-gadnienie to byáo od dawna przedmiotem badaĔ [Koncent-ZieiĔski 1905, Rab-czuk 1968, Noga 1977, 2001]. Prace te dotyczą gruntów poáoĪonych na obszarze jednej wsi [Koncent-ZieiĔski 1905]. Natomiast prace [Rabczuk 1968, Noga 1977, 2001, 2009] dotyczą problematyki szachownicy miedzywioskowej.

Grunty wáaĞcicieli indywidualnych bardzo czĊsto rozmieszczone są w sza-chownicy, którym to pojĊciem okreĞla siĊ rozrzucenie poszczególnych dziaáek ewidencyjnych wáaĞcicieli pomiĊdzy gruntami innych wáaĞcicieli. Grunty te mogą znajdowaü siĊ na obszarze wsi, w której zamieszkuje ich wáaĞciciel i wte-dy mamy do czynienia z szachownicą wewnątrzwioskową, lub znajdowaü siĊ równieĪ poza obszarem wsi, w której zamieszkuje ich wáaĞciciel, i wówczas jest to szachownica miedzywioskowa, zwana szachownicą zewnĊtrzną [Noga 1977].

Zabiegiem technicznym umoĪliwiającym likwidacjĊ szachownicy we-wnĊtrznej i zewe-wnĊtrznej gruntów jest scalanie i wymiana gruntów. WaĪne jest aby dokonaü nie tylko likwidacji szachownicy wewnĊtrznej ale równieĪ usuwaü szachownicĊ zewnĊtrzną. WystĊpowanie szachownicy zewnĊtrznej pojawia siĊ w dwóch formach:

– posiadania gruntów w badanej wsi przez wáaĞcicieli z innych miejsco-woĞci,

– posiadanie gruntów innych miejscowoĞciach przez wáaĞcicieli badanej wsi.

Dla okreĞlenia gospodarstw posiadających grunty w tych dwóch formach szachownicy zewnĊtrznej uĪywa siĊ pojĊcia „róĪniczanie”. Ze wzglĊdu na od-rĊbny charakter wymienionych form szachownicy zewnĊtrznej w dalszej czĊĞci opracowania bĊdą uĪywane okreĞlenia:

– róĪniczanie miejscowi – wáaĞciciele, którzy mają grunty poza wsią ba-daną bĊdącą ich miejscem zamieszkania,

– róĪniczanie zamiejscowi – wáaĞciciele którzy w badanej wsi posiadają grunty, a mieszkają w innych miejscowoĞciach,

– grunty róĪniczan miejscowych – są to tylko grunty poáoĪone poza wsią w której mieszka wáaĞciciel (bez gruntów, które posiada we wsi zamieszkania),

– grunty róĪniczan zamiejscowych – to grunty bĊdące w badanej wsi, a naleĪące do wáaĞcicieli zamieszkaáych poza wsią (bez gruntów które posiada w swoim miejscu zamieszkania)[Noga 1977].

Celem pracy jest okreĞlenie wpáywu oddziaáywania oĞrodków kulturowo-administracyjnych, usáugowo-przemysáowych na rozmiary gruntów bĊdących w szachownicy zewnĊtrznej.

W pracy wykorzystano przeprowadzone badania szachownicy gruntów [LeĔ 2009], w powiecie brzozowskim w którym róĪniczanie zamiejscowi zaj-mują 7146.8 ha, co stanowi 20% ogólnej powierzchni gruntów indywidualnych w powiecie. Powierzchnia ta podzielona jest na 23394 dziaáki ewidencyjne. W tej powierzchni partycypuje 9341 wáaĞcicieli, zamieszkaáych na badanym terenie jak i poza jego granicami.

W celu zrealizowania postawionego celu pracy okreĞlono oddalenie wsi od gmin na badanym terenie i miast (Brzozów, Krosno, Rzeszów, Sanok). Oddale-nie miĊdzy wsiami i miastami pomierzono na mapie w linii prostej do punktu ciĊĪkoĞci zabudowy wsi. Ustalenie zasiĊgu prawidáowoĞci wystĊpowania grun-tów bĊdących w szachownicy zewnĊtrznej okreĞlono przez obliczenie wspóá-czynnika korelacji pomiĊdzy oddaleniem wsi od miejscowoĞci stanowiących centra administracyjno-usáugowy i kulturowe.

BADANIA SZCZEGÓàOWE

W badaniach szachownicy gruntów zewnĊtrznej wykorzystano metodĊ ta-blic szachownicowych, które umoĪliwiają rozwiązywanie zagadnieĔ powiązaĔ miĊdzy miejscowoĞciami [Noga 1977]. W pracy wykorzystano tą metodĊ i utworzono macierz powierzchni róĪniczan miejscowych i zamiejscowych dla 44 wsi w powiecie Brzozów. Macierz tĊ uporządkowano umieszczając najwiĊk-sze wzdáuĪ przekątnej powierzchnie gruntów róĪniczan, w wyniku czego wyod-rĊbniáy siĊ grupy wsi, które koncentrują siĊ wokóá miejscowoĞci gminnych. Dla tych obszarów utworzono drugą macierz odlegáoĞci miĊdzy wsiami. Oprócz gruntów róĪniczan z badanego terenu wystĊpują równieĪ grunty róĪniczan spo-za terenu badaĔ. W pracy macierz uzupeániono o odlegáoĞci od analizowanych wsi do miast (Brzozów, Krosno, Rzeszów, Sanok), z których z których pochodzą róĪniczanie. Mając dwie macierze obliczono wspóáczynnik korelacji, którego istotna wartoĞü wskazuje na wpáyw oddziaáywania miejscowoĞci gminnych i miast na rozmiary szachownicy gruntów.

oĞrodków gminnych na prawidáowoĞci wystĊpowania powierzchni gruntów róĪ-niczan uzaleĪniony jest od wielkoĞü usáug w gminie i rzeĨby terenu, które utrud-niają áącznoĞü miĊdzy wsiami. I tak w gminie Domaradz róĪniczanie posiadają swoje grunty z 10 wsi. Jednak prawidáowoĞci wystĊpowania tych gruntów okre-Ğlone istotnym wspóáczynnikiem korelacji obserwuje siĊ tylko w 4 wsiach, któ-rych oddalenie odo Ğrodka gminnego ksztaátuje siĊ 3.9km do wsi Jasienica Ro-sielna aĪ do 6.0km do wsi Golcowa. W tych wsiach mieszkaĔcy Domaradza posiadają 58.47ha gruntów, co stanowi 86.3% ogólnej powierzchni gruntów róĪniczan. W pozostaáych 6 wsiach wystĊpowanie gruntów róĪniczan jest przy-padkowe.

Tabela 1. ZasiĊg oddziaáywania miejscowoĞci gminnych

na rozmiary gruntów róĪniczan

Table 1. Range of influence of village communes

on the size of non-resident owners plots Rozmiary gruntów

róĪniczan z badanego terenu

ZasiĊg róĪniczan zamiejscowych o istotnych wspóáczynniku korelacji

Powierzchnia Lp. Nazwa_gminy

Liczba

wsi Powierzchnia Nazwa wsi

Istotny wspóáczynnik korelacji Oddalenie w km wsi od gminy ha % Jasienica Rosielna 0,84 3,9 Blizne 0,97 4,2 Barycz 0,78 5,5 1 Domaradz 10 68,02 Golcowa 0,61 6,0 58,67 86,3 TrzeĞniów 0,90 3,0 Jabáonica Polska 0,99 4.1 Malinówka 0,88 4.5 Buków 0,77 4.7 Zmiennica 0,66 5.3 2 Haczów 17 43,98 Jasionów 0,56 5.8 26,72 60,8 Blizne 0,86 2,3 Orzechówka 0,97 2,4 Domaradz 0,80 3,9 3 Jasienica_Rosielna 13 125,58 Wola Jasie-nicka 0,64 4,1 94,7 75,4 Krzemienna 0,90 2,0 KoĔskie 0,99 2,3 Krzywe 0,88 3,2 Obarzym 0,78 3,3 Temeszów 0,63 3,4 4 Dydnia 19 127,56 Jabáonica Ruska 0,63 3,4 46,55 36,5 Wara 0,84 1,8 Siedliska 0,97 3,6 Háudno 0,69 4,0 5 Nozdrzec 10 68,89 WoáodĨ 0,69 4,0 44,71 64,9 ħródáo: obliczenia wáasne.

W gminie Haczów prawidáowoĞü wystĊpowania gruntów róĪniczan obserwuje siĊ we wsiach oddalonych do 5.8km. WystĊpowanie to ma miejsce w 6-ciu z 17 wsi w których te grunty wystĊpują. Ogóáem grunty w tych szeĞciu wsiach zajmują 60.8% ogólnej ich powierzchni.

W Jasienicy Rosielnej zasiĊg oddziaáywania wynosi 4.2km. W tym zasiĊgu znalazáy siĊ 4 wsie, a zatem aĪ w 9 pozostaáych wsiach wystĊpowanie gruntów jest nie istotne. Powierzchnia gruntów dla 4 wsi wyniosáa 94.7.67 ha, co stanowi 75.4% ogólnej powierzchni gruntów róĪniczan zamiejscowych z gminy Jasieni-cy Rosielna.

W gminie Dydnia zasiĊg oddziaáywania wynosi 3.4 km. W tym zasiĊgu znajduje siĊ 6 z 19 miejscowoĞci. Obszar zajmowany przez te grunty wynosi 46.55 ha, co stanowi 36.5% ogólnej powierzchni gruntów róĪniczan zamiejsco-wych z gminy.

W gminie Nozdrzec zasiĊg oddziaáywania wyniósá 4.0 km i swoim obsza-rem objąá 4 wsie, a zatem aĪ w 6 pozostaáych wsiach wystĊpowanie gruntów jest przypadkowe. W strefie oddziaáywania znalazáo siĊ 44.71 ha, co stanowi 64.9% ogólnej powierzchni gruntów róĪniczan zamiejscowych.

Rysunek 1. Przestrzenne rozmieszczenie zasiĊgu oddziaáywania miejscowoĞci gminnych

Charakterystyczną cechą prawidáowoĞci wystĊpowania gruntów róĪniczan zamiejscowych jest koncentracja ich ze sąsiadujących z badaną miejscowoĞcią gminną, co ilustruje rys.1. Ten fakt dowodzi o istniejących związkach kulturo-wo-religijnych (siedziby koĞcioáów) w których spotykali siĊ máodzi ludzie, któ-rzy po zawarciu maáĪeĔstwa osiadali we wsi gminnej.

Tabela 2.Wpáyw miast na wystĊpowanie gruntów róĪniczan

Table 2. The influence of cities on the occurrence of non-resident owners plots

Rozmiary gruntów róĪniczan z badanego

terenu

ZasiĊg róĪniczan zamiejscowych o istotnych wspóáczynniku korelacji

Lp. Miasto Liczba

wsi Powierzchnia Nazwa wsi

Istotny wspóáczynnik korelacji Oddalenie w km wsi od gminy Powierzchnia Stara WieĞ 0,91 2,5 Humniska 0,99 3,2 Turze Pole 0,89 3,8 Zmiennica 0,79 4,4 Przysietnica 0,69 5,2 Górki 0,60 6,0 1 Brzozów 42 523,48 Niebocko 0,52 6,4 226,05 43,2 Haczów 0,93 9,70 Jabáonica Polska 0,99 9,80 Wola Jasie-nicka 0,87 11,70 Malinówka 0,87 11,70 TrzeĞniów 0,76 13,00 Orzechówka 0,68 14,00 Zmiennica 0,61 14,40 2 Krosno 35 245,48 Jasienica Rosielna 0,54 14,80 133,33 54,314 Barycz 0,92 26,50 Wesoáa 0,99 28,00 Domaradz 0,90 28,70 Golcowa 0,81 30,17 Blizne 0,64 32,10 3 Rzeszów 38 549,57 Jasienica Rosielna 0,56 32,50 174,82 31,8103 KoĔskie 0,93 10,40 Witryáów 0,99 11,80 Krzywe 0,91 11,90 Grabówka 0,83 12,30 Ulucz 0,76 14,20 Grabownica starzeĔ. 0,68 14,70 Dydnia 0,61 14,80 4 Sanok 40 378,56 Górki 0,54 15,30 169,19 44,693

Potwierdzeniem siáy oddziaáywania na rozmiary wystĊpowania gruntów róĪniczan zamiejscowych jest analiza wpáywu oĞrodków miejskich o róĪnej skali usáug administracyjnych, usáugowych, przemysáowych i kulturalno – oĞwiato-wych. Szczegóáowe badania dotyczące wpáywu na wystĊpowanie gruntów róĪ-niczan zamiejscowych dla 4 miast ilustrują dane tabeli nr 2 i ich przestrzenne rozmieszczenie na rys. 2. Jak wynika z danych tabeli, miasto Brzozów ze wzglĊ-du na swoją funkcjĊ administracyjną (powiat), usáugową i kulturowo – oĞwiato-wą wpáywa na prawidáowoĞü wystĊpowania gruntów róĪniczan zamiejscowych w zasiĊgu tylko 6.4 km. W tym promieniu znajduje siĊ tylko 7 wsi na 42 w któ-rych wystĊpują wáaĞciciele z Brzozowa.

Podobnie jak w przypadku miasta Brzozowa, wstĊpne wyniki badaĔ wy-kazaáy, iĪ wáaĞciciele z byáego miasta wojewódzkiego Krosna posiadają swoje grunty w 35 wsiach powiatu Brzozów. Obliczony istotny wspóáczynnik korelacji okreĞliá prawidáowoĞü wystĊpowania gruntów wáaĞcicieli do 14.4 km. W tym zasiĊgu znalazáo siĊ 8 miejscowoĞci poáoĪonych w zachodniej czĊĞci powiatu Brzozów.

Z miasta wojewódzkiego Rzeszowa wáaĞciciele posiadają swoje grunty w 36 wsiach powiatu brzozowskiego. Jednak prawidáowoĞü rozmiarów ich wy-stĊpowania, obliczona istotnym wspóáczynnikiem korelacji obejmuje tylko 6 wsi. Wsie te rozmieszczone są w odlegáoĞci od 26.5 km (Barycz) do 32.5 km (Jasienica Rosielna). Jak wynika przestrzennego rozmieszczenia tych gruntów, miasto Rzeszów najsilniej oddziaáywuje na miejscowoĞci poáoĪone w póánocnej czĊĞci badanego obszaru.

WáaĞciciele z miasta Sanoka posiadają swoje grunty w 40 wsiach badane-go powiatu., ale prawidáowoĞü ich wystĊpowania obserwuje siĊ tylko w 8 wsiach, które oddalone są od 10.4 km (wieĞ KoĔskie) do 15.3 km (wieĞ Górki).

Przestrzenny obraz prawidáowoĞci wystĊpowania gruntów róĪniczan we wsiach (rys. 2) dowodzi, Īe koncentrują siĊ one na obszarach powiatu mających áatwy dostĊp do analizowanych miast. Natomiast wáaĞciciele z Brzozowa kon-centrują siĊ we wsiach graniczących z miastem, podobnie jak to miaáo miejsce dla oĞrodków gminnych.

RóĪniczanie ze wsi, prowadza dziaáalnoĞü rolniczą, zaĞ ci z miast opuĞcili wieĞ szukając pracy poza rolnictwem, bądĨ są to spadkobiercy po rodzicach mieszkających na wsi, czy tych co wyemigrowali do miast. NaleĪy jednak wspomnieü o róĪniczanach, którzy kupowali sobie dziaáki budowlane na wsi i czĊsto posiadają dwa domy.

PODSUMOWANIE

Zastosowany sposób analizy pozwoliá na ukazanie skali oddziaáywania oĞrodków gminnych i miast. Z przeprowadzonych badaĔ wynika, Īe rozmiesz-czenie szachownicy gruntów wykazuje prawidáowoĞci wystĊpowania w zaleĪno-Ğci od wpáywu oddalenia oĞrodków gminnych i miast. Z dotychczasowych do-ĞwiadczeĔ wiadomo jest, Īe szachownica zewnĊtrzna gruntów koncentruje siĊ wokóá okreĞlonych miejscowoĞci tworząc pewne obszary. MoĪna stwierdziü, Īe w miarĊ oddalania siĊ wsi od analizowanych miejscowoĞci gminnych czy miast siáa ich oddziaáywania maleje. Jak wynika z przestrzennego rozmieszczenia siáy oddziaáywania gruntów mieszkaĔców z miejscowoĞci gminnych oraz miastach (rys.1 i 2) wystĊpuje prawidáowoĞü grupowania siĊ wsi wokóá nich, co wynika z faktu iĪ prezentowane rozmiary gruntów róĪniczan zamiejscowych jak wykazują badania [Noga 1977], powstaáy w wyniku podwójnego dziedziczenia (z linii ojca i matki) w byáym zaborze austriackim. Istotnym czynnikiem byáa równieĪ emigracja z przeludniaáych wsi do miast w celu podjĊcia pracy zarobkowej. Ko-lejny okres wpáywający na obecny stan rzeczy to uwáaszczenie gospodarstw rolnych z ustawy 1971, z którego prawa to skorzystali wszyscy mieszkający w miastach. W latach 90-tych XX wieku bardzo popularnym byáo kupno dziaáek rekreacyjno-wypoczynkowych przez mieszkaĔców miast (Brzozów, Krosno, Sanok, Rzeszów), w szczególnoĞci dotyczy to gruntów poáoĪonych we wschod-niej czĊĞci powiatu Brzozów.

Przeprowadzone badania wykazaáy siáĊ wpáywu oĞrodków gminnych i miast na rozmiary gruntów róĪniczan zamiejscowych i ich prawidáowoĞü wy-stĊpowania. Szachownica gruntów, a w szczególnoĞci szachownica zewnĊtrzna w kontekĞcie wykonywanych badaĔ ma dwa aspekty.

Pierwszym jest likwidacja szachownicy gruntów, której wáaĞcicielami są rol-nicy, w taki sposób aby grunty poza miejscem zamieszkania przybliĪyü im do sie-dliska. Stąd tez wykonane badania pozwalają nam na najpierw likwidacjĊ tych roz-proszonych gruntów nie wykazujących prawidáowoĞci ich koncentracji w wyniku zamian gruntów z gruntami Agencji NieruchomoĞci Rolnej Skarbu PaĔstwa.

Natomiast dla tych gruntów róĪniczan które odznaczają siĊ prawidáowo-Ğcią wystĊpowania we wsiach, dla ich usuniĊcia przeprowadziü wymianĊ grun-tów pomiĊdzy róĪniczan miejscowych i zamiejscowych. W przypadku róĪniczan z miast naleĪy przy ich likwidacji najpierw dokonaü szczegóáowej analizy ich poáoĪenia. JeĪeli poáoĪone są w strefie zabudowanej i zurbanizowanej naleĪy je pozostawiü w stanie dotychczasowym. Natomiast gdy ich wystĊpowanie rozmia-rów stanowi prawidáowoĞü w ich wystĊpowaniu naleĪy w procesie komplekso-wych scaleĔ gruntów lokowaü je w sąsiedztwie wáaĞcicieli, którzy bĊdą chcieli je wydzierĪawiaü. Pod Īadnym pozorem przy wykonywaniu prac scaleniowych nie naleĪy wáaĞcicieli z miast namawiaü do sprzedaĪy gruntów rolnych.

BIBLIOGRAFIA

Koncent-ZieliĔski W. Jak usuwaü szachownicĊ i przeprowadzaü i przeprowadzaü

kolo-nizacje gruntów, Warszawa 1907.

LeĔ P. Rozmiary gruntów róĪniczan i moĪliwoĞci ich likwidacji (na przykáadzie wsi

w powiecie Brzozów, woj. Podkarpackie). XVII Ogólnopolskiej Konferencji

z cyklu: „ Nowe tendencje w teorii i praktyce urządzania obszarów wiejskich” na temat: Rozwój obszarów wiejskich – stan obecny i perspektywy, Puáawy, 2009.

Noga K. Analiza miedzywioskowej szachownicy gruntów na przykáadzie wsi poáoĪonych w górnym dorzeczu Soáy, ZN AR w Krakowie nr 133, Sesja Naukowa 7, 1977.

Noga K. MoĪliwoĞci likwidacji szachownicy zewnĊtrznej gruntów. Prace poli-techniki Warszawskiej. Geodezja z. 26, 1985.

Noga K. Metodyka programowania i realizacji prac scalenia i wymiany gruntów w ujĊciu kompleksowym. Szkoáa Wiedzy o Terenie. Kraków, 2001.

Rabczuk I.,. Problem róĪniczan w pow. proszowickim, woj. krakowskie. [W:] Aktu-alne zagadnienia geodezji urządzenioworolnej. SGP, Warszawa, 1968.

Mgr inĪ. Przemysáaw LeĔ WyĪsza Szkoáa InĪynieryjno-Ekonomiczna w Rzeszowie Katedra Geodezji i Geoinformatyki MiáociĔska 40, 35-232 Rzeszów