A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I Ś
TURYZM 6, 1990
NOTATKI NAUKOWE — NOTES SCIENTIFIQUES
Stanisław Liszew ski
W PŁYW TU RYSTYK I NA RO ZW ÓJ M IEJSCOW OŚCI PO LAŃ CZY K W BIESZCZADACH PO L SK IC H 1
L ’INFLU ENCE DU TOURISM E SUR LE D ÉVELO PPEM EN T DE LA LOCALITÉ
PO LAŃ CZY K DANS LES BIESZCZADY PO LON AISES
T u ry sty k a (sensu largo), obok w ielu in nych działalności człowieka, stała się siłą spraw czą pow stania lu b rozw oju jednostek osadniczych różnej skali i wielkości. Coraz częściej uw ażana jest rów nież za w ażny czynnik ak ty w izu jący obszary zaniedbane gospodarczo. Dotyczy to zwłaszcza terenów górskich, w k tó ry ch działalność tu ry sty czn a staje się jedną z pow ażniejszych fu n k cji organizujących życie gospodarcze i spo łeczne.
Szczególnie dogodnym poligonem badaw czym dla w ery fik acji tej h i potezy jest obszar Bieszczadów Polskich, należący przez wiele lat do n ajb ard ziej zaniedbanych gospodarczo regionów Polski. Bieszczady, tra d y cy jn a k rain a pasterzy, leśników i rolników , w w y niku akcji przesie dleńczej przeprow adzonej w 1947 r., stały się teren em opuszczonym . Na ten to w łaśnie, niem al dziew iczy gospodarczo teren, jako jedna z pierw szych, w kroczyła fu n k cja tu rysty czn a. W notatce przedstaw iona zostanie najw iększa obecnie m iejscowość uzdrow iskow o-w ypoczynkow a Bieszczadów — Polańczyk. Śledzić będziem y w pływ tu ry sty k i na ro z wój tej niew ielkiej i kilkadziesiąt la t tem u niem al zupełnie podupadłej wioski górskiej, jak rów nież obecną rolę m iejscow ości w organizacji p rzestrzen i geograficznej.
1 N otatkę opracow ano w oparciu o badania terenow e prowadzone w 1984 r. w ram ach ćwiczeń z geografii turyzm u przez pracow ników i studentów U niw ersytetu Łódzkiego oraz pracę m agisterską M. M a s t a l e r z (1987), przygotow aną w r a m ach sem inarium z geografii turyzm u w UŁ pod kierunkiem autora.
P olańczyk należy do sta ry c h osad bieszczadzkich, w zm iankow anych już w X V I w. W ieś założona została p rzy rozw id leniu drogi biegnącej w zdłuż doliny rzek i Solinki, a prow adzącej z Cisnej do L eska i U strzy k D olnych. Od L eska oddalony jest Polańczyk o 18 km i o 22 od Cisnej.
Przełom ow ym m om entem w życiu wsi była budow a sztucznego zb ior n ik a wodnego o nazw ie Jezioro Solińskie. Z biornik ten pow stał po sp ię trzen iu wód rzek Sanu i Solinki zaporą o długości 664 m i wysokości 82 m, k tó rą w ybudow ano w lata ch 1960— 1968. Zaporę zlokalizowano w m iejscow ości Solina, od niej też wzięło nazw ę jezioro, którego po w ierzchnia przekracza 21 k m 2.
Po zakończeniu tej in w esty cji Polańczyk, położony na wysokości 460— 480 m n.p.m ., znalazł się n a d lew ą odnogą tego zbiornika z ro zle głym w idokiem na urozm aiconą linię brzegow ą jeziora i otaczające go zalesione wzgórza, dochodzące do wysokości 600 m n.p.m. W w y n ik u zalania doliny rzek i Solinki, w okolicy P olańczyka pow stał półw ysep o nazw ie K iczora, głęboko w cinający się w jezioro. D odatkow ym w alo rem m iejscow ości sta ły się o d k ry te tu złoża wód m ineralnych, a także fa k t przechodzenia przez P olańczyk tzw. „m ałej obw odnicy bieszczadz k ie j” , czyli d ru g iej w ty m regionie drogi o naw ierzchni tw a rd e j, któ rej budow ę rozpoczęto w 1962 r. D roga ta, o długości 94 km , połączyła L e s ko z U strzykam i D olnym i przez Hoczew—P olańczyk—W ołkow yję—P o lanę i C zarną, udostępniając tę część Bieszczadów turystom .
T ak więc w lata ch sześćdziesiątych Polańczyk, m ała, zagubiona w śród lasów i gór w ioska, zyskała szereg w alorów , k tó re pred esty n ow ały ją do jed n ej z n ajb ard ziej a tra k c y jn y c h tu ry sty czn ie m iejscow ości w B ie szczadach Polskich.
W alory te uw zglęnione zostały przez planistów , k tó rzy przy go tow u jąc plan zagospodarow ania tej m iejscow ości przew idzieli docelowo b u dowę kom pleksu uzdrow iskow o-w ypoczynkow ego na pow ierzchni około 1300 ha, na k tó re j zaplanow ano obiekty noclegow e na 3200 łóżek (Z. K r u c z e k , A. W e s e l i 1987).
Zagospodarow anie tu ry sty cz n e m iejscow ości w y k o rzystu je linię b rze gową Jeziora Solińskiego. G łów ne obiekty uzdrow iskow o-w czasow e zlo kalizow ano na półw yspie Kiczora, po obu stro nach drogi w ew nętrzn ej będącej odgałęzieniem od „m ałej obw odnicy”. Część ta tw orzy w y o d ręb nioną dzielnicę uzdrow iskow o-w ypoczynkow ą fun k cjo n u jącą przez ca ły rok.
Na południe od półw yspu, w zdłuż brzegów J. Solińskiego, pow stało zgrupow anie sezonow ych obiektów w ypoczynkow ych, czynnych p ra k tycznie tylko latem .
T izecia część m iejscow ości to osiedle m ieszkaniow e pow stałe częś ciowo na sta ry m siedlisku w si Polańczyk, częściowo zaś na nowo
roz-parcelow anych terenach, położonych w zdłuż sta re j drogi z Cisnej do Leska, będącej obecnie frag m en tem „m ałej obwodnicy bieszczadzkiej” .
G łów ną, ze w zględu na now ą fu nk cję m iejscowości, jest dzielnica uzdrow isko w o-w ypoczynkow a skład ająca się z dziew ięciu obiektów d y s p onu jący ch ponad 1300 m iejscam i noclegowym i. P o w staw ały one w la tach siedem dziesiątych i pierw szej połowie la t osiem dziesiątych. P ie rw szy obiekt o nazw ie „ A triu m ” w ybudow ano w 1970 r., trzy n astępne „D edal”, „Solinka” oraz „R elaw ia” oddano do u ży tk u w 1972 r. W 1973 r. w ybudow ano san ato riu m „P lo n”, w 1976 r. — „Polski L e n ” i „ Ja w o r”, a w ro k później najw ięk szy obecnie obiekt Polańczyka — „S iarkopol” . N ajm łodszym ośrodkiem uzdrow iskow o-w ypoczynkow ym jest „ U n itra ” pow stała w 1984 r. O biekt ten, jako jedyny, zlokalizow a no poza półw yspem , w sta re j części Polańczyka. Większość w ym ienio ny ch obiektów fu n k cjo n u je przez cały ro k spełniając podw ójną rolę: są one przez znaczną część rok u san ato riam i (8 tu rn u só w po 24 dni), a w se zonie letn im pełnią fu n kcje dom ów w czasowych (6— 7 turnusów ). Ze w zględu na specyficzne w a ru n k i bioklim atyczne m iejscowości oraz w y stęp u jące tu wody m in eralne, w obiektach sa n ato ry jn y c h leczy się cho ro b y u k ład u oddechowego, dróg m oczowych oraz choroby kobiece i r e u m atyczne.
N iezależnie od w ym ienionych obiektów, na teren ie sta re j części P o lańczyka, przy legającej obecnie do brzegów J. Solińskiego, w ybud o w a no w latach siedem dziesiątych i pierw szej połowie osiem dziesiątych, sześć ośrodków wczasowych, czynnych sezonowo, najczęściej od 15 m a ja do 1 w rześnia.
Cechą w spólną w szystkich obiektów uzdrow iskow o-w ypoczynkow ych i w czasowych, jest ich przynależność do k o n k retn y ch zakładów pracy biu r lub insty tu cji, co pow oduje, iż są one niedostępne dla in d y w id u al nego tu ry sty . Są to ośrodki zam knięte, w k tó ry ch w ypoczyw ają lub le czą się osoby rek ru to w a n e przez w łaścicieli obiektów.
Pobudow anie na teren ie m ałej, górskiej wioski, tak dużej ilości o-biektów tu ry sty czn y ch, a zwłaszcza sanatoriów , czynnych przez cały rok, w sposób zasadniczy w płynęło na życie m ieszkańców tej m iejsco wości.
1. POLAŃCZYK JAKO MIEJSCE ZAMIESZKANIA
W spółczesny P olańczyk należy do m iejscow ości o statu sie w iejskim , na k tórą rozciągnięto przepisy o u staw ie uzdrow iskow ej (M onitor P o l ski 35/73). W 47 b ud y nkach m ieszka tu około 600 osób (1985 r.). Bliższa analiza zarów no zabudow y m ieszkaniow ej i jej stan d ard u , jak rów nież
pochodzenia ludności, a także jej s tru k tu ry w ieku, płci oraz s tru k tu ry zawodowej, może w yjaśnić zw iązki zachodzące pom iędzy rozw ojem fu n k cji tu ry sty cz n e j a rozw ojem om aw ianej m iejscowości.
Szczegółowa in w en tary zacja budow nictw a m ieszkaniow ego P olańczy ka (M. M a s t a l e r z 1987) w ykazała, że w 1985 r. na ogólną liczbę 47 budynków zam ieszkałych i 12 w budowie, tylko 2 dom y, położone w naj - starszej części m iejscowości, pochodzą sprzed II w ojn y św iatow ej. Od za kończenia w ojny do 1956 r. nie w ybudow ano w P olańczyku żadnego b u dyn ku m ieszkalnego.
Rozwój budow nictw a m ieszkaniow ego nastąp ił dopiero po 1956 r. Początkow o (do 1960 r.), był on pow olny, a następnie, w zw iązku z pod jęty m i inw estycjam i inżynierskim i (budowa zapory w odnej, budow a ob w odnicy drogow ej) znacznie szybszy. W dziesięcioleciu poprzedzającym pow stanie w P olańczyku ośrodków uzdrow iskow o-w ypoczynkow ych (I960 1970), pow stały 24 budynki, czyli około 51% dzisiejszego stan u zam ieszkałej zabudow y m ieszkaniow ej.
N astępne piętnastolecie (1970— 1985), ch arak te ry z u ją c e się budow ą, na dużą skalę, obiektów w ypoczynkow ych, odznacza się rów nież sy ste m aty czny m rozw ojem budow nictw a m ieszkaniowego. W okresie tym w ybudow ano 19 now ych domow, a budow ę 12 dalszych rozpoczęto.
In n y obraz rozw oju budow nictw a o trzym am y analizując liczby izb m ieszkalnych p ow stających w tej m iejscowości. Na ogólną liczbę 443 izb, jakie w 1985 r. by ły do dyspozycji m ieszkańców Polańczyka, po n ad 75% w ybudow ano po 1970 r. Było to zw iązane zarów no z faktem oddania do u ży tk u w 1975 r. dw óch bloków m ieszkalnych o 80 m ieszka niach, z przeznaczeniem dla pracow ników nowo uruchom ionych ośro d ków uzdrow iskow o-w ypoczynkow ych, jak rów nież z budow ą w iększych dom ów indyw idualnych.
U kład p rzestrzen n y i fizjonom ia zabudow y m ieszkaniow ej P olań czy ka m a cechy osady o funk cjach nierolniczych. W iększość domów m iesz kaln ych pozbaw iona jest zabudow ań gospodarczych. W szystkie dom y są m urow ane, dom inuje zabudow a o 2 i w ięcej k on dygnacjach (około 132% budynków ). Także w yposażenie budynków w skazuje na ich dość w yso ki stan d ard . W 100% budynków zn a jd u je się w oda bieżąca i ele k try c z ność, 72,3% posiada ubikację w ew n ątrz dom u, a 40% korzysta z lo k al nych in stalacji gazow ych (gaz z butli).
P rzytoczone fak ty w y raźn ie w skazują, iż rozw ój, lub m ówiąc p r e cyzyjniej, ponow ne pow stanie m iejscow ości Polańczyk, bardzo ściśle zw iązane jest z rozw ojem gospodarczym tych okolic, a zwłaszcza z fu n k cją urystyczną. Fizjonom ia zabudow y, uk ład p rzestrzen n y osady, a nade w szystko stan d ard m ieszkaniow y potw ierdzają tę tezę.
ło 319 kobiet i 281 m ężczyzn. Bardzo w yraźnie d om inują tu kobiety (113 kobiet na 100 m ężczyzn), czym w yróżnia się P olańczyk w śród innych m iejscow ości bieszczadzkich. Rów nież inne cechy dem ograficzne tej lo k a ln e j społeczności w skazują na jej ind yw id ualny ch a ra k te r. S tru k tu ra w ieku u zew nętrznia młodość dem ograficzną P olańczyka, w k tó ry m p ia - w ie 83
%
m ieszkańców nie przekroczyło 40 ro k u życia, a gru p a ludności w w ieku p o p rod ukcy jn y m (kobiety ponad 60, a m ężczyźni ponad 65 lat) jest bardzo niew ielka (5,3%).10 •/. 9 8 7 6 5 4 3 2 1 K O B IE T Y 1 2 3 U 5 6 7 V. 8 6 ю О 5 a i MĘZCZY2NI 1 l v jj J
Rys. 1. Struktura w ieku i płci m ieszkańców Polańczyka w 1985 r. La structure de l'âge et du sexe des habitants de Polańczyk en 1985
Także poziom w ykształcenia m ieszkańców Polańczyka jest niety p o w y dla m iejscow ości w iejskich. M ieszka tu 25 osób (4,2% ogółu m iesz kańców) posiadających w ykształcenie wyższe i aż 125 osób (20,8%) z w ykształceniem średnim .
Obecni m ieszkańcy Polańczyka, podobnie jak i m ieszkańcy niem al całego tego regionu, p rzy b y li w Bieszczady z różnych obszarów Polski. M iejscowość tę w yróżnia jed n ak fakt, iż n a 106 osób, jakie osiedliły się tu w lata ch 1971— 1985, aż 47 przybyło z m iast w ojew ódzkich, a dalsze 44 osoby z innych m iast, tylko 15 osób przeniosło się tu z terenów w ie js kich Polski. T ak więc społeczność P olańczyka re k ru tu je się z różnych regionów k ra ju i jest w dużym stopniu pochodzenia m iejskiego. B ada nia M. M a s t a l e r z (1987) w ykazały, iż przybysze pochodzą z 19 w o jew ództw , z k tó ry c h najw ięcej osób przeniosło się do Polańczyka z w o je
w ództw: krośnieńskiego (46 osób), rzeszowskiego (14 osób), lubelskiego (9) i przem yskiego (6), czyli z najbliższego regionu. O osiedleniu się w tej m iejscow ości decydow ały dw ie głów ne przyczyny, możliwość o trz y m a nia p rac y (był to głów ny arg u m e n t dla ponad 2/3 przybyszów ), "oraz otrzy m ania m ieszkania (ponad 13% w ym ienia go na pierw szym m ie j scu). Obie przyczy n y zw iązane były z pow stającą tu i rozw ijającą się fu n k cją tu ry sty czn ą, k tó re j egzem plifikacją była budow a obiektów sa- natoryjno-w czasow ych.
P rzeprow adzona analiza w ykazała, iż Polańczyk, jego budow a, s ta n d a rd i w yposażenie, jak rów nież jego m ieszkańcy o m łodej s tru k tu rz e w ieku, w ysokim w ykształceniu i często m iejskim pochodzeniu, są czymś w y jątko w y m i to nie tylko na obszarze Bieszczadów. W yjątkow ość ta spow odow ana została eksplozją fu n k cji tu ry sty czn ej, k tó ra poczynając od la t siedem dziesiątych jest nie tylko organizatorem przestrzeni, ale rów nież głów nym „pracodaw cą” dla m ieszkańców praktyczn ie stw orzo n ej przez siebie miejscowości.
2. POLAŃCZYK JAKO OŚRODEK PRACY
U ruchom ienie obiektów sanatoryjno-w czasow ych oraz domów w c z a sow ych przekształciło niew ielką wioskę — Polańczyk, w liczący się na teren ie Bieszczadów ośrodek pracy. T ylko w obiektach czynnych cały rok, przez co g w a ra n tu jąc y c h stałe zatrud nienie, pracow ały w 1985 r 454 osoby, w śród któ ry ch blisko 74% stano w iły kobiety. D om inacja tej g ru p y w śród zatru d n io n y ch w ynika ze specyfiki obiektów san ato ry jn o - w y p o czy n k o w y ch , w k tó ry ch kobiety p rac u ją nie tylko jako personel pom ocniczy zabezpieczający czystość, obsługę gastronom iczną, recepcję czy adm in istrację, ale rów nież personel m edyczny. Udział zawodów m ęs kich w ty ch obiektach, ogranicza się głów nie do obsługi technicznej, z a opatrzenia czy zarządzania.
In teresu jący ch w niosków dostarcza rów nież analiza w ieku p ra c u ją cych w Polańczyku, z k tó ry ch około 80% nie przekroczyło 40 ro k u ży cia, a 45% m a poniżej 30 la t (w 1985 r.). J e s t to więc załoga m łoda w zrastająca w raz z obiektam i san ato ry jn y m i.
Z ogólnej liczby stale zatru d n io ny ch w obiektach tury sty czn y ch Po-czvïfZy9 7« 17u ° SÓJb ’. CZyli Praw ie 39°/o’ m ieszka na m iejscu, pozostali, • . ° f° ’ co zien n ie dojeżdża do p rac y z 36 m iejscow ości Z a tru d n i ™ ° blecktacnh sanatoryjno-w ypoczynkow ych m ieszkańcy Polańczy-
« l ą S U /„ ludności tej m iejscow ości w w ieku zdolności do p
ra-7
lnlraiLWie
t0 wcześnieisze spostrzeżenie, iż obiekty turystyczne
wane w Polańczyku są głównym miejscem zatrudnienia dla
Rys. 2. Zasięg p rzestrzenny codziennych dojazdów do pracy do P olańczyka L 'étendue te rrito ria le des arriv ées quotidiennes au trav a il à Polańczyk
m ieszkańców tej m iejscowości, a ich specyfika silniej ak ty w izu je zaw o dowo kobiety (58,7%), niż m ężczyzn (43,4%).
F u n k c ja tu ry sty cz n a Polańczyka m ierzona w ielkością zatrudnienia, w ykracza poza granice m iejscowości. W yrazem tego są dość liczne do jazdy do pracy do obiektów sanatoryjno-w ypoczynkow ych. J a k już za znaczono, do pracy dojeżdża codziennie ponad 61% w szystkich z a tru d nionych w ty ch obiektach. Zasięg dojazdów ogranicza izochrona 30 m i n u t jazdy autobusem , w g ranicach k tó re j m ieszka aż 86% w szystkich dojeżdżających. Większość dojazdów odbyw a się z m iejscow ości położo nych w zdłuż „m ałej obw odnicy bieszczadzkiej” potw ierdzając rolę tej o statn iej nie tylko w udostępnieniu Bieszczadów, ale rów nież w z a k re sie ich aktyw izacji.
N ajw ięcej osób dojeżdża do p racy w P o lańczyku ze Ś redniej Wsi (62 osoby), W ołkow yi (34), Hoczwi (26), E erezki (19), M yczkowa (18), Ea- chlaw y (18) oraz L eska (14). Z w ym ienionych m iejscow ości codziennie przybyw a blisko 69% w szystkich przyjezdnych. W śród dojeżdżających przew ażają osoby z podstaw ow ym i zasadniczym w ykształceniem , p r a cujące w P o lańczyku głów nie na stanow iskach pom ocniczych.
3. WNIOSKI
P rz y k ła d Polańczyka potw ierdza tezę o w pływ ie szeroko ro zu m ia nej tu ry sty k i na rozw ój zarów no m iejscowości, jak i na organizację ży cia ekonomicznego regionu.
W aloiy przyrodnicze m iejscowości, wzbogacone przez człow ieka b u dow lam i inżynierskim i, sta ły się podstaw ą lokalizacji obiektów o cha- la k te rz e uzdrow iskow o-w ypoczynkow ym i wczasowym . Budow a ob iek tów czynnych cały rok, stw orzyła lokalny ry n ek pracy, k tó ry stał się bezpośrednią przyczyną rozbudow y, a p raktycznie budow y części m ieszkaniow ej m iejscow ości oraz spowodow ał dość liczne doiazdy do pracy.
C h a ra k te r p racy w obiektach tu ry sty czn ych, a zwłaszcza w sa n ato riach stw orzył zapotrzebow anie na zatru d nienie pracow ników o specy ficznym przygotow aniu zaw odow ym . W ymogi te znalazły odbicie w
fa-1 m igracji zew nętrznych do Polańczyka, pow odując n apły w do tej w iej- ™*e^scowo^c* znacznej liczby m łodych m ieszkańców m iast,
a t więc decyzja o budow ie w P o lańczyku przyszłego uzdrow iska w m o s a na te zapóźnione w rozw oju tere n y górskie trz y bardzo istotne nowe czynniki:
nowoczesność w budow nictw ie i in fra stru k tu rz e technicznej i to zaiow no w obiektach tu ry sty czny ch , jak i m ieszkaniow ych,
— nową, w znacznym stopniu zurbanizow aną społecznie ludność, k tó ra przy byw ając tu z różnych stro n k ra ju przyw iozła ze sobą nie ty l ko przygotow anie zawodowe, ale rów nież sw oje n aw y k i i przyzw ycza jenia,
— m iejsca pracy dające podstaw ę egzystencji m ieszkańcom P o la ń czyka, ale stanow iące rów nież w ażny czynnik ak ty w izu jący najbliższe otoczenie.
PIŚMIENNICTWO
K r u c z e k Z., W e s e l i A., 1987, Uzdrowiska Karpackie, Kraków.
M a s t a l e r z M., 1987, Rola uzdrowiska Polańczyk w aktyw izacji życia społeczno- gospodarczego jego mieszkańców (maszynopis, praca m agisterska w ykonana w Zakładzie Geografii M iast i Turyzmu IGEiOP UŁ).
Prof. a r hab. Stanisław Liszewski W płynęło.
Zakład Geografii M iast i Turyzmu 18 stycznia 1989
Instytutu Geografii Ekonomicznej i O rganizacji Przestrzeni
U niw ersytetu Łódzkiego al. Kościuszki 21 90-418 Łódź
